व्हर्टिगो/हाय लेन - सांकेतिक पण प्रभावी

अ‍ॅडव्हेन्चर आणि हॉरर हे दोन पूर्णपणे वेगळे चित्रप्रकार आहेत. प्रत्येकाला स्वतःचे गुण-दोष आहेत, स्वतःची वैशिष्ट्यं आहेत, तसाच त्यांचा प्रेक्षकवर्गही स्वतंत्र आहे. मात्र गेल्या काही वर्षात या दोघांची सांगड घालणारा एक चित्रप्रकार तयार होताना दिसतो. व्हिडिओ गेम्समधे `सर्व्हायव्हल-हॉरर` नावाने ओळखला जाणारा एक प्रकार असतो. ज्यात शत्रूंशी थेट सामना करण्यापेक्षा सावधगिरीला अन् मर्यादित शस्त्रसामुग्रीच्या मदतीने जीव वाचवणं अधिक महत्त्वाचं असतं. या नव्या चित्रप्रकाराची जातकुळी काहीशी सर्व्हायव्हल हॉररशी मिळतीजुळती आहे. २००५ मधे आलेल्या नील मार्शल लिखित-दिग्दर्शित डिसेन्ट, हा चित्रपट या प्रकारचं सर्वात गाजलेलं उदाहरण म्हणावं लागेल. डिसेन्टमधे डोंगरातल्या गुहा पालथ्या घालण्याच्या अ‍ॅडव्हेन्चर स्पोर्टमधे रस असलेल्या सहा तरूणींची गोष्ट होती, जी काही काळ साहसपटांच्या ठराविक टप्प्यांना घेत पुढे सरकते. मात्र गुहेत खोलवर अडकलेल्या सहा जणींच्या एका क्षणी लक्षात येतं की, या काळोखात त्यांच्याबरोबर आणखीही कुणी आहे. त्या क्षणी चित्रपटाचं रूपांतर भयपटात होतं.
एबल फेरी या दिग्दर्शकाचा पहिलाच चित्रपट `व्हर्टिगो` ( किंवा हाय लेन) हा डिसेन्टच्या अनेक गुणविशेषांना त्याच पद्धतीने पुन्हा वापरतो. मात्र इथल्या साहसवीरांना खोल अंधा-या गुंफांमध्ये उतरणं पसंत नाही. त्याऐवजी गिर्यारोहणाची त्यांची हौस दांडगी आहे.
फ्रेड आणि कारीन यांना गिर्यारोहणाचा चांगला अनुभव आहे. आजही ते ज्या मार्गाने जाणार तो त्यांच्या पायाखालचा आहे. मुळात हा मार्ग फारच कठीण आहे, पण गिर्यारोहकांसाठी त्यावर खास सोयी केलेल्या आहेत. पर्वतातच बसवलेल्या लोखंडी पाय-या, दोन शिखरं जोडणारा फूटब्रिज आहे, अशा गोष्टींमुळे हा मार्ग तुलनेने सोपा झाला आहे. क्लो, लुईक आणि गिलोम या सफरीत सामील आहेत. लुईकचं क्लोवर प्रेम आहे, तर गिलोम तिचा जुना बॉयफ्रेन्ड आहे. त्यामुळे प्रवासाला सुरूवात होण्याआधीच वातावरण काहीसं गढूळ आहे.
सुरूवातीलाच लक्षात येतं, की त्यांचा मार्ग दुरूस्त्या करण्यासाठी बंद ठेवलेला आहे. पण फ्रेड थोडा पुढे जातो अन् मार्ग व्यवस्थित असल्याचं त्याला दिसतं. लगेचच मागे वळण्याची इच्छा नसलेली गँग पुढे जायचं ठरवते.
एकदा चढ सुरू झाल्यावर चार प्रकारच्या अडचणी येतात. रस्त्याला खरंच दुरूस्तीची गरज असल्याचं लक्षात येतं, अन् पुढे जाण्याचा निर्णय जीवावरचा ठरण्याची शक्यता दिसायला लागते. लुईकला उंचीची भीती असल्याने त्याला पुढे नेत राहणं हाच एक मोठा धोका बनायला लागतो. लुईक, क्लो आणि गिलोम यांचा प्रेमत्रिकोण परिस्थिती अधिकच गोंधळाची करतो अन् वातावरण तापायला लागतं. अन् या सगळ्यात भर पडते ती कोणातरी परक्याची, जो या मंडळींच्या हालचालींवर नजर ठेवून आहे.
