सेन्साॅरशिप आणि दृष्टीकोन

डेडपूल पाहून मी थिएटरमधून बाहेर पडलो तेव्हा माझी पहिली प्रतिक्रिया होती, ती हा सिनेमा माझ्या मुलीला भयंकर आवडला असता, ही. अर्थात, सेन्साॅर बोर्डाच्या कृपेने हा न्यू एज सुपरहिरोपट मुलांना पहायला मिळणार तर नव्हताच, मलाही तो जेमतेमच पाहता आला होता. सर्वत्र काटछाट, संवादातली हवा जमेल तेव्हा काढून घेणारे आॅडिओ कट्स, हाणामारीला सभ्य करण्याचा प्रयत्न, नग्नतेचे शाॅट्स कमी करणं, वगैरे सगळंच.
बाॅन्डच्या स्पेक्टरमधे चुंबनदृश्य पन्नास टक्के कमी करण्याचा थोर बावळटपणा तर याआधी आपल्या सेन्साॅरबोर्डाने केला होताच, पण बाॅन्ड हा एरवी फारच जन्टलमन असल्याने, आणि त्यातली अॅक्शन श्वास रोधायला लावतानाही त्याच सभ्यपणाने डिझाईन केली असल्याने त्यात इतर ठिकाणी कात्री लागण्याचा तसा धोका नव्हता. डेडपूल मुळातच पूर्ण वाया गेलेला ( त्याच्याच शब्दात सांगायचं तर ' आय मे बी सुपर, बट आय अॅम नो हिरो.') तेव्हा त्याच्या दर गोष्टीतच अतिसंस्कारी लोकांना काही ना काही आक्षेप घेण्यासारखं दिसणार हे उघड होतं. गंमत म्हणजे इतकं छळूनही काही उघड दिसणाऱ्या कापणेबल जागा यात ( बहुदा स्लॅन्ग लक्षात नं आल्याने) सुटून गेल्या आहेत. तेही कापलं गेलं असतं तर इथेही त्याची अवस्था  'एक्स मेन ओरिजिन्स- वुल्वरिन' मधल्या याच व्यक्तिरेखेच्या तोंड शिवलेल्या अवतारासारखी झाली असती.
हे का होतं, हे मला अजूनही लक्षात आलेलं नाही. सिनेमाला ज्या त्या गोष्टीसाठी जबाबदार धरायची आपल्याकडे पध्दत आहे हे मला माहीत आहे, आणि दर अपराध हा हिंदी, इंग्रजी सिनेमातले धडे घोकूनच होतो, हा ही आपला पारंपरिक विश्वास आहे. आर्ट इमिटेट्स लाईफ आपण मानत नाही , तर वास्तवच कलेवरुन नियमितपणे प्रेरणा घेत असल्याचं आपण गृहीत धरुन आहोत. ( सत्य बहुदा याच्या मधे कुठेतरी असावं. आर्ट इमिटेट्स लाईफ इमिटेट्स आर्ट .......असं वाटोळं फिरणारं हे चक्र असावं आणि त्यात कधी एक दुसऱ्याची नक्कल करत असेल, तर कधी दुसरा एकाची असा माझा तरी समज आहे) तरीही मला एक वाटतं, की गुन्हेगारी वर्गात मोडले जाणारे गुन्हे प्रेरीत करण्यासाठी चित्रपटांना एक वास्तववादाची पुसट का होइना, पण चौकट आवश्यक आहे,  आणि ती चौकट नसेल, म्हणजेच चित्रपट फार उघडपणे फॅन्टसी वळणाने जात असेल, तर त्यापासून थेट गल्लोगल्ली प्रेरणा मिळणं अशक्य आहे. नाही म्हणायला सुपरहिरो अवतारात खांद्यावर टाॅवेल लटकवून शाळकरी मुलांनी उंचावरुन उडी मारणं, यासारख्या गोष्टी तर घडतच असतात, पण त्याला एक प्रकारचा अपघात म्हणता येईल. तोही शंभरातल्या नव्वद केसेसमधे टाळता येण्याजोगा. या प्रकारच्या प्राथमिक स्वरुपाच्या प्रभावाचा आक्षेप घ्यायचा तर आपल्याला डेडपूलसारखा गावगुंडच का, धुतल्या तांदळासारखा सुपरमॅनही चालणार नाही. त्यामुळे सध्या ते बाजूला ठेवू.
चुकीचा प्रभाव पडण्यासाठी वास्तववादाची चौकट आवश्यक आहे हे मी म्हणतो, ती कुठली, तर सांगतो. हा वास्तववाद म्हणजे सत्यजित राय किंवा मृणाल सेन यांच्या चित्रपटासारखा शंभर टक्के वास्तववाद नाही, जिथे प्रत्यक्ष शक्यतांपलीकडे आयुष्य जाऊच शकणार नाही. हा वास्तववाद भारतीय व्यावसायिक चित्रपटांच्या पलायनवादी दृष्टीकोनाशी जोडलेला आहे. यात वास्तवाचा एक वरवरचा आभास तर आहे, पण या आभासापलीकडे गेलेल्या अनेक शक्यता या चित्रपटात सूचित होतात. सुखांत शेवट असो, वा काळजाला हात घालणारा शोकांत, सामान्य मध्यमवर्गीय आयुष्यापलीकडे पोचणारा या सिनेमांचा रोख असतो. नायक हा तर बोलूनचालून प्रेक्षकाचा प्रतिनिधी, त्यामुळे प्रेक्षकाचं आयुष्य अधिक ग्लॅमरस कसं करता येईल याबद्दलच्या काही शक्य वाटणाऱ्या कल्पनाही त्यात असतात, आणि  प्रेक्षकाला प्रेरणा मिळू शकते , ती अशा शक्य कोटीच्या आसपास फिरणाऱ्या अतिरंजीत कल्पनांमधूनच. एकदा का अशा हायब्रीड वास्तववादाची आपल्याला सवय झाली, की आपण त्यात गुंततो, त्यातल्या गोष्टी आपल्याला सरावाच्या होऊन जातात. मग तिथल्या नायकासारखं संमतीशिवाय नायिकेच्या मागे फिरणं वास्तवातही चालून जाईल असं वाटायला लागतं, किंवा भरधाव नियमांची पर्वा न करता मनमानी गाड्या चालवणं, वा कोणी आपलं एेकत नसल्यास त्याविरोधात कायदा हातात घेणं हेदेखील. सुपरहिरोपटांसारख्या फॅन्टसी चित्रपटांमधेही नायकाची अमुक तमुक शक्ती आपल्याला मिळावी असं पाहणाऱ्याला वाटू जरुर शकतं, पण ते वास्तव नाही, हेदेखील त्याच्या मनात पक्क बसलेलं असतं. त्यामुळे अशा सरळसरळ कळण्याजोग्या कल्पनारम्य चित्रपटांना कात्री लावणे अनावश्यक वाटतं.
