ऑस्कर २०१३ अर्थात नामांकनांचा घोटाळा

>> Saturday, February 23, 2013



गेल्या वर्षी हजानाविशसच्या 'द आर्टीस्ट' या मूकपटाला सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचं आँस्कर मिळालं आणि नेमाने चांगले चित्रपट पाहाणारे बरेच रसिक गांगरले. चांगला असूनही, त्यावर्षीचा तो सर्वोत्कृष्ट चित्रपट होता का, तर उघडच नव्हता. आशय, संवेदनशील सादरीकरण, आव्हानात्मक भूमिकेतला दर्जेदार अभिनय अशा अनेक बाबतीत अलेक्झान्डर पेनचा 'द डिसेन्डन्ट्स' कितीतरी अधिक चांगला होता. तरीही त्याला डावलून द आर्टीस्ट पारितोषिकप्राप्त ठरल्याचं कोणाला काही वाटलं नाही, किंबहुना बऱ्याच अंदाजपत्रकात ते आर्टीस्टलाच जाईल, असा अंदाजही वर्तवला गेला होता. असं होण्यामागे कारण आहे.
ऑस्कर पारितोषिकांबद्दल असा एक लोकप्रिय समज आहे की, ते त्या वर्षीच्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाला दिलं जातं. खरंतर हे अर्धसत्य आहे. ऑस्कर नामांकनाची यादी ही पुरेशा तपशिलात आणि प्रामाणिकपणे दर्जाकडे पाहणारी असते हे बहुतांशी खरं आहे, मात्र त्यातून एकाला निवडताना संबंधित व्यक्तींच्या एकूण कारकिर्दीपासून ते वादग्रस्तता टाळण्यापर्यंत आणि चित्रपटाच्या व्यावसायिक यशापासून ते त्याच्या तत्कालीन महत्त्वापर्यंत अनेक बाजूंनी विचार होतो. त्यामागे हॉलीवूडची तत्कालीन मन:स्थिती असते, ऑस्करआधी येणाऱ्या बाफ्टा, गोल्डन ग्लोबसारख्या पारितोषिकांच्या निकालांचा त्याच्यावर परिणाम होत असतो, व्यावसायिकता आणि प्रयोग यांच्या निकषावर अ‍ॅकॅडमीचे मतदार दरेक चित्रपटाला तोलून पाहत असतात. थोडक्यात सांगायचं तर प्रत्यक्ष दर्जा हा या साऱ्या गणितात मागे कुठेतरी राहून जातो. अर्थात, हे झालं मुख्य स्पध्रेबाबत. परभाषिक चित्रपट, लघुपट आणि माहितीपट, या तीनही वर्गात तो अतिशय काटेकोरपणे पाळला जातो.
या सगळ्यावरून असं स्पष्ट व्हावं की ऑस्कर प्रेडिक्शन हे शास्त्र आहे आणि या पाश्र्वभूमीचा अंदाज असणारे लोक ते सहजपणे करू शकतात. बहुतेक वर्षी तर ते खूपच सोपं असतं. या वर्षी मात्र ते तसं नाही. किंबहुना या वर्षीच्या चित्रपटांचा दर्जा आणि नामांकन यादी यामधल्या काही विसंगती हा अंदाज जवळपास अशक्य करून सोडतात.
गेली काही र्वष अ‍ॅकॅडमीने आपल्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपट पुरस्कारांत एक मोठा बदल केला आहे आणि तो म्हणजे या वर्गातली नामांकनाची यादी त्यांनी जवळजवळ दुप्पट केली आहे. पाचऐवजी आता दहापर्यंत कितीही नामांकनं या वर्गात देता येतात. या वाढीव यादीचा एक मोठा फायदा असतो. अनेकदा काही चित्रपटांना ऑस्कर मिळणार नाही हे गृहीत असतं. यात उत्तम परभाषिक चित्रपट असू शकतात, प्रयोग म्हणून केलेली निर्मिती असू शकते. तसंच ऑस्कर कटाक्षाने टाळत असलेले वाद वा हिंसाचार यांना या हमखास डावलल्या जाणाऱ्या चित्रपटात महत्त्वाचं स्थान असू शकतं. या चित्रपटांचा दर्जा अ‍ॅकेडमीला मान्य असला आणि तो अधोरेखित करण्याची इच्छा असली, तरी त्यांना पारितोषिक मिळणार नाही हे गृहीत असल्याने पूर्वीच्या पाचांच्या यादीत त्यांचा समावेश मुळातच होत नसे. आता ते शक्य होतं. प्रोमिथिअस, हिचकॉक, द डार्क नाइट राइजेस, हॉबिटचा प्रथम भाग, स्कायफॉल अशा अनेक चित्रपटांकडे एकूणातच दुर्लक्ष करूनही यंदाची यादी नऊ चित्रपटांची आहे. या यादीत ऑस्ट्रिअन चित्रपट आमोर (याला परभाषिक निर्मितीचा पुरस्कार निश्चित आहे), लो बजेट इंडी निर्मिती 'बीस्ट्स ऑफ द सदन वाइल्ड', किंवा टेरेन्टीनोचा नेहमीचा मसाला असणारा 'जँगो अनचेन्ड' या  केवळ मानाच्या स्वाऱ्या आहेत. यांचा समावेश कौतुकासाठी झाला असला, तरी त्यांना सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा पुरस्कार मिळणं शक्य नाही. खरी स्पर्धा आहे ती इतर सहांमध्ये. पण तिथेही अ‍ॅकॅडमीने नामांकनात पुष्कळच गोंधळ करून ठेवलेत.
