१२ अँग्री मेन (१९५७)- दीड तासांचा युक्तीवाद

'लॉक्ड रुम मिस्ट्री 'हा रहस्यकथांमधला एक अतिशय लोकप्रिय प्रकार आहे. आर्थर कॉनन डॉइल , अँगाथा क्रिस्टी पासून सध्या लिहित्या रहस्यकथाकारांपर्यंत अनेकांनी हाताळूनही त्याची जादू कमी झालेली नाही. ज्यातून बाहेर पडण्याची शक्यता नाही अशा बंदिस्त जागेत घडलेल्या गुन्ह्याची जवळजवळ अशक्य उकल करण्याचा प्रयत्न ,आजचे लेखकही त्याच जोमाने करताहेत.
रहस्याशी थेट संबंध नसला ,तरी बंदिस्त अवकाशाशी जोडलेलं असणं अन अनेकांनी हाताळण्याचा केलेला प्रयत्न ,या दोन गोष्टिंशी साम्य असणारा एक प्रकार चित्रपटांतही आहे. नाटकांच्या बरोबर विरुध्द प्रकृतीचा असणारा सिनेमा , हा सामान्यत: अनेक जागी विखुरलेल्या छोट्या छोट्या प्रसंगांमधून आपलं कथानक पुढे नेताना दिसतो. तरीही गेली अनेक वर्षं अनेक मोठे दिग्दर्शक हे मर्यादित स्थळकाळाशी बांधलेले आणि एकाच प्रमुख प्रसंगाला खुलवणारे चित्रपट सातत्याने करुन पाहात असल्याचं आपल्याला दिसतं. यातले सारेच अगदी एका खोलीत किंवा एका घरात घडतात असं नाही, कधी त्याला एखादं उपकथानक असण्याची आणि त्या उपकथानकाने अधिक सांकेतिक मार्ग निवडण्याची शक्यताही असतेच, पण तरीही त्यांचा भर हा मर्यादित अवकाशाचा अधिकाधिक उपयोग अधिकाधिक सर्जनशील पध्दतीने करुन पाहाण्यावर असतो ,हे खरं. हिचकॉकचे लाईफबोट आणि रोप ,पोलान्स्कीचा डेथ अँड द मेडन, लिन्कलेटरचा टेप ही या प्रकारातली अधिक नावाजलेली उदाहरणं, पण त्याशिवायदेखील सॉ,फरमॅट्स रुम,फोनबूथ, डेव्हिल, एक्झॅम, सायलेन्ट हाऊस असे कमी अधिक प्रमाणात एका स्थळाशी बांधलेले मुबलक चित्रपट सापडतील. या सा-यांचा मूळपुरुष शोधायचा तर सिडनी लूमेट च्या प्रथम चित्रपटाचं , १२ अँग्री मेनचं नाव घ्यावं लागेल.
१२ अँग्री मेन चं रुप वरवर पाहाता नाटकासारखं वाटतं , आणि त्याला नाट्यरूप देण्यातही आलं होतं, परंतु नाटक हा त्याचा मूळ फॉर्म नव्हे. रेजिनाल्ड रोजने तो प्रथम लिहिला , तो टेलिप्ले म्हणून, टि व्ही साठी, स्वत: घेतलेल्या ज्युरीवरल्या अनुभवावर आधारुन.ते नाटक म्हणून नं सुचण्याचं एक कारण हे जसं रोजला आधीच असणारी टेलिव्हिजन या माध्यमाची जाण हे होतं,तसं कथानकात हालचालीला असणारी मर्यादा हेदेखील असू शकतं.नाटकाची अवकाशाची मर्यादा गृहीत धरुनही त्यात रंगमंचाचा वापर हवा तसा करायला पात्र मोकळी असतात. या कथेतली पात्र मात्र खटल्याचा निकाल लावू पाहाणारे ज्युरी मेम्बर असल्याने एका टेबलाभोवती बसून वाद घालण्यापलीकडे ती फार काही करतील हे अपेक्षित नाही. अर्थात ,हा विषय रंगमंचावर स्टॅटीक वाटण्याची शक्यता अधिक.पात्रं हालचाल करु शकत नसल्याने वा एका मर्यादेत करु शकत असल्याने वाटू शकणारा अभाव हा कॅमेरा आपल्या हालचालीने ,गतीने, दृश्य मांडणी बदलती ठेवण्याच्या शक्यतेने भरुन काढू शकतो. त्यामुळे हा विषय टिव्ही आणि त्याचं लॉजिकल एक्स्टेन्शन मानता येईल असा चित्रपट ,यासाठी अधिक योग्य.
वर मी कथानक असा उल्लेख केला आहे, पण तो खरं तर साेयीसाठी, कारण लौकिकार्थाने १२ अँग्री मेनला कथानक नाही .सांकेतिक रचना, परिचयाच्या नायक नायिकांच्या व्यक्तिरेखा नाहीत.तो सुमारे दीड तास चालणारा युक्तीवाद आहे.तो सुरु होतो तो एक खटला संपता संपता. बापाच्या खूनाच्या आरोपावरुन मुलावर चालवल्या जाणा-या या खटल्याचं कामकाज पूर्णपणे संपुष्टात आलंय आणि आरोपी गुन्हेगार आहे अथवा नाही हे ठरवण्याची जबाबदारी ज्युरीवर सोपवण्यात आली आहे.आपसातले मतभेद आवरून, आपला व्यक्तिगत भूत वा वर्तमान या जबाबदारीच्या मधे येऊ न देता, एका त्रयस्थ अपक्षपाती दृष्टिकोनापर्यंत पोचण्याचा ज्युरीतल्या बारा सामान्य माणसांचा प्रयत्न म्हणजेच हा चित्रपट.