असं वाटण्याचं आणखी एक कारण म्हणजे या काटछाटीने काय साध्य होतं , तर काहीच नाही. जर भावी पिढीवर  या चित्रपटांमधून वाईट संस्कार होतील अशी भीती वाटत असेल तर  संपूर्ण पिढीलाच नजरकैदेत ठेवायला हवं. याला कारण म्हणजे संस्कार करण्याची क्षमता असणाऱ्या सिनेमाहून अधिक प्रभावी, अशा इतर अनेक गोष्टी त्यांच्याजवळ आज आहेत. त्यातल्या दोन चटकन सांगण्यासारख्या गोष्टी म्हणजे इंटरनेट आणि गेमिंग. या दोघांचा प्रभाव वेगळ्या पध्दतीचा आहे, पण भीती वाटून घ्यायची म्हंटलं, तर तितकाच धोकादायक.
खरं म्हणजे यातला इंटरनेट हा एक मुद्दाच सेन्साॅर बोर्डाचं अस्तित्व अनावश्यक ठरवण्यासाठी पुरेसा आहे. सेन्साॅर बोर्ड हल्ली जरा अधिकच मन लावून काम करतय, हे अगदी साधेसाधे मराठी चित्रपटही युए ( किंवा क्वचित ए देखील) रेटिंग घेऊन अवतरतायत यावरुन लक्षात येईल. मग हाॅलिवुड वगैरेची तर बातच नको. गंमत म्हणजे ज्या मुलांपासून हे चित्रपट दूर ठेवण्यासाठी हे सेन्साॅर बोर्ड झटतय, त्या मुलांना काही महिन्यातच या सर्व आणि इतर शेकडो चित्रपटांच्या न काटछाट केलेल्या आवृत्त्या इन्टरनेटवर उपलब्ध होतायतच. आयट्यून्स वरुन खरेदी करणं, नेटफ्लिक्स सारखे अॉनलाइन चॅनल्स यांमुळे हे आता राजमार्ग झालेले आहेत. आणि आडमार्गाला जायचं तर विचारुच नका. तिथे जे उपलब्ध आहे त्याला तोडच नाही. मग या परिस्थितीत, घराघरात सर्व वयाच्या प्रेक्षकाला जे उपलब्ध आहे, ते १८ वर्ष वयावरच्या लोकांपर्यंत आणताना सेन्साॅरने का लाजावं हा प्रश्न उरतोच.
व्हिडिओ गेम्सचं आजचं स्वरुप हे आशय नियंत्रित करु पहाणाऱ्या मंडळींच्या लक्षात आलंय का, हा दुसरा तितकाच महत्वाचा प्रश्न. फोन्स, आयपॅड, यासारख्या छोट्या आणि त्यामानाने सिम्प्लीफाईड आवृत्त्यांबरोबरच कन्सोल गेमिंग हा एक अत्यंत लोकप्रिय प्रकार आहे. एक्स बाॅक्स , प्ले स्टेशन यासारखे कन्सोल्स आणि कम्प्यूटर्स यांवरचे खेळ या लोकांनी पाहिले आहेत का? चित्रपटात ज्या गोष्टी पाहायला सेन्साॅर बोर्ड आक्षेप घेतं, त्यातल्या बऱ्याच गोष्टी खेळणारी व्यक्ती नायकाच्या भूमिकेतून करु शकते. माणसं मारणं, गाड्या उडवणं, गुन्ह्यांच्या लुटुपुटीच्या योजना आखणं, खेळातल्या व्यक्तिरेखांना धमकावणं, असं सर्व काही इथे शक्य आहे. याचा परिणाम काय आणि किती खोलात जाऊ शकतो , याची चित्रपटांबरोबर तुलनाही होणारं नाही.
या दोन्ही माध्यमांना मी स्वत: आक्षेप घेत नाही, कारण पलायनवाद आणि करमणूक या दोन गोष्टी त्यांच्या मुळाशी आहेत. गेम्समधे व्हायलन्स असतो हे खरं, पण रिफ्लेक्सेस सुधारणं, स्ट्रॅटेजीचा विचार किंवा कथनशैलीचे धडे, आणि इतरही अनेक गोष्टी यातून शिकण्यासारख्या आहेत. त्याशिवाय चित्रपटांमधेही काय, कशासाठी कापावं हे ठरवणं बोर्डाला वाटतं तितकं सोपे नाही. डेडपूलसारख्या ( किंवा मागे आलेल्या किक-अॅस सारख्या चित्रपटातही) भाषा, किंवा हिंसा, हा एक प्रकारच्या दृक्श्राव्य शैलीचा भाग आहेत. कुब्रिकच्या क्लाॅकवर्क आॅरेन्जमधे सेक्स आणि व्हायलन्स मोठ्या प्रमाणात आहे, पण त्याच्या मुळाशी प्रश्न आहेत ते सामाजिक नीतीमत्तेशी जोडलेले. विल ग्लकच्या इझी ए मधल्या शाळकरी नायिकेचं, स्वत:च्या खोट्या प्रेमप्रकरणाची  जाहिरात करणं बेजबाबदारपणाचं वाटलं , तरी ते समजून घ्यायला हाॅथाॅर्नच्या द स्कार्लेट लेटर चा संदर्भ आवश्यक आहे. जेसन रिटमनच्या जुनो मधे पंधरा वर्षांची नायिका गरोदर असणं, याकडे आपल्याला धोक्याच्या घंटेपलीकडे जाऊन एका मनस्वी मुलीची प्रेमकथा म्हणून पाहता आलं पाहीजे.
या वरवर धोकादायक वाटणाऱ्या चित्रपटांमधलं काही कापणं, वा त्यांना वयोमर्यादांच्या तिढ्यात अडकवणं हे नुसतं या चित्रपटांचा परिणाम कमी करत नाही, तर चुकीच्या गोष्टींकडे प्रेक्षकाचं लक्ष वेधतं. या आधी जो प्रेक्षक एक गोष्ट म्हणून या चित्रपटाकडे बघत होता, तो आता काही दडवलेली गोष्ट म्हणून नव्याने त्याकडे पाहायला लागतो. मग ही गोष्ट कोणती हे तो इंटरनेटवर शोधतो आणि पाहून टाकतो. म्हणजे मूळ हेतू साध्य तर होत नाहीच वर उलटच काहीतरी होतं.
मला विचाराल तर आज गरज लोकांपासून काही लावण्याची नाही, तर जे त्यांच्यासमोर आहे, ते काय दृष्टिकोनातून पहाणं योग्य ठरेल, याविषयी बोलण्याची आहे. आपण जे बघतोय, त्याला काॅन्टेक्स्ट आणण्याची आहे. लपवाछपवीचे दिवस आता गेले हे जितक्या लवकर आपण मान्य करु , तितक्या लवकर या पुढच्या पायरीकडे वळणं आपल्याला शक्य होईल.