यंदा या यादीतला सर्वोत्कृष्ट चित्रपट कोणता, असा प्रश्न करताच उत्तर येतं, ते 'आर्गो'. बेन अ‍ॅफ्लेकने गेल्या काही वर्षांत सिद्ध केलंय की अभिनयापेक्षा दिग्दर्शनात तो अधिक पारंगत आहे. गॉन बेबी गॉन, टाऊन आणि आता आर्गो या तिन्ही चित्रपटांत त्याची कामगिरी विशेष प्रशंसनीय आहे. दंगलग्रस्त इराणमधल्या कनेडिअन एम्बसीत आश्रयाला राहिलेल्या सहा अमेरिकनांची सुटका करण्याचा यशस्वी प्रयत्न दाखवणाऱ्या 'आर्गो'ला प्रेक्षक आणि समीक्षक अशा सर्वानी पूर्ण पािठबा दिला आहे. गोल्डन ग्लोब आणि बाफ्टामध्येही चित्रपट आणि दिग्दर्शक हे दोन्ही पुरस्कारप्राप्त ठरले आहेत. त्यामुळे 'आर्गो' इथेही विजयी ठरेलसा अंदाज डोळे मिटून करायला काहीच हरकत नव्हती. मात्र तसं करता येत नाही ते दिग्दर्शकीय नामांकनात अ‍ॅफ्लेकचं नावच वगळल्याने. सामान्यत: सर्वोत्कृष्ट चित्रपट हा दिग्दर्शनाच्या नामांकनात असतोच. तसा नियम नाही, अपवादही आहेत, मात्र ते तर्काला आणि सरासरीला धरून आहे. त्यामुळे 'आर्गो' लायक आणि आवडत्या चित्रपटात असूनही त्याचा विजय डळमळीत आहे. या प्रकारचीच आश्चर्यकारक गरहजेरी म्हणजे हर्ट लॉकरसाठी विजेत्या ठरलेल्या कॅथरीन बिगेलोची, जी ओसामा वधप्रकरणावर बनलेल्या 'झीरो डार्क थर्टी'ची दिग्दíशका आहे. तो चित्रपटही नामांकनात आहे, जरी त्याचा विजय टॉर्चर सीक्वेन्सेस आणि राजकीय वाद यांमुळे मुळातच डळमळीत आहे.
याउलट डेव्हिड ओ रसेलच्या 'सिल्वर लायिनग्ज प्लेबुक' या किंचित वेगळ्या वातावरणातल्या रोमँटिक कॉमेडीला मात्र चित्रपट आणि दिग्दर्शक धरून अनेक महत्त्वाच्या वर्गात नामांकनं आहेत. आता 'आर्गो' किंवा 'झीरो डार्क' हे 'सिल्वर लायिनग..'हून अधिक कठीण आणि अधिक दर्जेदार आहेत हे काही मी सांगायची गरज नाही, मात्र तरीही त्यांना दिग्दर्शक म्हणून नामांकन नसणं थोडं अजब वाटणारं आहे. सध्याच्या नामांकनांवरून असं वाटतं की एरवी चित्रपट वा दिग्दर्शनासाठी पुरस्कारप्राप्त ठरण्याची शक्यता नसलेल्या स्पीलबर्गच्या िलकनला संधी मिळण्यासाठी तर हे घडलेलं नाही? ऑस्करमध्ये इतकी उघड खेळी होण्याचा इतिहास नसल्याने तसं नसावं. पण मग याला दुसरं स्पष्टीकरण तरी काय?
अ‍ॅफ्लेक आणि बीगेलो गरहजेरीने स्पीलबर्गची संधी वाढते हे खरं असलं, तरी दुसरा एक चित्रपटही या मानासाठी आधीपासूनच तयारीत आहे. तो म्हणजे अँग लीचा 'लाइफ ऑफ पाय'. 'पाय' पाहण्यासारखाच आहे आणि तांत्रिक बाजूंमध्ये तो अफलातूनही आहे, मात्र त्याला सर्वोत्कृष्ट दिग्दर्शन जाण्याएवढा तो उत्तम आहे का? मला तरी तसं वाटत नाही. मात्र या चमत्कारिक परिस्थितीत, त्याला पूर्ण बाजूलाही टाकता येत नाही.
आता अशी परिस्थिती असताना, एकेकाच नावं घ्यायची तर मी चित्रपटासाठी 'आर्गो'चंच घेईन आणि दिग्दर्शनासाठी स्पीलबर्गचं. आर्गोचं आशयापासून रंजनापर्यंत साऱ्याच बाबतीत जमलेलं असणं, त्याला असलेली सत्य घटनेची पाश्र्वभूमी आणि त्याला मिळालेला सार्वत्रिक सन्मान अ‍ॅकॅडमीला बाजूला टाकता येणार नाही, अ‍ॅफ्लेक नामांकनातच नसल्याने पुढलं महत्त्वाकांक्षी चित्रपट करणारं महत्त्वाचं नाव म्हणून स्पीलबर्गला पर्याय उरत नाही.
या साऱ्या गोंधळातदेखील दोन पुरस्कार मात्र त्या मानाने पक्के आहेत. सर्वोत्कृष्ट अभिनेता म्हणून लिंकनच्या भूमिकेसाठी डॅनिएल डे लुईस आणि साहाय्यक भूमिकेतली अभिनेत्री म्हणून 'ल मिजराब्ल'मधल्या छोटय़ा पण लक्षवेधी भूमिकेसाठी अ‍ॅन हॅथवे.