ज्युरी रुम मधल्या चर्चेला सुरुवात होताच लक्षात येतं ,की इथल्या बहुतेकांची मुलगा गुन्हेगार असल्याची खात्री आहे. केवळ ज्युरी नंबर आठ ( बारा उत्तम अभिनेत्यांच्या चमूतला एकमेव स्टार आणि चित्रपटाचा सहनिर्माता हेन्री फोन्डा) थोडा साशंक आहे. म्हणजे मुलगा निर्दोष आहे अशी त्याची खात्री नाही ,पण कोणत्याही चर्चेशिवाय देहान्त शासन सुनावण्याची त्याची तयारी नाही. चर्चेला सुरुवात होते आणि एकेका ज्युरी मेम्बरचा मुखवटा उतरायला लागतो.त्यांची खरी प्रवृत्ती ,व्यक्तिमत्वाचे छुपे पैलू उलगडायला लागतात.
१२ अँग्री मेन  पाहाताना एक गैरसमज होण्याची शक्यता आहे कि हा रहस्यपट असावा. आरोपी मुलाच्या दोषी असण्यावर सुरुवातीला असणारा भर आणि अखेर ज्युरीने दिलेला उलटा कौल यामुळेही हा काही रहस्यभेदाचा प्रकार असावा असं वाटण्याची शक्यता अधिक , मात्र ते योग्य नाही. कुरोसावाच्या राशोमॉनमधे जसा गुन्हेगाराचा शोध हा आपल्याला घटनांच्या अंतिम उलगड्यापर्यंत नेत नाही तसाच इथला आरोपीच्या दोषी असण्याबद्दल शंका उत्पन्न करणारा शेवटदेखील प्रत्यक्ष काय घडलं याविषयी खात्रीलायक माहिती पुरवत नाही. त्याचा रोख आहे तो समाजाच्या दुटप्पीपणावर. एका बाजूने तो अमेरिकन कायद्याच्या तथाकथित अंमलबजावणीवर टिका करतो आणि दुस-या बाजूने तो प्रतिष्ठित वर्गाच्या गडद बाजूला आपलं लक्ष्य बनवतो. त्या दृष्टिने पाहाता या चित्रपटातलं व्यक्तिचित्रण खास पाहाण्यासारखं आहे. पूर्णपणे नि:पक्षपाती , न्याय्य नजरेने पाहाणा-या आठव्या ज्युरर पासुन ते आरोपीत आपल्या कृतघ्न मुलाचं प्रतिबिंब पाहून त्याला दोषी ठरवणार््या तिसर््या ज्युरर (ली जे कॉब) पर्यंत अनेक व्यक्तिरेखा इथे तपशीलात आल्या आहेत. त्याचबरोबर केवळ शब्दात रंगवलेल्या आरोपी मुलगा आणि दोन साक्षीदारांच्या व्यक्तिरेखादेखील समाजाच्या एका वेगळ्या स्तराचं प्रातिनिधित्व करतात. समाजाच्या या दोन स्तरांमधली अढी दिग्दर्शक लूमेटने भडक न होता पण थेटपणे उभी केली आहे.
अमेरिकन दिग्दर्शकांमधलं मोठं नाव मानल्या जाणा-या आणि हॉलिवूडच्या चकचकाटापेक्षा न्यू यॉर्क स्कूलच्या रोखठोख परंपरेकडे झुकणा-या सिडनी लूमेटचा ,हा पहिला चित्रपट.१२ अँग्री मेन बरोबरच डॉग डे आफ्टरनून, द व्हर्डिक्ट,नेटवर्क सारखे अनेक अर्थपूर्ण चित्रपट देणारया लूमेटनी स्टुडिओ यर्सच्या अखेरीपासून  ते थेट गेल्या दशकापर्यंत , बदलत्या चित्रविषयक जाणीवांत राहूनही सातत्याने कला आणि सामाजिक भान या दोन्ही कसोट्यांवर उतरणारं काम दिलं. त्यांचा अखेरचा चित्रपट ’बीफोर द डेव्हिल नोज यू आर डेड' (२००७) हा त्यांचा दृष्टिकोन तेव्हाही तितकाच वास्तव आणि बोचरा असल्याची जाणीव देणारा होता.