- गणेश मतकरी

Read more...

वरल्या हुकुमाचे ताबेदार

भयपटाची व्याख्या काय?
   भुताखेतांचा सिनेमा? अंधाऱ्या रात्री, मुखवटाधारी माथेफिरू, झपाटलेली घरं, बेताची बुध्दी असणारी कॉलेजवयीन मुलं, मोक्याच्या वेळी बंद पडणाऱ्या गाड्या, आणि प्रेक्षकाला घाबरवण्यासाठी  काळजीपूर्वक रचलेल्या बू मोमेन्ट्सची मालिका, म्हणजे भयपट नाही. संकेतांभोवतीच फिरायचं, तर तशी व्याख्याही करता येईल, पण ती अगदीच बाळबोध ठरेल. मला वाटतं पहाणाऱ्याच्या मनात भीती उत्पन्न करणारा कोणताही सिनेमा हा भयपट गणता आला पाहिजे, त्यासाठी त्याला स्थलकालघटनांचे नियम नकोत. किंवा रुढार्थाने एखाद्या वेगळ्या चित्रप्रकारातला त्या चित्रपटाचा समावेशही आपल्याला चालवून घेता आला पाहिजे. असं झालं, तर तो भयपट निर्मनुष्य रानात, किंवा जुन्या पुराण्या वास्तूमधे न घडता भरवस्तीतल्या एखाद्या फास्ट फूड चेनमधेही घडू शकेल. आणि त्यातल्या माथेफिरुच्या हातात चाकूसारखं उघड शस्त्र असण्याचीही गरज नाही, आजच्या काळातलं, फोनसारखं प्रभावी अस्त्रही त्यासाठी पुरेसे आहे.
  या कारणासाठीच मी क्रेग झोबेलच्या कम्प्लायन्स (२०१२) ला भयपट म्हणेन. भले त्यात खून पडत नसतील, किंवा अतिमानवी शक्तींचा संचार नसेल, तरीही त्यातली भीती अधिक अंगावर येते. कारण बाकीच्या चित्रपटांना पाहतांना आपल्याला हे सगळं खोटं खोटं, आपल्याला घाबरवण्यापुरतं घडवलय हे ठाऊक असतं. याउलट कम्प्लायन्स पाहाताना आपल्याला केवळ हे शक्य कोटीतलं आहे इतकंच जाणवत नाही, तर ते प्रत्यक्षात घडून गेल्याचंही चित्रपट सांगतो.
 कम्प्लायन्स घडतो, तो चिकविच या फास्टफूड चेनमधल्या एका आऊटलेटमधे. अशी आउटलेट्स आता मॅकडोनल्ड्स, बर्गर किंग वगैरेमुळे आपल्याही परिचयाची झालेली. हे त्यातलच एक. मध्यमवयीन सॅंड्रा ( अॅन डोड) इथली मॅनेजर, तिच्या हाताखाली काही तरुण मुलंमुली. बेकी ( ड्रीमा वाॅकर) त्यातीलच एक. थोडी बेशिस्त, पण प्रामाणिक. आउटलेटमधलं वातावरण एरवी तसं प्लेझन्ट पण या विशिष्ट दिवशी थोडा ताण आहे. एकतर आदल्या रात्री फ्रीझर उघडला राहिल्याने काही गोष्टी खराब झाल्यात, त्यामुळे असलेला साठा काळजीपूर्वक वापरावर लागणार आहे. त्याशिवाय मॅनेजमेन्टचं कोणीतरी गुप्तपणे इन्स्पेक्शनला येणार असल्याचा निरोपही सॅंड्राला मिळालाय. त्यामुळे एकंदरीत वातावरण तापलेलं आहे. सॅंड्रा सर्वांना काळजीपूर्वक काम करायला सांगते, आणि दिवसाची सुरुवात होते. काही वेळ सारं सुरळीत चालू राहतं , आणि सॅंड्राच्या नावाने एक फोन येतो. पोलिसातून आहेसं कळतं. फोनवरचा माणूस (पॅट हीली) आपलं नाव आॅफीसर डॅनिअल्स असल्याचं सांगून तिथे बेकीच्या वर्णनाची कोणी मुलगी काम करते का असं विचारतो. करतेसं कळल्यावर तिच्यावर चोरीचा आरोप असल्याचं सांगून डॅनिअल्स तिला मागच्या आॅफिसमधे बोलवून घ्यायला लावतो, आणि घटनांना वेगळं वळण मिळतं.