'माय लेफ्ट फूट' आणि 'देअर विल बी ब्लड'साठी अभिनयाचं ऑस्कर दोनदा खिशात घालणारा डॅनिअल डे लुईस हा सोसाने अधिक भूमिका घेत नाही. पुरेसा वेळ लावून, आपल्याला ज्यात पूर्ण वाव आणि करायला काही वेगळं मिळेल ते तो करतो. त्यासाठी तो आपलं व्यक्तिमत्त्वही पूर्णपणे बदलून टाकतो. िलकनमधला त्याचा कोणताही एक प्रसंग तो हा पुरस्कार खिशात घालणार, हे सांगायला पुरेसा आहे. याउलट हॅथवेचा अंदाज हा अधिक गणिती आहे. तिची कामगिरी उत्कृष्ट आहे, जशी तिच्याबरोबर नामांकनात असणाऱ्या इतरांचीही. पण साधारण कल पाहता, तीच पुरकारप्राप्त ठरेल अशी खात्री वाटते.
साहाय्यक भूमिकेतल्या अभिनेत्यासाठी स्पर्धा असेल ती रॉबर्ट डी नीरो (सिल्वर लायिनग्ज) आणि टॉमी ली जोन्स (िलकन) या पोचलेल्या नटांत. ही स्पर्धा बहुधा डी नीरोच जिंकेलसं मला तरी वाटतं. लांबीने मोठी आणि ऑथर बॅक्ड अशी ही भूमिका आहे. आणि स्टार डी नीरोला वलय वा विक्षिप्तपणा बाजूला ठेवल्या अवस्थेत, केवळ एक सामान्य चिंताग्रस्त बाप म्हणून पाहण्याची संधीदेखील. हल्लीच जर क्रिस्टॉफ वॉल्ट्झला त्याच्या 'इनग्लोरिअस बास्टर्डस'मधल्या भूमिकेबद्दल ऑस्कर न मिळतं, तर या वेळी त्याची वर्णी नक्की लागती. पण सकारात्मक असूनही त्याच अभिनेत्याच्या, त्याच जातीच्या, टेरेन्टीनोच्याच चित्रपटातल्या भूमिकेला पुन्हा लगेचच हा सन्मान मिळेलसं वाटत नाही.
याउलट सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्रीचं गणित एवढं सोपं नाही. हिचकॉकसाठी हेलन मिरेन मुळात नामांकनातच नाही. पण 'आमोर'मधल्या पक्षाघाताचा झटका आलेल्या वृद्ध नायिकेच्या हृदयद्रावक भूमिकेसाठी इमॅन्युएल रिवा, जी पारितोषिक मिळाल्यास आजवरची सर्वात वयस्कर पारितोषिक विजेती ठरेल आणि तितकीच लायक असणारी आणि पूर्ण चित्रपट पेलून धरणारी 'बीस्ट्स ऑफ द सदन वाइल्ड'मधली नऊ वर्षांची क्वेन्जाने वॉलिस, जी पुरस्कार मिळाल्यास आजवरची सर्वात छोटी विजेती ठरेल, ही नावं बहुधा एकमेकांना काट मारतील आणि पुरस्कार जाईल सिल्वर लाइिनग्जच्या जेनिफर लॉरेन्सला. 'सिल्वर लायिनग्ज प्लेबुक' न फसण्याची जी मोजकी कारणं आहेत त्यातलं लॉरेन्स हे एक कारण म्हणता येईल, त्यामुळे तिला हा पुरस्कार मिळणं योग्यही ठरेल. पण तिला न मिळाल्यास इतर कोणालाही मिळणं शक्य आहे इतकी बाकीची सारी नावं तयारीची आहेत.
स्वतंत्र पटकथेच्या पुरस्कारात मला दोन शक्यता दिसतात. पहिली टेरेन्टीनोचा 'जँगो अनचेन्ड', जो वेस्टर्न चित्रपटाच्या आठवणी जागवण्याचा प्रयत्न करत असला तरी गुलामीच्या काळातलं भीषण वास्तव आपल्या विक्षिप्त शैलीत आपल्यासमोर रेखाटतो. दुसरी शक्यता आहे ती हानेकेचा आमोर, जो पडद्यावर पाहायला मिळणाऱ्या प्रेमाच्या एरवीच्या ग्लॅमरस रूपापेक्षा त्याचं डोळ्यात पाणी आणणारं दर्शन घडवतो. मृत्यू हा हानेकेच्या चित्रपटांना अपरिचित नाही. फनी गेम्स, कॅशे, व्हाइट रिबन अशा त्याच्या अनेक महत्त्वाच्या चित्रपटांत मृत्यूला महत्त्वाचं स्थान आहे. मात्र इथल्या वृद्ध जोडप्याच्या अखेरच्या दिवसांच्या अतिशय वास्तववादी चित्रणात होणारं मृत्यूचं दर्शन एकाच वेळी कारुण्यपूर्ण आणि प्रगल्भ आहे.
आधारित पटकथेचा मान बहुधा टोनी कुशनेरच्या'लिंकन'च्या पटकथेला मिळावा जी मर्यादित कालावधीतही या राष्ट्रपुरुषाच्या व्यक्तिमत्त्वाचं त्याच्या बारकाव्यांसहित चित्रण करते. या पुरस्काराला दुसरा पर्याय आहे तो क्रिस टेरिओच्या आर्गोचा, ज्याची संहिता विषयाचं गांभीर्य, साहस, राजकारण आणि किंचित विनोद यांना सहजपणे एकत्र आणते.
अ‍ॅनिमेटेड चित्रपटांमधला यंदाचा सर्वात चांगला प्रयत्न यंदा आहे तो टिम बर्टनचा फ्रँन्केनवीनी, जो फ्रँन्केनस्टाइनच्या राक्षसाच्या कल्पनेचं नवं रूप एक लहान मुलगा आणि त्याच्या कुत्र्याच्या कथेत खास बर्टन स्टाइलमधे करतो. मात्र शक्यता अशी आहे की पुरस्कार डिस्नीचा 'रेक इट राल्फ' घेऊन जाईल, जो उत्तम असला, तरी अधिक पारंपरिक वळणाचा आहे.