एका खोलीत घडणा-या १२ अँग्री मेनला अवकाशाची मर्यादा जाणवत नाही ,ती त्याच्या दिग्दर्शकाच्या तरबेज हाताळणीमुळे. रंगभूमीप्रमाणे एका अवकाशात घडत असूनही चित्रपटमाध्यमाला असणारा , कॅमेरामार्फत प्रेक्षकांच्या नजरेवर नियंत्रण ठेवण्याचा फायदा दिग्दर्शकाने घेतला आहे.इथला कॅमेरा हा केवळ आपल्याला त्या खोलीत नेउन थांबत नाही , तर आपण काय पाहावं आणि काय पध्दतीने पाहावं याची एक निश्चित मांडणी करतो. दिग्दर्शक शक्य तेव्हा पात्रांना प्रत्यक्ष हलवून दृश्य संकल्पना बदलत नेतोच, उदाहरणार्थ ज्युरी नंबर ३ च्या विरोधात त्यंाचा एकत्र गट तयार होणं, किंवा वर्णद्वेशी ज्युरी नंबर १० ची बडबड सहन न होउन एकेकाने टेबल सोडून दूर जाणं, वगैरे. पण जेव्हा हे होउ शकत नाही , तेव्हा कॅमेरा आपलं तर्कशास्त्र वापरतो. सामान्यत:  वापरलेले मिडशॉट्स आणि वाद टिपेला जाताच क्लोज अप्स वर येणं, पात्रांच्या भावनांना अधोरेखित करण्यासाठी कॅमेराला विशिष्ट हालचाल देणं, मतदानाच्या वेळी चिठ्ठ्या आणि हात किंवा आठवा एका साक्षीचा शहानिशा करुन पाहात असताना त्याची चाल , असं थेट अँक्शनला महत्व देणं ,अशा रीतीने इथे आपण काय पाहावं याची सतत निवड केली जाते. त्याशिवाय वातावरणातला तणाव दाखवण्यासाठी इथे दोन पटकन लक्षात न येणा-या ,पण परिणाम जाणवणार््या क्लुप्त्या वापरल्या जातात.
पहिल्या भागात कॅमेरा टॉप अँगल वापरतो ज्यामुळे जागा मोठी असल्याचा भास होईल. मधल्या भागात तो नजरेच्या पातळीवर येतो आणि पात्र आणि भिंती सोडता इतर अवकाश जाणवेनासा होतो, जागा अधिक बंदिस्त वाटते. आणि तिस-या भागात तर कॅमेरा लो अँगलला जातो ज्यामुळे या भिंतीही किंचित आत झुकतात आणि वातावरण अधिक कोंदट वाटायला लागतं. दुसरी क्लुप्ती आहे ती सातत्याने लेन्सची फोकल लेन्ग्थ वाढवत नेण्याची. यामुळे भिंती पात्रांच्या जवळजवळ येतात आणि दिग्दर्शकाला जी घुसमट तयार होणं अपेक्षित आहे ,ती होते.
१२ अँग्री मेनचं तत्कालिन समीक्षकांनी खूप कौतुक केलं पण अधिक सोपी, संकेत पाळणारी करमणूक अपेक्षित असणार््या प्रेक्षकांनी तो नाकारला. आज मात्र हा चित्रपट ( या रुपात, आणि मूळ टेलिप्लेच्या नाट्यरुपातही) महत्वाच्या कलाकृतीत गणला जातो. आपल्याकडेही तो ’ एक रुका हुआ फैसला ’या आज कल्ट स्टेटस मिळालेल्या टेलिफिल्मच्या रूपात, आणि ’निखारे’ या नाट्यरुपात परिचित आहे . मात्र परिचय असो वा नसो , लूमेटची आवृत्ती पहाणं हे चित्रपट रसिक आणि अभ्यासक या दोघांसाठीही नक्कीच महत्वाचं राहील.
- गणेश मतकरी

Read more...

सादरीकरणातला 'टायटॅनिक' प्रयत्न

टायटॅनिकची ३ डी आवृत्ती क्रिटिक-प्रूफ असेल असा माझा समज होता. त्याला कारणं अनेक. दिग्दर्शक जेम्स कॅमेरॉनच्या नावाभोवती असणारं, त्याच्या टर्मिनेटर, एलिअन्स ,टायटॅनिक सारख्या मोजक्या पण ब्लॉकबस्टरी चित्रपटांनी तयार झालेलं , आणि अवतारच्या ग्राउंडब्रेकींग ३ डी सादरीकरणाने गडद झालेलं वलय, प्रथम प्रवासातच सागरतळाशी पोचलेल्या आणि निसर्गासमोर मानव क्षुल्लक असल्याची जाणीव करुन देणा-या मूळ टायटॅनिक जहाजाबद्दलचं कुतुहल, टायटॅनिक चित्रपटाचा जादूमिश्रित नॉस्ताल्जिआ , लिओनार्दो डिकाप्रिओ आणि केट विन्स्लेट या पुढल्या काळात अधिकाधिक गंभीर आणि अर्थगर्भ भूमिकांसाठी नावाजल्या गेलेल्या अभिनेत्या/त्रीच्या सुरुवातीच्या काळातल्या खेळकर पण अजरामर भूमिका आणि सर्वात महत्वाचं म्हणजे पुढल्या पिढीला मोठ्या पडद्यावर होऊ शकणारं या अतिशय गाजलेल्या चित्रपटाचं दर्शन. ३ डी हे या मूळातच भव्य असणा-या चित्रपटात नव्याने आणलेलं आकर्षण बाजूला ठेवूनही यातल्या कोणत्याही इतर कारणासाठी देखील चित्रपट नक्कीच पाहाण्याजोगा. तरीही मी जेव्हा तो पडद्यावर पाहायचं ठरवलं , तेव्हा रविवार रात्रीसारख्या उत्तम वेळीदेखील चित्रपटाला फार प्रेक्षक उपस्थित नव्हते.