  खरं तर कथानक म्हणून कम्प्लायन्समधे फार रहस्य नाही. तो कशाविषयी आहे, ही माहिती नेटवर सहज उपलब्ध आहे, इतकंच नाही, तर तो ज्या विशिष्ट घटनेला जसंच्या तसं आपल्यापुढे मांडतोय, तिचं प्रत्यक्ष फूटेजही नेटवर उपलब्ध आहे. शिवाय ज्या मुद्द्यावर बोलायचं तो काढायचा, तर पुढलं वळण काही एका प्रमाणात सांगणंही आवश्यक आहे. तरीही, जर कोणाला तपशिलात जायचं नसेल, तर त्यांनी पुढे नं वाचलेलं बरं.
 डॅनिअल्स हा नुसता फोनवरचा आवाज आहे,तो प्रत्यक्ष तिथे नाही, मात्र तो एक पोलिस म्हणून सॅंड्राशी बोलतोय. एक आॅथाॅरिटी फिगर म्हणून तिला विश्वासात घेतोय. बेकीशी तो चोरीविषयी बोलतो, पण ती कबूल करत नाही असं म्हंटल्यावर तो सॅंड्राला चोरीचे पैसे शोधायला सांगतो. सुरुवात साध्या गोष्टींनी होते. बेकीचे खिसे तपास. पर्स तपास. त्यात पैसे अर्थातच सापडत नाहीत. मग स्ट्रिप सर्च. कपडे काढून झडती घेणं या गोष्टीला आधी कोणीच तयार होतं नाही. पण बेकीला मारुन मुटकून तयार केले जातं. अर्थात, झडतीनंतरही डॅनिएल्सचं समाधान होतं नाही. तो गोष्टी लवकरच आणखी पुढच्या थराला नेतो. एका निरपराध मुलीपासून काही फुटांवर तिचे सहकारी असताना, एका खोलीपलीकडे खेळीमेळीने खाण्याचा आस्वाद घेणारे लोक असताना, बेकीशी ज्या प्रकारचा मनस्ताप, मानसिक आणि शारीरीक छळ सोसावा लागतो, ते अंगावर काचांमधून आणणारं आहे.
  कम्प्लायन्स हा भीती निर्माण करतो त्यामागे कारण आहे. तो हे दाखवून देतो की कदाचित माणसं ही मुळातच अन्यायाची चाड बाळगत नसावीत. ती फक्त कसलीही जबाबदारी घ्यायला घाबरतात. जर त्यांना कोणी ठणकावून एखादी भयंकर गोष्ट करायला सांगितली, आणि त्याचं जे निष्पन्न होईल त्याची जबाबदारी त्यांच्यावर नाही, असं सांगितलं, तर ती कोणत्याही थराला जायला मागेपुढे पहाणार नाहीत. फिल्ममधली सॅंड्रा काय किंवा ती ज्यांना आपल्यात सामील करुन घेते ते लोक काय, हे काही मुळचे क्रूर, विकृत नाहीत. मात्र आॅथाॅरिटीला ते उलट प्रश्न करु शकतं नाहीत. ते करण्याची त्यांच्यात हिंमतच नाही.मग ते हा विचार करत नाहीत, की हा डॅनिअल्स म्हणतोय ते खरं का खोटं? किंवा तो खरा पोलिस आहे का? किंवा आपण अत्याचार करण्याआधी इतर कोणाला कळवावं का, निदान बेकीच्या घरी तरी फोन करावा का? त्यांच्याबरोबर रोज काम करणारी बेकी, आणि केवळ हुद्दा असल्याचं सांगणारा एक फोनवरचा आवाज, यात त्यांना कोण अधिक भरवशाचे वाटतं, तर फोनवरचा आवाज !
  कम्प्लायन्सवर काही प्रमाणात टिका झाली, पण ती सर्वसाधारण प्रेक्षकाकडून.अगदी सनडान्स सारख्या महत्त्वाच्या महोत्सवातही चित्रपटावर चिडणारे लोक होते. ते म्हणाले हे कसं शक्य आहे? असं कसं घडू शकतं ? कोणीतरी फोनवरुन सांगितलं म्हणून लोक थोडेच असं भयंकर वागतील? पण तसं लोक वागले. एक दोन नाही, तर या प्रकारच्या सत्तरच्या वर घटना, दहा वर्षांच्या कालावधीत घडल्या. त्यांना जबाबदार असणाऱ्या डेविड रिचर्ड स्टुअर्ट या प्रॅन्क काॅलरला २००४ मधे अटक झाली तेव्हा हे प्रकरण थांबलं. हे का होऊ शकलं याचा विचार करायचा, तर आपल्याला १९६१ मधे स्टॅनली मिलग्रमने समाज मानसशास्त्रासंबंधात केलेल्या काही प्रयोगांपर्यंत जावं लागेल. ज्यांना या प्रयोगांबद्दल माहिती नसेल, पण करुन घेण्याची इच्छा असेल, त्यांनी गेल्या वर्षीच मिलग्रमच्या आयुष्यावर आलेला मायकल अॅल्मरेडा दिग्दर्शीत चित्रपट एक्स्परीमेन्टर जरुर पहावा, त्यात मिलग्रम एक्सपरीमेन्ट्सचा बराच विचार तर आहेच, वर एक चित्रपट म्हणूनही तो उत्तम आहे.
  मिलग्रम हा न्यू यॅार्कमधेच पण ज्यूइश कुटुंबात जन्मलेला, त्यामुळे नाझी राजवटीत ज्यूंवर जे अत्याचार झाले ते कसे होऊ शकले, याचा तो विचार करत असे. माणसांसारखी माणसं, एका हुकूमशहाच्या सांगण्यावरुन विरोधाचा शब्दही न काढता तो म्हणेल त्या भयानक गोष्टी करायला तयार कसे होतात याचा तपास करताना, त्याला आॅथाॅरिटी या शब्दामागच्या भयंकर ताकदीची कल्पना आली. ती पडताळून पहाण्यासाठी त्याने एक प्रयोग करायचं ठरवलं.