लाइफ ऑफ पायचं खूप कौतुक होऊनही आणि काही काळ तो प्रमुख विजेता ठरेलसं वाटूनही आता मात्र त्याला तांत्रिक पुरस्कारांवरच समाधान मानायला लागण्याची शक्यता दिसते आहे. वास्तव आणि फँटसी यांच्या अधेमधे वावरत यातल्या खिळवून ठेवणाऱ्या दृश्यप्रतिमा क्लॉडिओ मिरांडाला छायाचित्रणाचा पुरस्कार नक्कीच मिळवून देतील. इतर ठिकाणी मात्र त्याला हॉबिटशी टक्कर द्यावी लागेल.
जेव्हा एखादा चित्रपट सर्वोत्कृष्ट आणि परभाषिक या दोन्ही वर्गात नामांकन मिळवतो तेव्हा त्याला सर्वोत्कृष्ट मिळणार नाही, पण परभाषिक नक्की मिळेल असा अलिखित नियम आहे. रॉबेर्तो बेनिनीचा 'लाइफ इज ब्युटिफूल' हे याचं उदाहरण मानता येईल. त्यामुळे या वेळची परभाषिक चित्रपटांची स्पर्धा सुरू होण्याआधीच संपल्यात जमा आहे, असं म्हटल्यास वावगं होणार नाही. 'आमोर'चं हे बक्षीस कोणीच काढून घेऊ शकत नाही.
अर्थात या अंदाजांपलीकडे जाऊन खरे विजेते जाणून घ्यायला फार वाट पाहावी लागणार नाही. घोडामदान जवळ आहे.
- गणेश मतकरी (लोकसत्तामधून)

Read more...

चरित्र चरित्रपटांचे!

>> Sunday, February 17, 2013





  बायॉग्रफीज आर बट द क्लोद्स अॅन्ड बटन्स आँफ द मॅन. द बायॉग्रफी आँफ द मॅन हिमसेल्फ कॅनॉट बी रिटन.
 - मार्क ट्वेन

  मार्क ट्वेनचा चरित्रांबद्दलचा विचार हा एका परीने चरीत्रपटांनाही लागू पडण्यासारखा आहे. खर््या व्यक्तिमत्वांना पडद्यावर उभं करणं हे जिकिरीचं काम असतं. व्यक्तिमत्व जितकं अधिक मोठं ,तितकं हे काम अधिक कठीण. ते उभं करताना पटकथाकार आणि दिग्दर्शक चरित्रनायकाच्या परिचित बाजूंचा उपयोग कायम करुन घेताना दिसतात. त्याच्या रुपाचे बारकावे, सवयी, आयुष्यातल्या महत्वाच्या घडामोडी यासारख्या ठळक गोष्टी , या व्यक्तिचा वरवर आभास तयार करण्यासाठी पुरेशा असतात. पण व्यक्तिरेखेचा प्राण या सा-यापलीकडे कुठेतरी, उघड न कळण्याजोग्या जागी दडलेला असतो. आणि हा अदृश्य प्राण पकडू पाहाणं हे या चित्रपटांपुढलं खरं आव्हान असतं.
    राष्ट्रपुरूषांच्या चित्रणाबाबत तर अधिकच गहिरे प्रश्न उभे राहातात.  त्यांचा तत्कालिन आणि आजवर टिकून असलेला जनमानसावरला प्रभाव, लोकांच्या डोळ्यासमोर असणारी त्यांची प्रतिमा, त्यांच्या विचारांचं काळाच्या आेघात टिकून राहाणं वा न राहाणं, जात/वर्ण/ धर्म अशा विचारांपासून दूर पण भावनेच्या जवळ येणार््या मुद्द्यांवरून या व्यक्तिमत्वांना असणारा पाठिंबा अथवा विरोध, त्यांनी आपल्या काळात करुन दाखवलेली कामगिरी आणि तिचे क्षणिक वा दूरगामी परिणाम ,या सार््यांचा काही एक प्रमाणात विचार या चरित्रपटांमधून होणं आवश्यक असतं मात्रं तो करताना सावधगिरी बाळगणं आवश्यक असतं. चित्रपटाने जराही वेगळा , टोकाचा, आक्षेपार्ह्य सूर काढणं हे वाद निर्माण करणारं ठरु शकतं.
  गेल्या वर्षी अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष एब्राहम लिंकन यांच्या व्यक्तिरेखेला केंद्रस्थानी ठेवून हॉलिवुडने केलेले ( आणि कालांतराने आपल्याकडेही प्रदर्शित झालेले) दोन िचत्रपट पाहिले तर अशा व्यक्तिमत्वाच्या चित्रणात किती टोकाचा वेगळेपणा असू शकतो हे पाहाता येईल.  यातला पहिला होता तो नाव, व्यक्तिरेखेची बाह्य प्रतिमा, लोकप्रियता आणि आयुष्यातला काही  तपशील घेऊन रचलेला पण अर्थातच संपूर्ण काल्पनिक 'एब्राहम लिंकन : व्हॅम्पायर हन्टर' ,तर दुसरा होता, नुकताच आपल्याकडे प्रदर्शित झालेला आणि आँस्कर स्पर्धेत पुढे असणारा ,लिंकनच्या चरीत्रातला अखेरचा काही काळ घडला तसा उभारणारा स्पीलबर्गचा 'लिंकन'.