टायटॅनिकची दर्जात्मक गुणवत्ता, ही नेहमीच विवाद्य होती. भयंकर आवडणं आणि अगदीच ढोबळ वाटणं अशा दोन प्रतिक्रिया त्याबद्दल कायमच व्यक्तं होत आल्या. माझं व्यक्तिगत मत हे दुस-या बाजूला झुकणारं असलं तरी त्यातली तांत्रिक सफाई ही मूळ प्रदर्शनावेळीही थक्क करून सोडणारी होती आणि आता संगणकीय अ‍ॅनिमेशनची सवय झालेले आपण ,आजही त्यातल्या स्वतंत्रपणे चित्रीत केलेल्या तुकडयांना संपूर्ण जहाजाचा संदर्भ आणून देणा-या दृश्यांनी , वा आपल्या अभिनेत्यांना बुडत्या जहाजाच्या एका टोकापासून दुस-या टोकापर्यंत पळायला लावत जहाजाचा शेवट पूर्ण लांबीच्या चित्रपटाइतका वेळ देऊन तपशिलात उभ्या करण्याच्या दिग्दर्शकीय कौशल्याने प्रभावित होतो ,यात शंका नाही. तरीही प्रश्न हा उरतोच ,की ज्या त्रिमितीचा आनंद लुटण्यासाठी आपण हा चित्रपट नव्याने पाहावा असं जाहिरातींमधून सांगण्यात येतंय, त्यात काही तथ्य आहे अथवा नाही.त्याचं उत्तर सरळ 'हो' किंवा 'नाही' अशा सोप्या शब्दात देणं कठीण आहे.
चित्रपटातला ३ डी चा वापर हा सामान्यत: दोन प्रकारचा असू शकतो. पहिला हा ३ डी च्या सुरुवातीच्या दिवसांप्रमाणे प्रेक्षकांच्या अंगावर वस्तू फेकत ,वा प्रेक्षक आणि पडदा यामधल्या अवकाशाचा चमत्कृतीपूर्ण परिणाम साधत ,तंत्राला क्लुप्तीप्रमाणे वापरत केला जातो .दुसरा ,तंत्रापायी वा तंत्रज्ञानापायी कथेचं महत्व कमी करू इच्छित नसतो. केवळ पडद्यावरले प्रसंग अस्सल वाटण्यासाठी , अवकाशाला खोली येण्यासाठी ,प्रेक्षकाला सारं आपल्यापुढे प्रत्यक्ष घडत असल्याचा आभास तयार व्हावा म्हणून केलेला हा संयत वापर असतो.पहिल्या प्रकारचा वापर प्रेक्षकांना अधिक गंमतीदार वाटत असला आणि आकर्षित करत असला तरी प्रेक्षकांना कथेवर लक्ष केंद्रीत करु देत नाही. याउलट दुसरा प्रकार हा नकळत प्रेक्षकांना कथेत गुरफटत नेतो. 'टायटॅनिक' मधला वापर हा असा दुस-या प्रकारचा आहे.
टायटॅनिक नव्याने बनवला गेला असता तर कदाचित अवतार शैलीला अनुसरून कॅमेरॉनने छायाचित्रणातच या तंत्राला अधिक वाव मिळेल अशा जागा शोधल्या असत्या ,पण चित्रपट मुळात अस्तित्वात असल्याने कॅमेरॉन त्यात मुळापासून बदल करण्याचं टाळतो. 'एखादी गोष्ट बिघडली नसल्यास दुरुस्त करण्याच्या फंदात पडू नये' या न्यायाने टायटॅनिकमधे काही मोडतोड केली जात नाही. तंत्राचा वापर हलक्या हातांनी ,गरजेप्रमाणे आणि केवळ गरजेप्रमाणेच केला जातो. यामुळे सर्वाधिक उपयोग हा खजिन्याच्या शोधाच्या प्रस्तावनपर कथानकात आणि उत्तरार्धातल्या जहाजाच्या जलसमाधीदरम्यानच होतो. रोमान्सला धक्का लागत नाही. जी गोष्ट अतिशय चांगली आहे.
हा वापर , ही प्रसंगाना येणारी खोली आपल्याला जाणवते , मात्र तो रॅडिकली वेगळा नसल्याने आणि मूळ चित्रीकरणदेखील अतिशय परिणामकारक असल्याने ,परिणाम फार वेगळा ,नवा असत नाही हेदेखील खरं. मात्र जी मंडळी पहिल्यांदाच हा चित्रपट पाहातायत त्यांचा अनुभव काहिसा अधिक तीव्र ,अधिक गहिरा असेल हे निश्चित.आज टायटॅनिकला पुरेसा प्रेक्षक का नाही हे मला माहित नाही. कदाचित त्याचं चॅनल्सवरुन अतिपरिचित होणं हे त्याचं कारण असेल, किंवा कदाचित प्रेक्षकाला ज्या प्रकारचं गिमिकी तंत्र हवं आहे त्या प्रकारचं आणि तितकं तो देऊ शकत नाही हेदेखील असेल . तरीही या चित्रपटाला प्रेक्षक असावा, अधिकाधिक लोकांनी तो पाहावा असं जरुर वाटतं. आशय बाजूला ठेवूनही ,केवळ सादरीकरणातला एक टायटॅनिक प्रयत्न म्हणून तो सर्वांनी  अनुभवणं गरजेचं आहे.निदान एकदा तरी.
- गणेश मतकरी
(लोकसत्तामधून)

Read more...