  त्यावेळी मिलग्रमवर टिका झाली, पण त्याने काढलेले निष्कर्ष किती योग्य होते, हे आज दिसणाऱ्या कम्प्लायस मधल्यासारख्या केसेसवरुन दिसून येतं. अर्थात, याचे अधिक थेट पुरावेही आपल्या आजूबाजूलाच असतात. बाबरी मशीद प्रकरण, गुजरात दंगलीच्या दिवसात दिसलेलं सामान्य माणसांमधलं क्रौर्य, हेदेखील शेवटी अशाच एखाद्या वरुन येणाऱ्या आवाजाला प्रतिसाद म्हणून आलं, नाही का?

मिलग्रमने  पसरवलं, की स्मरणशक्ती आणि ती वाढवणं शक्य आहे का, यावर आपण प्रयोग करतोय. आलेल्या व्हाॅलन्टीअर्सपैकी एकाची निवड शिक्षक म्हणून केली जाइ, तर दुसऱ्याची शिकणारा म्हणून. दोघांनीही वेगवेगळ्या खोल्यांमधे बसवलं जाइ. शिक्षकाने शिकणाऱ्याला स्मरणशक्ती तपासून पाहणारे  प्रश्न विचारायचे. चुकीचं उत्तर आलं, तर शिक्षक एक बटन दाबून शिकणाऱ्याला एक माइल्ड शाॅक देई. दर उत्तरागणिक शाॅकचं प्रमाण वाढे. शिकणारा दिसत नसला तरी त्याचे विव्हळण्याचे, थांबायला सांगण्याचे आवाज शिक्षकाला एेकू येत. पण समोर उपस्थित असलेला मिलग्रमचा माणूस त्याला ठामपणे सांगत असे की थांबणं हा पर्यायच नाही. प्रयोग सुरु रहायलाच हवा. जे होईल त्याची जबाबदारी तो स्वत: घेईल, ती शाॅक देणाऱ्यावर नसेल. एकदा का शिक्षकांची या जबाबदारीतून सुटका झाली, की बहुतेकांना परिणामाचा विचार न करता शाॅकच्या सर्वोच्च पातळीपर्यंत जायला काही वाटत नसे, असं या प्रयोगातल्या निरीक्षणावरुन दिसून आलं. शिकणारा म्हणून नेमलेला माणूसही मिलग्रमचाच असायचा, आणि त्याला खरे शाॅक दिले जात नसत हे उघड आहे, पण हे शाॅक देणाऱ्यांना माहीत नव्हतं.  साधी सर्वसामान्य माणसं वरुन आलेली आज्ञा ( केवळ ती वरुन आली आहे म्हणून)  किती आंधळेपणाने आणि बिनदिक्कतपणे पाळतात, याचाच हा पुरावा होता.
त्यावेळी मिलग्रमवर टिका झाली, पण त्याने काढलेले निष्कर्ष किती योग्य होते, हे आज दिसणाऱ्या कम्प्लायस मधल्यासारख्या केसेसवरुन दिसून येतं. अर्थात, याचे अधिक थेट पुरावेही आपल्या आजूबाजूलाच असतात. बाबरी मशीद प्रकरण, गुजरात दंगलीच्या दिवसात दिसलेलं सामान्य माणसांमधलं क्रौर्य, हेदेखील शेवटी अशाच एखाद्या वरुन येणाऱ्या आवाजाला प्रतिसाद म्हणून आलं, नाही का?

 -   गणेश मतकरी
 

Read more...

नेटफ्लिक्स आणि आजचा प्रेक्षक

आज सकाळीच, मी माझ्या एका मित्राला मेसेज केला, की' तुझ्याकडे वायफाय कनेक्शन काय स्पीडचं आहे, आणि तू नेटफ्लिक्स घेतलस का?'
त्यावर त्याचं उत्तर होतं, 'वायफायचा स्पीड बरा आहे, पण नेटफ्लिक्स म्हणजे काय?'
माझा त्यावरचा प्रतिसाद लेखात छापण्याजोगा नाही, पण त्यावरुन माझ्या एक गोष्ट लक्षात आली. ती म्हणजे 'नेटफ्लिक्स' म्हणताच समोरच्याला सारं काही कळेल, अशी अपेक्षा ठेवण्यात अर्थ नाही.
थोडक्यात सांगायचं, तर नेटफ्लिक्स ही ऑनलाईन स्ट्रीमिंग सर्व्हीस आहे, जी तुम्हाला हवे ते चित्रपट/ टिव्ही मालिका ( अधिकृतपणे आणि उत्तम तांत्रिक दर्जा सांभाळून) घरबसल्या दाखवू शकते. म्हणजे  खऱ्या लायब्ररीशी संबंधित डिव्हीडी आणायला जाण्यापासून ते सिनेमा परत करायला झालेल्या उशीराबद्दल आकारल्या जाणाऱ्या लेट फी पर्यंत, साऱ्या कटकटी मुळातच बाद करणारी व्हर्चुअल लायब्ररीच. प्रत्यक्षात अमेरिकेतली नेटफ्लिक्सची सुरुवात प्रत्यक्ष डिव्हीडींची देवाणघेवाण करणाऱ्या मेल ऑर्डर लायब्ररीपासूनच झाली, आणि आजही त्यांची एक शाखा हा उद्योग करतेच. पण जगभरात मोठ्या प्रमाणावर पसरलेल्या प्रेक्षकवर्गासाठी स्ट्रीमिंग, हे नेटफ्लिक्सचं प्रमुख काम. आपल्यासाठीही त्यांची ओळख तीच.
आपल्याकडे टिव्ही पहाणारा प्रेक्षकवर्ग हा दोन गटात विभागला गेलाय असं स्पष्ट दिसतं.किंवा आतापर्यंत होता. आपला टेलिव्हिजन दाखवेल ते मुकाट्याने पहाणारा पहिला वर्ग आणि त्याकडे संपूर्ण दुर्लक्ष करणारा दुसरा वर्ग. पहिला वर्ग, हा प्रामुख्याने घरोघरच्या महिला वर्गाला प्राधान्य देऊन केलेल्या मालिकांच्या प्रसार आणि अंधानुकरणातून तयार होत गेलेला. रात्री नऊला दिसणारा चित्रपट / किंवा त्याच सुमारास दिसणारी एखादी वेगळ्या प्रकारची मालिका, आणि नोकरदार पुरुष मंडळी हमखास घरी सापडण्याच्या काही इतर वेळा सोडल्या,तर घरचा टिव्ही हा गृहिणींच्या ताब्यात.त्यामुळे त्यांना काय आवडेल याभोवती आपला बराचसा टिव्ही फोकस होतो. गेली कित्येक वर्ष यावर सास बहु मालिकांची सत्ता आहे. आपल्या हातातला चॅनल आणि त्याचा हक्काचा प्रेक्षकवर्ग असतानाही, या चॅनल्सनी नवं काही करण्याचे प्रयत्न न करता एकाच वर्तुळात फिरत रहाणं पसंत केलय.