   स्पीलबर्गचा चित्रपट हा प्रत्यक्ष घटनांशी प्रामाणिक असणारा आणि अमेरिकन समाजासमोर लिंकनची जी प्रतिमा आहे तिच्याशी सुसंगत असाच आहे . याउलट बेकमाम्बेटोव दिग्दर्शित व्हॅम्पायर हन्टर हा केवळ त्या विशिष्ट काळात घडणारा भय-साहसपट आहे आणि प्रत्यक्ष लिंकनच्या व्यक्तिमत्वाचा इथे तसा संबंध नाही . मात्र तो केवळ त्याचं नाव वापरतो असं नाही. ट्वेनच्या शब्दात तो लिंकनच्या 'क्लोद्स अॅन्ड बटन्स' चाही पुरेपुर वापर करतो. त्याच्या दिसण्याबोलण्यापासून सिव्हील वाॅरसारख्या संदर्भांपर्यंत गोष्टीना तो आपल्या कथानकात गुंफतो आणि  विडंबनाचा आधार न घेता सरळ गोष्ट सांगतो. हा चित्रपट जिच्यावर बेतला आहे ती सेथ ग्रॅहम-स्मिथची कादंबरी, आणि प्रत्यक्ष चित्रपटदेखील अमेरिकेत कोणत्याही वादाशिवाय प्रदर्शित होऊ शकला यावरूनही त्यांचा चित्रपटाकडे ,साहित्याकडे किंवा एकूण कलेकडे पाहाण्याचा दृष्टीकोन किती मोकळा आहे याची कल्पना येऊ शकते. आपल्याकडे असा गंमतीदार, खेळकर दृष्टीकोन मान्य होईल अशी कल्पनाही करता येत नाही.
  या चित्रपटाप्रमाणेच, राष्ट्रीय व्यक्तिमत्वाच्या प्रतिमेचा आधार घेऊन काल्पनिक कथानक मांडणारं , आणि केवळ कलेकडे पाहाण्याच्या मुक्त दृष्टीकोनाने प्रेक्षकांपर्यंत पोचू शकणारं आणखी एक उदाहरण चटकन आठवण्यासारखं आहे आणि ते म्हणजे गॅब्रिएल रेंजची ब्रिटिश माॅक्युमेन्टरी ' डेथ आॅफ ए प्रेसिडेन्ट' (२००६).
   'डेथ आँफ ए प्रेसिडेन्ट' मधे राष्ट्राध्यक्षाच्या हत्येच्या घटनेवर आधारीत चांगल्या माहितीपटाचे सर्व गुणधर्म आहेत. हत्येच्या दिवसाचं उपलब्ध आर्कायवल फूटेज, त्या दिवसाच्या घटनांचा लावलेला ताळमेळ, संबंधितांच्या मुलाखती, तपास ,असं सारं काही आहे. फरक एवढाच की इथे दाखवलेली हत्या ही जाॅर्ज डब्ल्यू. बुश यांची आहे, जे चित्रपटनिर्मिती आणि प्रदर्शनादरम्यान सत्तेवर होते आणि आजही हयात आहेत. गंमतीची गोष्ट अशी, हत्येसारखी धक्कादायक गोष्ट दाखवूनही, यातलं बुश यांचं चित्रण सहानुभूतीने केलेलं आहे. त्यांची टिंगल करायचा ,वा प्रतिमा मलीन करण्याचा प्रयत्न इथे कुठेच दिसत नाही, जो मायकेल मूरने आपल्या 'फॅरेनाईट ९११'(२००४) या बुशविरोधी माहितीपटात सपाटून केला आणि पुढे आॅलिवर स्टोन सारख्या विख्यात दिग्दर्शकानेही आपल्या ' w.' (२००८)या जाॅर्ज डब्ल्यू. बुश यांच्यावरल्या चरित्रपटात केला. सर्वोच्च स्थानावर असणार््या हयात व्यक्तीवरले याप्रकारचे या ना त्या मार्गाने वादग्रस्त प्रयत्नही अमेरिकेत प्रदर्शित झाले, यातही त्यांच्या धोरणाचा मोकळेपणाच दिसून येतो.
   चरीत्रपटांच्या निर्मितीमागची एक प्रमुख अडचण असते ती त्यात दाखवण्याजोग्या घटनांची लांबी आणि त्या दाखवण्याकरता उपलब्ध कालावधी यांचं व्यस्त प्रमाण. राजकीय व्यक्तिमत्वंाच्या कार्याचा आढावा तर बहुधा काही दशकांच्या कालावधीवर पसरलेला असतो, आणि त्यातले महत्वाचे प्रसंग प्रेक्षकांसमोर येणं हे चित्रकर्त्यांना गरजेचं वाटतं. त्याशिवाय मुख्य कारकिर्द सुरु होण्याआधीचा जडणघडणीचा काळही असतोच. या परिस्थितीत मग सार््या घटना ठराविक वेळात बसवणं ही एक मुश्कील कामगिरी होऊन बसते. यावर सार््याच घटनांचं त्रोटक चित्रण करणं वा मोजक्याच कालावधीवर लक्ष केंद्रीत करुन बाकी गोष्टींचे केवळ उल्लेख करणं असे दोनच पर्याय चित्रकर्त्यांपुढे उरतात. यातला दुसरा मार्ग अनेक महत्वाच्या चरित्रपटात वापरलेला दिसतो. गुलामी रद्द करणारा कायदा लागू करून घेण्यासाठी लिंकनने अखेरच्या काही दिवसात केलेले यशस्वी प्रयत्न मांडणारा 'लिंकन'(२०१२), प्रिन्सेस डायनाच्या मृत्यूनंतरच्या काळातली दुसर््या एलिझबेथ राणीची उलाघाल दाखवणारा 'द क्वीन' (२००६) , ब्रिटीश टाॅक शो होस्टने घेतलेल्या निक्सनच्या पर्दाफाश मुलाखतींना केंद्रस्थानी ठेवणारा 'फ्राॅस्ट/निक्सन'( २००८) आणि हिटलरच्या अखेरच्या दहा दिवसांना दाखवण्यासाठी आपल्याला थेट बन्करमधे घेऊन जाणारा 'डाउनफाॅल' ( २००४) ही सारी याच प्रकारच्या चित्रपटांची गाजलेली उदाहरणं मानता येतील.