व्हर्टिगोतल्या साहसपटाचा अन् भयपटाचा स्प्लिट हा जवळजवळ अर्ध्यावर पडतो. पहिल्या भागातलं छायाचित्रण हे प्रेक्षकांना या सफरीत प्रत्यक्ष सामील करून घेणारं आहे. व्यक्तिरेखांचा दृष्टिकोन दाखविणारे `पॉईंट ऑफ व्ह्यू ` शॉट्स अन् पात्रांना फ्रेममध्ये आणून उंची अन् अंतराचा संदर्भ ठेवणारे शॉट्स यांचा उपयोग करून घेत दिग्दर्शक तणावाचं वातावरण तयार करतो.
प्रत्यक्ष स्टंट्सचा वापरही इतका प्रभावी होतो की थोडा वेळ हा केवळ साहसपट असल्याचा समज करून घेऊ. मात्र एका क्षणी हे चित्र बदलतं. एका अवघड वळणावर अडकलेल्या तिघांना सोडविण्यासाठी फ्रेड आणि कारीन एक उभा कडा चढून जातात. मात्र वर पोहोचलेल्या फ्रेडचा पाय अस्वलं पकडण्यासाठी लावतात तसल्या लोखंडी सापळ्यात अडकतो, आणि भयपटाला सुरूवात होते.
एका दृष्टीने पाहाता, इथला साहसाचा भाग किंवा भयाचा भाग हे पूर्णपणे सांकेतिक आहेत. यात आपल्याला काही नवीन सापडणार नाही. पण संकेताच्या मर्यादात राहून केलेली दिग्दर्शकीय कारागिरी ही वाखाणण्याजोगी आहे. आपल्या प्रेक्षकाला कदाचित शेवटाकडला भाग जरा अधिक हिंसक वाटेल, पण सध्याची जागतिक प्रेक्षकाची सरासरी आवड पाहता हे क्रौर्य अपेक्षित आहे.
व्हर्टिगोतली सर्वात चांगली गोष्ट म्हणजे यातल्या व्यक्तिरेखा ज्याप्रकारे घडविण्यात आल्या आहेत ती सफाई. ब-याचदा भयपटात बॉडी काउंट वाढविण्यासाठी अनेक व्यक्तिरेखा लागतात, अन् त्या सर्वांना ढोबळ, स्टीरीओ टाईप्स म्हणून उभं केलं जातं, जणू त्यांची योजना ही लवकरच ओढवणा-य़ा त्यांच्या मृत्यूसाठीची करण्यात आली आहे. इथे तसं होत नाही. इथल्या व्यक्तिरेखांची योजना ही मुळातच तर्कशुद्ध आहे. उगाचच पात्रांचा भरमसाठ भरणा नाही. प्रत्येक व्यक्तिरेखा ही प्रेक्षकांपुरती खरी होईल अशा पद्घतीने साकारण्यात आली आहे. याचा फायदा म्हणजे प्रेक्षकांना आपल्याला गृहीत धरल्यासारखं वाटत नाही. घडणा-या घटनांमध्ये या पात्रांची विचारांची, वागण्याची पद्धत लक्षात घेतल्याने एक प्रकारचा अनपेक्षितपणा येतो आणि अखेर त्यांच्या मृत्यूलाही प्रेक्षकांसाठी अर्थ येतो. इथली लुईकची व्यक्तिरेखा (जोहान लिबेरो) सर्वात भाव खाणारी आहे, अन् पूर्णपणे अनपेक्षित वागणारी . त्यामानाने क्लो (फॅनी वॅलेट) ही नायिका अधिक कन्वेन्शनल आहे.
व्हर्टिगोचा चित्रप्रकार ठरताच आपोआपच त्याचा प्रेक्षकवर्ग देखील ठरतो. फार गंभीर, वैचारिक चित्रपटांचा, किंवा `सेफ` करमणूक असणा-या चित्रपटांचा प्रेक्षक इथे फिरकेल अशी शक्यता नाही. मात्र हातच्या प्रेक्षकवर्गाला जे अपेक्षित आहे, ते हा चित्रपट त्यांना नक्कीच देईल, याची खात्री वाटते.

-गणेश मतकरी.