मला काही वेळा असं का , हा प्रश्न पडतो. कारण अमेरिकेची नक्कल आपल्याकडे करण्याची प्रथाच आहे. मग तिथल्या आणि इंग्लंडमधल्या मालिका या इतक्या उत्तम प्रतीच्या असताना आपण तेच जुनं दळण का घेऊन बसलोय? म्हणजे एकीकडे त्यांच्या मालिका हळूहळू सिनेमाच्या जवळ चालल्यात, आणि आपण मात्र दूरदर्शनवर तेरा भागांच्या मालिकांची सद्दी असताना जो दर्जा होता तेवढाही आज ठेवू शकत नाही.

मघा म्हटलेल्यातला जो दुसरा वर्ग आहे, तो फक्त या देशा बाहेरच्या मालिका वा चित्रपट पहातो. त्याला बहुधा बाकी मराठी -हिंदी टिव्हीवरचा खपाऊ माल सहन होत नाही आणि मग तो एखादा इंग्रजी चॅनल पहायला लागतो.कालांतराने  जाहिरातीचा मारा आणि आठवड्याने येणाऱ्या भागातल्या घडामोडींना कथानकातल्या पुढल्या संदर्भासाठी लक्षात ठेवण्याचा त्रास टाळण्यासाठी तो या पहाणं बंद तरी करतो, किंवा टॉरन्ट्स सारख्या मार्गाने हे बाहेरचं सारं डाऊनलोड करुन पहायला लागतो, ज्यामुळे त्याला दर भागानंतर पुढल्या कथानकासाठी आठवडाभर थांबावं लागणार नाही, अनेक भाग सलग पहाता येतील.
थोडक्यात काय, तर वाईट टिव्हीवर समाधानी असणारे, आणि चांगल्या टिव्हीच्या प्रतिक्षेत असूनही पायरसी वाचून समाधानकारक पर्याय न उपलब्ध झालेले, असे दोन्ही प्रकारचे मुबलक प्रेक्षक आज अस्तित्वात आहेत.भारतातलं नेटफ्लिक्सचं आगमन हे चांगल्या वेळी झालेलं आहे. चांगल्या टिव्हीच्या प्रसारातून, तो पहिल्या वर्गाच्या प्रेक्षकाचं प्रमाण कमी करु शकतो का, आणि अप्रत्यक्षपणे लोकल टिव्ही मधे काही सुधारणा घडवून आणू शकतो का,  हा खरा प्रश्न आहे.
पायरसीला मी सपोर्ट करणार नाही, पण तरीही एक लक्षात घ्यायला हवं, की जागतिक चित्रपटातला उत्तमोत्तम सिनेमा आपल्याकडे पोचवण्यात आणि तरुण पिढीतल्या अनेकांना त्याची गोडी लावण्यात डिव्हिडी पायरसी आणि टॉरन्ट्स, या दोन्हीचा महत्वाचा हात आहे. आता ही पायरसी म्हणजे शुक्रवारी थिएटरमधे लागलेला नवा बॉलिवुड सिनेमा शनिवारी रस्त्यावर विकायला ठेवणारी, किंवा चित्रपट महोत्सवांमधे सिलेक्शनसाठी पाठवलेल्या कॉप्या अपलोड करणारी पायरसी नाही. ती कधीही निषिध्दच मानायला हवी, मात्र ज्या पायरसीने आपल्याकडे उपलब्धच नं होणारं चांगलं काही आपल्यापर्यंत पोचवलं असेल , ती कायद्याने गैर असूनही लोकशिक्षण घडवणारी होती , असं म्हणायला मला काही वाटणार नाही. आता नवा पेच हा, की गेली काही वर्ष नेटवर फुकटात ( म्हणजे नेटपॅकची किंमत सोडता) उपलब्ध असणारा उत्तम चित्रपट, परदेशी मालिका, यांचा प्रचंड मोठा साठा नेटफ्लिक्स ने आपल्यासमोर ठेवलाय, पण एका विशिष्ट किंमतीत. मग त्यासाठी आपण पैसे मोजायला तयार आहोत, का अजूनही हे पैसे वाचवत आपण पायरसीच्याच मागे धावणार?