द सायलेन्ट हाऊस- व्यक्तिगत सत्याचे प्रयोग

साहित्यातला निवेदकाचा दृष्टिकोन आणि चित्रपटातला निवेदकाचा दृष्टिकोन यामधे काही मूलभूत फरक आहेत. साहित्यात प्रथम पुरुषी निवेदनाची शक्यता असते, ज्यात कथेतल्या पात्राला काय वाटतं हे त्याच्याच नजरेने जाणून घेणं आपल्याला शक्य होतं. त्याच्या जाणीवा ,त्याचे मनोव्यापार, त्याला येणारे अनुभव हे ख-या-खोट्या पलीकडे जाउन केवळ त्याच्या व्यक्तिगत संदर्भाने आपण पाहू शकतो. कथेच्या ओघात निवेदकाचा दृष्टिकोन आणि प्रत्यक्षात घडलेल्या घटना यामधे तफावत असल्याचं लक्षात आलं ,तरीही तो त्या विशिष्ट व्यक्तिरेखेच्या भावविश्वाचा भाग म्हणून आपण सोडून देऊ शकतो. हीच गोष्ट चित्रपटात मात्र खटकू शकते.याचं एक साधं कारण म्हणजे चित्रपट हे निवेदनाचा भाग म्हणून येणा-या अन निवेदकाच्या नजरेतून घडलेल्या घटनादेखील त्यांच्या सत्यासत्यतेची पर्वा न करता प्रत्यक्ष पडद्यावर दाखवू शकतात. त्यामुळे प्रेक्षकासाठी त्या इतक्या ख-या होतात की नंतर त्या केवळ निवेदकाच्या भावविश्वाचा भाग आहेत ,असं सांगणं प्रेक्षकांना खटकू शकतं. अनरिलायबल नरेटरची किंवा बेभरवशाच्या निवेदकाची योजना चित्रपटात करणं हे काम त्यामुळेच कठीण होऊन बसतं आणि अनेक भयपट किंवा सायकॉलॉजिकल थ्रिलर्सची पंचाइत होते. अशा वेळी आपण हे ध्यानात ठेवणं आवश्यक असतं ,की या प्रकारच्या चित्रपटात दिसणारी दर गोष्ट प्रत्यक्ष घडली वा न घडली हे त्या त्या चित्रपटाच्या तर्कशास्त्राच्या चौकटीत पाहाणं योग्य ठरतं. तसं केलं तरच आपण त्या चित्रपटाचा आस्वाद घेऊ शकतो अन्यथा आपण फसवले गेलो असं वाटण्याची शक्यता तयार होते. उरूग्वेमधे २०१० साली बनलेला छोटेखानी स्पॅनिश रहस्य-भयपट ’ द सायलेन्ट हाऊस’ पाहाताना हे लक्षात ठेवणं गरजेचं.
सायलेन्ट हाऊसचं श्रेयनामावलीत सांगितल्याप्रमाणे सत्य घटनेवर आधारलेलं असणं निरर्थक आहे.कारण चित्रपटातल्या व्यक्तिरेखांचा चित्रपटाच्या अखेरपर्यंतचा प्रवास बघता या घरात नक्की काय आणि कसं घडलं हे सांगणारा उमेदवार मिळणं अशक्य. नाही म्हणायला आपल्याकडल्या एका गाजलेल्या चित्रपटाची आठवण मात्र तो करुन देतो. तो म्हणजे राम गोपाल वर्मा दिग्दर्शित आणि अनुराग कश्यप लिखित 'कौन?'.घराचा वापर, पात्रांची संख्या, एकच सलग प्रसंग म्हणून उलगडणारी कथा ,स्पष्टिकरणाची वानवा आणि रहस्यभेद या सा-याच बाबतीत या दोन्ही चित्रपटांत आश्चर्यकारक साम्य आहे. एका बाबतीत मात्र तो कौनपेक्षा खूपच वेगळा आहे, आणि तो म्हणजे चित्रपटाची दृश्य संकल्पना.
लाँग टेक्स , किंवा मधे न तोडता सलग बराच काळ चालणारे शॉट्स अनेक दिग्दर्शकांनी चांगल्या रितीने वापरले आहेत, मात्र सिंगल शॉट फिल्म्स आजही एका हाताच्या बोटांवर मोजण्याइतक्या, त्यादेखील थोडं चीटिंग गृहीत धरुन. हिचकॉकची 'रोप' या प्रकारची सिंगल शॉट फिल्म होती मात्र प्रत्यक्षात ते १० ,१० मिनिटं चालणा-या लांबलचक शॉट्सचं चतुर जोडकाम होतं ,फिल्मच्या रिळांच्या लांबीवर बेतलेलं. पुढे डिजिटल तंत्र रुढ झाल्यावर साकुरोवने केलेला रशियन चित्रपट ’रशियन आर्क’ मात्र खरोखरच एका शॉटमधे बनवलेला अतिशय अवघड चित्रपट होता. दिग्दर्शक गुस्तावो हेर्नांन्डेज यांचा सायलेन्ट हाऊस, आर्कपेक्षा रोपच्याच मार्गाने जातो. प्रत्यक्ष एका शॉटमधे चित्रण न करताही तो तसा आभास निर्माण करतो. दिवाबत्ती नसणा-या अंधा-या बंद घरातच तो घडत असल्याने आणि मधे ब-याच वेळा सोयीस्कर पूर्ण अंधार असल्याने जोडकाम कठीण नाहीच
चित्रपटाच्या नावातलं घर ,हे भयपटात शोभण्यासारखं, वर्षानुवर्ष बंद (म्हणजे अगदी दारं खिडक्यांवर फळ्या मारण्याइतपत बंद) असणारं, निर्मनुष्य रानातलं ओसाड घर आहे. लॉराच्या नजरेतून आपल्याला होणारं त्याचं पहिलं दर्शनच अस्वस्थ करणारं आहे.लॉरा (फ्लोरेन्शिआ कोलूची) ही आपल्या वडिलांबरोबर घरमालकासाठी या विकाऊ घराची थोडी डागडूजी करायला आली आहे . दुस-या दिवशी लवकर कामाला लागायचं असल्याने वडील झोपतात पण लॉराला झोप येत नाही. तिला वरच्या मजल्यावरून कसले तरी आवाज यायला लागतात.वडिलांना उठवून ती तपासाला पाठवते पण परिस्थिती बिघडत जाते. या घरात जे काही घडतंय त्यात केवळ मानवी हात नसेल की काय अशीही शक्यता दिसायला लागते.