   मात्र याचा अर्थ असाही नाही की या प्रकारचा मर्यादित अवकाश हा प्रत्येकच चरित्रपटाची गरज असते. चरित्रनायकाच्या प्रचंड कारकिर्दीचं सखोल दर्शन घडवणारे चित्रपटही अनेक आहेत. आयरीश  नेत्याच्या लढाऊ आयुष्याचा आढावा घेणारा 'मायकेल काॅलिन्स', मार्टीन लूथर किंगला समकालीन असणार््या  बंडखोर कृष्णवर्णीय नेत्याचं आयुष्य दाखवणारा 'माल्कम एक्स' ,आणि इतरही काही. या ढाच्यातलं माझं सर्वात आवडतं उदाहरण म्हणजे   रिचर्ड अॅंटेनबरो दिग्दर्शित 'गांधी' (१९८२).
   साउथ आफ्रिकन ट्रेनमधे मिळालेल्या अपमानास्पद वागणुकीपासून गाधीजींच्या आयुष्यातला एकही महत्वाचा प्रसंग हा चित्रपट सोडत नाही. अगदी ते हजर नसणारे, पण त्यांच्या लढ्याशी संबंंधित जालिअनवाला बागेसारखे महत्वाचे प्रसंगही तो दाखवतो, मात्र निव्वळ या प्रसंगांची स्पष्ट मांडणी हा त्याचा हेतू नाही. तो गांधींचं जीवनविषयक तत्वज्ञान मांडतो आणि त्याही पलीकडे जाउन तो ते माणूस म्हणून कसे होते हे सांगतो. केवळ मिठाच्या सत्याग्रहासारखे हायलाईट्स दाखवून तो थांबत नाही, तर त्यांचं कस्तुरबाबरोबरचं ,अनुयायांबरोबरचं, काँग्रेसच्या इतर नेत्यांबरोबरचं वागणं कसं होतं हे मांडतो. चित्रपट आठवला की आठवतात, ते गाधींना माणूस म्हणून दाखवणारे छोटे छोटे प्रसंग जे चित्रपटाचा प्राण आहेत. इथल्या प्रमुख भूमिकेतला बेन किंग्जलीदेखील  गांधीच्या लकबी उचलण्याचा प्रयत्न करतोय असं वाटत नाही, तर त्याची प्रत्येक हालचाल स्वाभाविक वाटते. जणू तो गांधीच बनून जातो. चरीत्रनायकाच्या बाह्यरुपाबरोबरच त्याचा आत्मा पकडणारे जे मोजके चरित्रपट आहेत त्यातला हा एक मानावा लागेल.
   आपल्याकडेही या वळणावर राजकीय चरित्रपट बनवण्याचे अनेक प्रयत्न झाले. काही,म्हणजे केतन मेहताचा 'सरदार'(1993) किंवा डाॅ जब्बार पटेलांचा 'डाॅ बाबासाहेब आंबेडकर' (२०००) यांसारखे रिस्पेक्टेबल, तर  बेनेगलांच्या ' नेताजी सुभाषचंद्र बोस: द फरगाॅटन हिरो' (२००५) सारखे हास्यास्पद. मात्र 'गांधी'च्या दर्जाला कोणताच येउ शकला नाही तो  घटनांमधे गुरफटून जाऊन नायकाचा आत्मा उभा करण्यात आलेल्या अपयशाने.
   अशा राजकीय व्यक्तिरेखांचं दर्शन चित्रपट प्रेक्षकांना आणखी एका पध्दतीने करुन देउ शकतात ते म्हणजे  व्यक्तिमत्वाचे पैलू, त्यांचा जनसामान्यांवरला प्रभाव, त्यांची दृष्टी याची झलक आपल्यापुढे आणत, त्यांच्या संपूर्ण कर्तुत्वाचा विचार एकतर बाजूला ठेवत वा त्याची थोडक्यात आेळख देत. जाॅन फोर्डने हेन्री फोन्डाला प्रमुख भूमिकेत ठेवून राजकारणात जाण्याआधी वकिली करणार््या एब्राहम लिंकनची गोष्ट आपल्या 'यंग मिस्टर लिंकन'(१९३९)मधे सांगितली ती त्यातल्या रहस्याकरता नाही,तर भावी राष्ट्राध्यक्षाच्या व्यक्तिमत्वाचा एक अभ्यास म्हणून. आॅलिव्हर स्टोनच्या 'जेएफके'(१९९१) मधे केनेडी हत्येचा पुन्हा तपास झाला, पण आपल्याला दिसली ती या हत्येने तयार झालेली पोकळी जी आज इतक्या वर्षांनंतरही कायम आहे.
   आज हे चरीत्रपट महत्वाचे ठरतात ते केवळ एक इतिहासातली नोंद म्हणून नाही, तर या व्यक्तिरेखांच्या अस्तित्वाकडे, त्यांच्या समाजातल्या स्थानाकडे, त्यांच्या कार्याकडे त्या त्या काळात टाकलेला एक दृष्टीक्षेप म्हणून. हा दृष्टीक्षेप कायम त्रयस्थ असतो वा या चरीत्रांकडे सकारात्मक पध्दतीनेच पाहाणारा असतो असं नाही. मात्र तो आपल्याला हे चेहरे विसरु देत नाही. आपल्यासाठी तो इतिहास जिवंत ठेवतो. पुस्तकाच्या पानावरल्या छापील सत्यापलीकडे नेऊ पाहातो. काळाच्या पडद्याआड गेलेल्या या नायकांशी आपली आेळख ताजी ठेवतो.