माझ्या मते हा प्रश्न नो ब्रेनर आहे. जर एखादी गोष्ट तुम्हाला योग्य, परवडण्याजोग्या किंमतीत उपलब्ध होत असेल, तर ती फुकटात मिळवण्याच्या नादी लागू नये. यात मूळ आणि पायरेटेड यांच्या दर्जांमधला फरक  वगैरे तांत्रिक बाबी सोडूनही एक महत्वाचा मुद्दा आहे, तो म्हणजे कलावंतांपर्यंत त्यांच्या कामाचा मोबदला पोचायलाच हवा. एखादी गोष्ट जेव्हा वैध मार्गाने उपलब्ध असते, तेव्हा तिचा काही एक भाग हा त्या चित्रपटाच्या निर्मात्यांपर्यंत पोचत असतो. ज्या क्षणी पायरसी होते, त्या क्षणी संबंधित निर्मात्याचं उत्पन्न बंद होतं. जर हे सातत्याने होत राहिलं, तर त्या व्यक्तीकडून होणारी निर्मिती घटत जाणार हे स्पष्ट आहे.हे लगेच जाणवणार नाही पण काही वर्षांनी त्याचे परिणाम दिसायला लागतील. ( हेच काही प्रमाणात साहित्यालाही लागू आहे. पुस्तकांची पायरसी झाली तर लेखकाचं मानधन येणार कुठून? आणि तो पुढे लिहिता रहाणार कसा? ) त्यामुळे इन्टरनेटवर सारं मोफत उपलब्ध असतानाही जर कायदेशीर मार्ग उपलब्ध असेल तर तो जरुर स्वीकारावा.विदेशी मालाच्या चाहत्या प्रेक्षकाने डाऊनलोडींग कमी करुन नेटफ्लिक्सकडे का वळावं याचं हे एक चांगलं कारण मानता येईल.
आता सामान्य ग्राहक जेव्हा नेटफ्लिक्स कडे वळतो, तेव्हा त्याच्यापुढे बारीकसारीक प्रश्न खूप असतात, म्हणजे स्ट्रीमिंगसाठी किती स्पीड आवश्यक आहे इथपासून ते अमेरिकेच्या तुलनेत भारतात कमी मटेरिअल का उपलब्ध आहे, इथपर्यंत.पण मी इतकच म्हणेन की ते सोडवणं फारसं कठीण नाही. गुगलवरही आपल्याला त्याची उत्तरं मिळू शकतील. त्याहीपेक्षा महत्वाचा मुद्दा असा आहे ,की नेटफ्लिक्समुळे आपल्या प्रेक्षकाच्या पहाण्याच्या पध्दतीत वा आवडीनिवडीत बदल संभवतो का?
जे ऑलरेडी भारतीय टिव्हीकडे ( न्यूज चॅनेल्स सोडून ) दुर्लक्ष करतात, उदाहरणार्थ मी स्वत:, त्यांच्यासाठी तर हे जवळपास वरदान म्हणायला हरकत नाही. कारण अजूनपर्यंत आपल्याकडे नेटफ्लिक्सचं संपूर्ण कलेक्शन उपलब्ध नसलं, तरीही जे आहे, ते खूपच आहे, आणि असा सहज उपलब्ध होणारा ,जाहिरातीविना पहायला मिळणारा साठा मिळाला , तर कोणाला नकोय? ( असं एेकतो, की अशा काही चोरवाटा आहेत ज्यांच्यावाटे तुम्ही भारतात रजिस्ट्रेशन करुनही नेटफ्लिक्सच्या संपूर्ण साठ्यापर्यंत पोचू शकता. नेटफ्लिक्सला अर्थातच या वाटा मान्य नाहीत, आणि त्या बंद व्हाव्यात यासाठी त्यांनी कंबर कसलीय.त्यांना ते कितपत जमतय, हे पहाणंही मनोरंजक ठरावं.) पण हे थोडं कन्विन्सिंग द कन्विन्स्ड सारखं आहे. ज्यांना मुळातच आपला टिव्ही टाकाउ असल्याचं माहिती आहे, त्यांनी या नव्या पर्यायाकडे वळणं, हे फार आश्चर्यकारक नाही.इतरांचं काय?

मला वाटतं आपल्या मालिकांनी लोकांना लावलेली सर्वात वाईट सवय म्हणजे डेली सोप्सचा अतिरेक. पूर्वी प्रेक्षकाला आठवड्याच्या उडीनंतर कथानक लक्षात ठेवायची सवय होती . आता मात्र एखाद्या ड्रगसारखी रोज ती विशिष्ट  वेळ झाली की त्याला ती अमुक मालिका पहायला लागते. ती नसली तर तो प्रेक्षक बेचैन होऊन जातो. त्यात मुळातच यातल्या बऱ्याच मालिकांना धड कथानक नाही. (मराठीत अजिबातच नाही, हिंदीत क्वचित असणाऱ्या क्राईम, हॉरर वगैरे मालिकांना माफक कथानक असू शकतं.) त्यामुळे त्याच त्या कलावंतानी, तसाच मेलोड्रामा करताना पहाणं हा या प्रेक्षकाचा डेली फिक्स झालेला आहे. (दर्जा नसणं, यात आपल्या मालिका करणाऱ्यांचीही फार चूक नाही. परदेशी मालिकांचा एक सीझन, वर्षभरातले भाग , हे साधारण १० ते २४ असतात. आपल्याकडे तेच जर २०० च्या वर करावे लागले तर कसली सर्जनशीलता, न काय ! वेठबिगारीच ही. ) मला वाटलं होतं, की अनिल कपूरने जेव्हा २४ सारखी उत्तम मालिका हिंदीत आणली, आणि बऱ्यापैकी दर्जा सांभाळून आणली, तेव्हा तरी या प्रकारचे अधिक प्रयत्न दिसायला लागतील, पण तेव्हा काही हे झालं नाही. प्रतिसाद तेवढ्यापुरता राहिला , आणि भागांमधल्या अंतराने तो पुढे थोडाफार कमीच झाला. जर या प्रेक्षकांना खरच काही उत्कंठावर्धक पहायचं असेल आणि भागांमधली गॅप टाळून, सलग कथानक म्हणून पहायचं असेल, तर नेटफ्लिक्स हा चांगला पर्याय आहे. कारण इथे संपूर्ण सीझन,झालेले सर्व भाग एकत्र दिसत असल्याने पहाण्याचा अनुभव अधिक प्रभावी आहे.