सायलेन्ट हाऊस मधे माझ्या मते दोन गोंधळ आहेत. दोन्ही पटकथेसंबंधातले . पहिला म्हणजे त्यात पुरेशा घटना किंवा टप्पे नाहीत. या प्रकारच्या चित्रपटांना एक पॅटर्न लागतो. त्यांची सुरूवात सावकाश आणि सारं आलबेल असल्याच्या आभासाने व्हावी लागते. मग रहस्यमय घटनांना गती येण्याकरता काही वेळ द्यावा लागतो. आणि गती आली की ती वाढवत नेत शेवटापर्यंत खेचावी लागते. या प्रकारचा पॅटर्न इथे दिसत नाही. इथे काहीतरी बिनसल्याची जाणीव सुरुवातीपासून होते ,चमत्कारिक गोष्टी लगेचंच घडायला लागतात मात्र गती सतत बदलत राहाते, घटनांमधे सातत्य राहात नाही.
दुसरा गोंधळ आहे तो स्पष्टिकरणाचा .चित्रपट कायम पॅनिक मोड मधे असल्याने आणि नायिकेखेरीज इतरांना फार भाव देत नसल्याने त्याला घटनांचं सूसूत्र स्पष्टिकरण द्यायला जमत नाही .प्रतिमा आणि चित्रपटभर पसरलेले रहस्यमय पुरावे हे सतत लक्षवेधी वाटतात, मात्र त्यांचा अंतिम उलगडा केला जात नाही. हे सहज शक्य असताना न करणं हेदेखील त्याचं ’कौन?' शी असणारं साम्य.
हे दोष आहेत हे मान्य ,पण ते चित्रपटाकडे दुर्लक्ष करण्यासाठी पुरेसे नाहीत. वातावरणनिर्मिती आणि चलाख छायाचित्रण हे सायलेन्ट हाउसचे विशेष आहेत ,आणि केवळ या दोघांसाठीदेखील तो पाहाणं योग्य ठरेल.हॉरर चित्रपटांमधे फॉर्म्युलांचा सुळसुळाट असतो आणि अपेक्षेपेक्षा काही वेगळ पाहायला मिळण्याची शक्यता कमी. इथे ते पाहायला मिळतं हीच या चित्रपटाची जमेची बाजू.
- गणेश मतकरी 

Read more...

द सर्चर्स (१९५६)- सूडाचा प्रवास

ब-याचदा कलाकृतींचं महत्व, त्यांच्याकडे पाहाण्याची दृष्टी आणि कधीकधी त्यांचा अर्थदेखील काळाबरोबर , तत्कालिन सामाजिक विचारधारांबरोबर बदलत असतो. त्यामुळे अनेकदा प्रथमदर्शी महत्वाच्या वाटणा-या कलाकृतींचं तेज कालांतराने पुसट होतं, कधी त्या विस्मृतीतही जाऊ शकतात. याउलट निर्मितीच्या वेळी दुर्लक्षित राहिलेली कलाकृती ही पुढे श्रेष्ठ गणली जाउ शकते. कलेच्या अनेक प्रांतांप्रमाणेच ही गोष्टं चित्रपटांबाबतदेखील खरी आहे. जॉन फोर्ड या वेस्टर्न चित्रप्रकारात नावाजलेल्या दिग्दर्शकाच्या 'द सर्चर्स’ला दुर्लक्षित नक्कीच म्हणता येणार नाही. तो प्रथम प्रदर्शनाच्या वेळी तर चांगला गाजलाच, वर कालपरत्वे त्याची किर्तीदेखील वाढत गेली . फोर्डचं काम आणि वेस्टर्न्स हा एकूण चित्रप्रकार ,या दोन्ही वर्गात सर्चर्सचं नाव खूपच वरचं आणि आदराने घेतलं जाणारं आहे. असं असतानाही त्याचं तत्कालिन यश आणि चित्रपटांच्या इतिहासात त्याला मिळालेलं स्थान यांची थेट तुलना होणार नाही कारण दोन भिन्न प्रकारच्या यशांमागची कारणं आणि त्या कारणांमागचं तर्कशास्त्र यात खूपंच फरक आहे.