 - गणेश मतकरी 
 (लोकसत्तामधून )

Read more...

मामा- मातृभयाचे दिवस

>> Tuesday, February 12, 2013



पॅन्स लॅबिरीन्थ पाहिल्यापासून गिआर्मो डेल टोरो माझा आवडता दिग्दर्शक आहे. दुर्दैवाने त्याने लॅबिरीन्थ नंतर केवळ एकच चित्रपट ( हेलबॉय २: द गोल्डन आर्मी) दिग्दर्शित केलाय, पण निर्माता/ कार्यकारी निर्माता म्हणून मात्र त्याने अनेक चांगले चित्रपट दिले आहेत. आँर्फनेज, स्प्लाईस, ब्युटीफूल अशी अनेक नावं आपल्याला त्याच्या कामाचा नमुना म्हणून घेता येतील. भय आणि फॅन्टसी या दोन्ही गोष्टी आपल्याला टिपिकल डेल टोरो चित्रपटात पाहायला मिळतात, आणि मी नेहमीच या माणसाच्या नव्या निर्मितीकडे नजर ठेवून असतो.
'मामा' चित्रपट, हा 'पॅन्स लॅबिरीन्थ' किंवा 'आॅर्फनेज'च्या पातळीला पोचू शकत नसला तरी त्याचा सूर हा बराचसा या दोन्ही चित्रपटांच्या खूप जवळ जाणारा आहे. वास्तव आणि फॅन्टसी यांची सांगड, अतिमानवी घटकांचा केवळ भीतीपुरता मर्यादित नसणारा वापर, लहान मुलांच्या महत्वाच्या भूमिका, मातृत्वाच्या संकल्पनेचा विचार अशा अनेक जागा या तिन्ही चित्रपटात कायम आहेत. मामामधे एक गोष्ट वेगळी आहे, ती म्हणजे ही सरळ भूतकथा आहे. इथलं कथानक इतर दोन चित्रपटांसारखं मल्टीलेअर्ड नाही.
'मामा' ची सुरुवात आन्द्रे आणि बर्बरा मुशेती या भावंडांनी बनवलेल्या अतिशय भीतीदायक शॉर्ट फिल्म पासून झाली. जेमतेम तीन मिनीटांची ही शॉर्ट इन्टरनेटवर उपलब्ध आहे, प्रत्येकाने जरूर पाहावी . आई (?) पासून पळणा-या दोन मुली इतकंच कथानक असणारी ही छोटी फिल्म पाहताक्षणी आवडणारी पण पूर्ण लांबीच्या चित्रपटात हा परिणाम टिकणार नाही असं वाटायला लावणारी आहे. गंमत म्हणजे, थोड्या फरकासह इथे दिसणारी दृश्य चित्रपटात एका प्रसंगी जशीच्या तशी येतात मात्र वाढीव कथानक हे पाणी घातल्यासारखं ताणलं जात नाही. कथेच्या तर्कात बसणा-या शक्यतांचा विचार करुनच मग पटकथा तयार होते.
चांगल्या आधुनिक भयकथा या वास्तवाचे संदर्भ घेऊन येतात. त्यामधलं अपरिचित जग हे आपल्याच आजूबाजूला कुठेतरी आहे ही जाणीव घाबरवणारी असते. मामा मधे हा संदर्भ सुरूवातीला येतो पण कथेच्या जवळपास क्लासिकल रचनेमुळे पुढे फारसा टिकत नाही. 'मामा' ची सुरुवात ही २००८ च्या आर्थिक संकटापासून होते. देणेक-यांपासून पळणारा जेफ्री आपल्या पत्नीला मारतो आणि दोन मुलींना गाडीत घालून निघतो. गाडीला अपघात होतो आणि तिघंजण एका निर्जन जंगलातल्या बंगलीवजा घराशी पोचतात. मुलींनाही मारुन स्वतः आत्महत्या करायची योजना आखणा-या जेफ्रीला या बंगलीत काहीतरी भेटतं आणि गोष्टीला वेगळं वळण लागतं.
तब्बल पाच वर्षांनी जेफ्रीच्या भावाला, लुकसला ( निकोलाय कॉस्टर वाल्दो, दोन्ही भावांच्या भूमिकेत) आपल्या जंगलात राहिलेल्या भाच्यांचा शोध लागतो. या काळात दोघींचं वागणं जवळजवळ वन्य प्राण्यांसारखं झालेलं असतं.आठ वर्षांची व्हिक्टोरिआ ( मेगन चारपेन्टीअर) निदान आपली जुनी आठवण निदान जागवू शकते, पण एक वर्षाची असल्यापासून जंगलातच वाढलेली लिली ( इजबेल नेलीस) शहरात अगदीच हरवते. लुकसला ती दाद देणं शक्यच नसतं. तिला फक्त दोघं माहीत असतात. आपली मोठी बहीण व्हिक्टोरीआ आणि जंगलात त्यांच्याबरोबर असणारी आणि त्यांना एवढा काळ जिवंत राहायला मदत करणारी 'मामा'.
लुकस आणि त्याची मैत्रीण अँनाबेल ( झीरो डार्क थर्टी साठी नामांकन मिळवणारी जेसिका चेस्टेन)   एका मानसोपचारतज्ञाच्या मदतीने त्यांना वाढवायचं ठरवतात, पण लुकसला संशयास्पद परिस्थितीत अपघात होतो आणि मुलींची जबाबदारी एकट्या अँनाबेलवर येऊन पडते.  मध्यंतरी आपल्या मुलींच्या मागावर मामाही हजर झालेली असतेच.
मामा मधे 'बर्फी'इतके नसले तरी ब-यापैकी चित्रपटांमधले संदर्भ आहेत. रिंगू, ग्रज सारख्या जे-हॉरर चित्रपटातल्या वातावरण आणि केशसंभाराच्या प्रेमापासून ते रीअर विंडोमधल्या कॅमेरा फ्लॅशपर्यंत अनेक जागा इथे आहेत. मात्र फरक असा की इथे दिग्दर्शक संदर्भाचा उपयोग प्लॉटमधल्या रिकाम्या जागा भरण्यासाठी करतोय असं वाटत नाही, तर आपल्यावर आजवर झालेले चित्रपटांचे आणि ग्राफिक नाॅव्हेल्सचे संस्कार परीणाम चढवत नेण्यासाठी वापरतोय असं वाटतं.  आशयाच्या दृष्टीने बराच वेगळेपणा मामाकडे मुळातच आहे. त्यासाठी त्याला उसनवारीची गरज पडत नाही.
सामान्य भयपटांमधल्या पिशाच्चांपेक्षा मामामधे एक प्रमुख वेगळी गोष्ट आहे ती ही ,की मामाचं ,तिच्या विकृत दृष्टीकोनातून का होईना पण मुलींवर प्रेम आहे. त्यांचं रक्षण ,हा तिच्या वागण्यामागचा प्रमुख हेतू आहे. याचा अर्थ ती अनेक चित्रपटांत दिसणार््या प्रेमळ भूतांसारखी आहे असा मात्र नाही. तिच्यापासून इतरांना आणि क्वचित प्रसंगी मुलींनाही वाटणारी भीती खरीच आहे. मात्र या वेगळेपणाचा उपयोग करुन दिग्दर्शक आन्द्रे मुशेतीने पाश्चात्य भयकथांमधल्या अनेक संकेताना उलटं पालटं केलं आहे. एरवी कथांमधे मुलाना भेडसावणार््या,  कपाटात आणि पलंगाखाली दडलेल्या राक्षसांचा उपयोगही त्याने वेळोवेळी केला आहे.
दुसरी महत्वाची गोष्ट म्हणजे मामा या नावाचा दुहेरी अर्थ. चित्रपटात मामा म्हणून ज्याकडे सतत पाहिलं जातं ते पिशाच्च  आणि  मुळात आई होण्याच्या कल्पनेला बिचकणारी , तिच्या पहिल्या प्रसंगातच प्रेग्नन्सी टेस्ट निगेटिव आल्याने सुखावलेली, आणि मुलींनी तिला आई म्हणायला बंदी करणारी अॅनाबेल या दोघीही जणी इथे मामाच्या किंवा आईच्या भूमिकेत आहेत. चित्रपटाचा बराच भर हा अॅनाबेलच्या आईच्या भूमिकेत शिरण्यावर आहे. चित्रपटाच्या संकल्पनेशी तिच्यातला हा बदल सुसंगत आहे.
चित्रपटातली मामा आपल्याला बराच काळ दाखवली जात नाही. तिचं अस्तित्व अनेक छोट्यामोठ्या गोष्टी सूचित करतात. छोट्या लिलिचं फ्रेमबाहेर पाहून गोड हसणं ही बहुधा त्यातली सर्वात अंगावर येणारी गोष्ट. ही बहुतेक भयपटांची नेहमीची युक्ती आहे. प्रेक्षक त्याला जे समोर दिसतं त्याहून कितीतरी अधिक प्रमाणात जे न दाखवता सूचित केलं जातं त्याला घाबरतो. त्यामुळेच चांगले भयपट हा गौप्यस्फोट जमेल तितका टाळतात, लांबवतात. मामा देखील तो तसा टाळतो, मात्र एरवी गौप्यस्फोटानंतर चित्रपटाचा परिणाम खाली घसरायला लागतो, तसं मात्र इथे़ होत नाही.  यामागचं एक कारण म्हणजे यातल्या मामाचं डिझाईन भयावह असूनही मंत्रमुग्ध करणारं आहे. तिची चाल, केस, विचित्र जागी असणारा बाक, वारा भरल्यासारखा उडणारा वेष, गती, या सगळ्यांमधून तिला एक ग्रेस आलीय जी पाहाणार््याला बांधून ठेवते. दुसरं कारण आहे ते कथानकाची अनपेक्षितता. शेवट काय होणार ,कसा होणार याची आपण एका मर्यादेत कल्पना करु शकतो असं आपल्याला वाटतं, मात्र इथे अंदाज चुकत राहातो. प्रत्यक्ष शेवट आपल्याला चुकचुक लावत असला तरी त्याला कथेच्या तर्कशास्त्रात एक निश्चित न्याय आहे हे विसरता येणार नाही.
केवळ दिग्दर्शकाचा प्रथम प्रयत्न म्हणूनच नव्हे तर कोणत्याही निकषावर पाहाण्यासारखा हा चित्रपट आहे. भयपटाच्या लेबलाखाली त्याची रवानगी मध्यम दर्जाच्या स्लॅशर्स, किंवा यशस्वी फॉर्म्युलांच्या कितव्यातरी झेरॉक्स कॉप्यांच्या पातळीवर करणं न्याय्य ठरणार नाही.
- गणेश मतकरी

Read more...

  © Blogger template Werd by Ourblogtemplates.com 2009

Back to TOP