१८६८ मधे घडणारा सर्चर्स हा फोर्डच्या करिअरच्या उत्तरार्धातला सिनेमा. तो स्वतः आणि त्याच्या अनेक चित्रपटांतून महत्वाची कामगिरी बजावणारा जॉन वेन या दोघांचंही नाव एव्हना या चित्रप्रकाराशी घट्ट जोडलेलं होत. अमेरिकन वेस्टच्या भव्य पार्श्वभूमीवर रंगवलेली परिचित , उघड काळ्या पांढ-या छटांत असणारी पण वेधक साहसं आवडणारा एक विशिष्ट आणि मोठासा प्रेक्षकवर्ग होता आणि या चित्रपटाने त्यांना चटकन आवडेल ,पटेल असा नायक आणि कथानक दिलं. नायक संकेताप्रमाणे तरुण नसून मध्यमवयीन असला तरी फोर्ड ,वेन आणि काउबॉईजच्या चाहात्यांना जे हवं , ते बाकी सारं इथे होतं. अँक्शन होती, लार्जर दॅन लाईफ व्यक्तिरेखा होत्या, फोर्डच्या आवडत्या मॉन्युमेन्ट व्हॅलीमधे केलेलं भव्य छायाचित्रणदेखील होतं.
नावाला जागणारा सर्चर्स हा खरोखरंच एका शोधावर आधारित आहे. इथन (वेन) या तडफदार अन भडक माथ्याच्या शिलेदाराने ,मार्टिन (जेफ्री हन्टर) या तरुणाच्या मदतीने चालवलेल्या शोधावर. सिव्हिल वॉरवरुन परत आलेल्या इथनची आपल्या भावाच्या कुटुंबाशी भेट तर होते ,पण लवकरच स्कार या रेड इंडिअन प्रमुखाची टोळी घरातल्या सा-यांचा नायनाट करुन त्याच्या दोन भाच्यांचं अपहरण करते. एका भाचीचा मृतदेह लवकरच सापडतो मात्र धाकट्या डेबीचा शोध सुरुच राहातो. वर्षानुवर्ष, प्रतिकूल परिस्थितीत, कधी सहकार्यांच्या मदतीने ,तर कधी विश्वासघाताला तोंड देत.डेबीला सोडवण्यासाठी नव्हे, तर इंडिअनांचा विटाळ झालेल्या तिला मारुन टाकण्यासाठी. पाच वर्ष चालणारा हा सूडाचा प्रवास ,म्हणजेच द सर्चर्स.
सर्चर्सचा नायक हा आउटसायडर आहे. तो समाजाचा भाग नाही ,तसा तो कधी होणंही शक्य नाही. त्याची पार्श्वभूमी काहिशी रहस्यमय आहे,त्याच्या न्याय अन्यायाच्या ,नीतीमूल्यांच्या कल्पना वेगळ्या आहेत. तो समाजाशी अपरिहार्यपणे संबंध ठेवून असला ,तरी त्यात तो सहजपणे वावरु शकत नाही. चित्रपट हे जाणतो आणि वेळोवेळी आपल्यालाही त्याची जाणीव करुन देतो. ही जाणीव करुन देण्याची सर्वात मोठी खूण हि चित्रपटाच्या सुरुवातीत आणि शेवटात आहे. चित्रपट सुरू इथनपासून होत नाही ,तर त्याच्या भावाच्या कुटुंबापासून होतो ,ज्यामुळे या कुटुंबियांप्रमाणेच प्रेक्षकही त्याला उपरा म्हणून पाहातात. हे उपरेपण पुन्हा अधोरेखित होतं ते शेवटी ,जेव्हा अखेरच्या क्षणी इथनला झालेली आपल्या कर्तव्याची जाणीव डेबीचा जीव तर वाचवते ,मात्र त्याला कुटुंबाचा भाग बनवू शकत नाही. इथनला संकल्पनेत आणि प्रत्यक्ष दृश्यात उंबरठ्यापलीकडे ठेवणारा चित्रपट अखेरच्या दृश्यचौकटीतही त्याला तसाच उंबरठ्याबाहेर ठेवतो, त्याला आपला म्हणत नाही.
त्याच्या व्यक्तिमत्वाची ही बाजू, त्याची काहिशी रहस्यमय प्रतिमा उभी करते , पण दिग्दर्शकाची या पात्राकडे पाहाण्याची दृष्टी आणि प्रेक्षकांनी त्याच्याकडे पाहाण्याची दृष्टी याविषयी थोडा संभ्रम निर्माण करुन , जो चित्रपटाच्या आशयाशी संबंधित आहे. इथन हा नुसताच एकलकोंडा नाही ,तर त्याची एक उघडपणे गडद बाजू आहे. तो टोकाला जाउन वर्णभेद मानतो. मार्टिन लहान असल्यापासून इथनच्या कुटुंबात वाढूनही त्याच्या वंशात कुठेतरी असलेलं इंडिअन रक्त इथनला सहन होत नाही आणि त्याची जाणीव तो सतत मार्टिनला करुन देतो. इंडिअन टोळीशी आलेला डेबीचा संबंध हा तिला शोधून काढून ठार करण्याएवढा भयंकर आहे असं तो मानतो. आता प्रश्न असा की हा माणूस जर चित्रपटाचा नायक असेल ,तर दिग्दर्शकाची या रेसिस्ट दृष्टिकोनाला सहानुभूती मानावी का? एक गोष्ट खरी की इथनच्या वागण्यातली ही खोच तत्कालिन प्रेक्षकाच्या फार लक्षात आली नसावी कारण १९५० च्या दशकातला प्रेक्षक हा पुढल्या काळाइतका पोलिटिकली करेक्ट नव्हता. इथनने केलेला भेदभाव ,हा या प्रेक्षकाने त्याच्या पुरुषार्थाबद्दलच्या कल्पनांचा , मर्दुमकीचा एक भाग म्हणून मान्य केला आणि चित्रपट इतर चार साहसपटांप्रमाणे पाहिला. त्याला तेव्हा मिळालेल्या यशात ,प्रेक्षकांच्या या उथळ नजरेचा भाग जरुर आहे. नंतर मात्र या व्यक्तिरेखेकडे अधिक तपशीलात पाहाण्याची गरज तयार झाली.
फोर्डचे इतर चित्रपट पाहिले ,तर तो अशा चुकीच्या दृष्टिकोनाची बाजू घेईल असं वाटत नाही. त्याने आपल्या चित्रपटांतून कायमच समतोल दृष्टिकोन मांडला आहे आणि इंडिअन व्यक्तिरेखांचं चित्रणदेखील सहानुभूतीने केल्याची उदाहरणं आहेत ,त्यामुळे त्याच्या स्वत:च्या दृष्टिकोनाबद्दल शंका घ्यायला ,किंवा हे चित्रण हा अपघात मानायला जागा नाही. या परिस्थितीत दोन अर्थ निघतात. एकतर फोर्डने आपल्या नायकाचं चित्रण आदर्श , पारंपारिक नायक म्हणून न करता , ग्रे शेड्समधे करुन त्याच्या व्यक्तिमत्वाला एक खोली आणून दिली आहे. इथनचं व्यक्तिमत्व त्याला नायक बनवत नाही ,उलट असं व्यक्तिमत्व असूनही तो नायक ठरतो ,हा विशेष.
इथला दुसरा अर्थ म्हणजे व्यक्तिमत्व महत्वाचं नसून नायक आणि खलनायक ठरण्यासाठी निवेदकाचा दृष्टिकोन महत्वाचा असल्याचं दिग्दर्शक आपल्याला सांगतो आहे.कारण एका परीने नायक इथन आणि खलनायक स्कार यांच्यात काही फरक नाही. दोघंही दुस-या जमातीचा द्वेष करणारे ,क्रूर आहेत. मात्र धाडसी, आपल्या लक्ष्याचा अखेरपर्यंत पाठपुरावा करणारे आहेत.दोघांच्या सूडनाट्याची सुरुवात आप्तांच्या हत्येपासून झाली आहे. स्कारला अनेक बायका आहेत, इथनने लग्न केलेलं नाही ,मात्र त्याचे आपल्या भावाच्या पत्नीशी संबंध असल्याचं (अर्थात डेबी ही भाची नसून कदाचित मुलगी असल्याचं) सुचवण्यात आलं आहे. त्यामुळे या जुळ्या व्यक्तिमत्वांमधे एक खलनायक असेल तर दुसरा नायक कसा ,हा इथे पडणारा प्रश्न आहे जो चित्रपटाला वेगळं परिमाण देतो आणि तो काळाच्या पुढे असल्याचं दाखवून देतो. व्यक्तिरेखेला अंगभूत असलेली ही गुंतागूंत, त्याला मोठा ,महत्वाचा चित्रपट ठरवण्यासाठी जबाबदार आहे.
अशी एक शक्यता आहे की तेव्हाच्या प्रेक्षकांच्या सोयीसाठी सर्चर्सने आपला हा दृष्टिचा वेगळेपणा लपवण्याचा प्रयत्न केला असेल. त्यामुळे इथनबरोबर मार्टिनला आणून चित्रकर्त्यांनी इतर मसाल्याची सोय केली आहे. मार्टिनमुळे चित्रपटात येणारा विनोद आणि रोमान्स ,चित्रपटाचा परीणाम थोडा कमी करत असला तरी तेव्हाच्या प्रेक्षकांना तो पचणं थोडं सोपं झालं असेल , हे निश्चित. हा मसाला नसता ,तर चित्रपट किती जहाल झाला असता याची झलक पाहायची असेल ,तर मार्टिन स्कोर्सेसीचा ’टॅक्सी ड्रायव्हर’ ( १९७६) पाहावा ज्यावर सर्चर्सचा  जाणवण्याजोगा प्रभाव आहे.समाजाशी संबंध सुटलेला -नायकाच्या पारंपारिक साच्यात न बसणारा नायक, आपल्याच वेडात गुरफटलेलं गडद आयुष्य, अल्पवयीन मुलीची गडद भविष्यकाळापासून सुटका, थोडक्या ठळक छटांमधे रंगवलेला खलनायक ,सर्व व्यक्तिरेखांमधली संदिग्धता हे सारं तिथे आहे. तेदेखील थेट, टोकाचं , विचारांना उसंत न देणारं.
टॅक्सी ड्रायव्हरचा पुरोगामीपणा सर्चर्सच्या प्रेक्षकांना झेपला असता असं वाटत नाही. त्यामुळे जॉन फोर्डने निवडलेला मार्ग हा एका परीने योग्यच म्हणायला हवा.मात्र ते म्हणतानाच आपण हे विसरता कामा नये ,की सर्चर्स बदलाचं पाऊल न ऊचलता, तर आधुनिक नायकांच्या व्यक्तिरेखांमधली वाढच खुंटली असती.
- गणेश मतकरी 

Read more...