मला वाटतं आठवड्याच्या अंतराचा प्रश्न हा काहीसा युनिवर्सल असावा.इतर ठिकाणच्या मालिका दाखवण्याबरोबर जेव्हा नेटफ्लिक्सने आपलं नवं प्रोग्रॅमिंग बनवायला सुरुवात केली तेव्हा यावर चांगला उपाय शोधला. २०१३ मधली दिग्दर्शक डेव्हिड फिंचरची निर्मिती असणारी , आणि प्रमुख भूमिकेत केविन स्पेसी सारखा मोठा नट असणारी 'हाऊस ऑफ कार्ड्स ' मालिका जेव्हा नेटफ्लिक्स वर दिसली, तेव्हा त्यांनी नॉर्मल टिव्ही प्रमाणे आठवड्याला एक भाग रिलीज न करता आपल्या नेहमीच्या पूर्ण सीझन टाकण्याच्या पध्दतीला अनुसरुन त्यातले सर्व, म्हणजे १३ भाग एकदम उपलब्ध करुन दिले. नव्या निर्मितीसाठी हे काहीतरी अजब होतं, पण त्याला प्रतिसादही उत्तम मिळाला. ही सलग कथानक पहायला मिळण्याची सवय देखील अॅडिक्टीवच आहे, पण चांगल्या अर्थाने. अतिशय उत्तम दर्जा आणि सतत काही ना काही नवं, मधे वाट पहायला न लागता दिसलं, तर टिव्हीकडून इतर कसली अपेक्षा ठेवायची ! ही सवय जर आपल्या मालिकाप्रेमी लोकांमधेही पसरली, तर बदल नक्कीच संभवतो. असं झालं तर मग आपला आजचा टिव्हीही चाचपडताना आणि अखेर स्पर्धेत टिकून रहाण्यासाठी तरी  त्याच त्या गोष्टी दाखवण्याच्या दुष्टचक्रातून बाहेर येण्याचा प्रयत्न करताना दिसायला लागेल.

त्यादिवशी कोणीतरी म्हणालं की नेटफ्लिक्स एका विशिष्ट वर्गासाठी आहे, पण त्यात मला काही तथ्य दिसत नाही. अमेरिकेत आणि जगभरातही त्यांचा ज्या प्रकारे सर्वत्र पसरलेला प्रेक्षकवर्ग आहे त्यावरुनही हे सिध्द होतं. सध्या मोठ्या प्रमाणात त्यावर असणारी इंग्रजी फिल्म्स-मालिकांची यादी पाहून कदाचित असं वाटत असेल इतकच. आताही नेटफ्लिक्सवर हिंदी- मराठी चित्रपट काही प्रमाणात आहेत. कालांतराने हे प्रमाण कमी न होता वाढत जाईल, आणि सर्व प्रकारचा प्रेक्षक त्याकडे आकर्षित होईल. आशा एवढीच आहे, की जेव्हा भारतीयांसाठी ओरिजिनल प्रोग्रॅमिंग करायची वेळ येईल, तेव्हा नेटफ्लिक्सच्या डोळ्यासमोर आपल्या आजच्या मालिकांचा आदर्श नसेल !

गणेश मतकरी

Read more...

नैतिक पडझडीचा मागोवा

हॉलिवुड- बॉलिवुड, ही एका दमात घेतली जाणारी नावं. नावसाधर्म्यातून उद्योगातल्या साम्याचा आभास तयार करणारी, दोन्ही व्यावसायिक वळणाची. दोन्ही स्टार सिस्टीमवर काही प्रमाणात अवलंबून. प्रत्यक्षात मात्र तसं नाही. प्रत्यक्षात हॉलिवुडमधे बनलेला सिनेमा, हा हिंदी चित्रपटांपेक्षा कितीतरी वेगळा असतो.

याचं एक प्रमुख कारण आहे, ती विषयांची मोठी रेंज. आपल्याकडे अलीकडच्या काही दिवसातच फॅमिली मेलोड्रामा, ढोबळ प्रेमकथा आणि सूडनाट्य यापलीकडे जाणारा , थोडा वेगळ्या प्रकारचा सिनेमा दिसायला लागला आहे. याउलट हॉलिवुडमधे विविध चित्रप्रकार ( genre) आधीपासून होते, आणि त्या सगळ्यांमधे जे जे शक्य आहे, ते सगळं करुन पहाण्याचा अनेक मोठ्या दिग्दर्शकांकडून प्रयत्न झाला. त्याबरोबरच उघड प्रेक्षकप्रियता मिळेलशी खात्री नसणारा अर्थपूर्ण सिनेमाही त्यांच्याकडे अनेक लोकप्रिय नटांनी, दिग्दर्शकांनी करुन पाहिला. सनडान्स चित्रपट महोत्सवाने त्यांच्याकडल्या समांतर वळणाच्या इंडी सिनेमालाही मुख्य धारेत आणल्यावर मोठे स्टार्सही वेगळ्या प्रकारच्या चित्रपटांमधे काम करायला, त्यांची निर्मिती करायलाही तयार व्हायला लागले.

या अधिक मोकळ्या दृष्टीकोनाचाच एक भाग म्हणूनच ऑनसाम्ब्ल नटसंच असणाऱ्या फिल्म्स त्यांच्याकडे सर्रास पहायला मिळतात. खरं तर व्यावसायिक वळणाच्या चित्रपटसृष्टीत नायक/नायिका छापाच्या काही व्यक्तिरेखा आणि त्यांभोवती फिरणारं कथानक अपेक्षित आहे. त्यांच्याकडे अनेक नट हे स्वत:चा प्रेक्षकवर्ग असणारे आहेत, त्या दृष्टीनेही एखाद दुसऱ्या पात्राभोवती चित्रपट फिरणं अधिक लॉजिकल आहे. असं असतानाही आपल्याला हॉलिवुडमधे अनेक चित्रपट असे दिसतात की ज्यात साधारण एका वजनाच्या अनेक भूमिका आहेत. ज्यांना पारंपारिक अर्थाने नायक नाही, गोष्ट एका व्यक्तीची नसून समुदायाची आहे. बऱ्याचदा त्यांचे शेवटही सामाजिक न्यायाशी ( किंवा अन्यायाशी)  जोडलेले असल्याचं दिसतं, जे आपण ज्या प्रकारच्या पलायनवादी मनोरंजनाची अपेक्षा या लोकांकडून करतो त्याच्याशी विपरीत आहे. गेल्या वर्षी या वळणाचे दोन चित्रपट हॉलिवुडमधे महत्वाचे ठरल्याचं दिसतं. अॅडम मॅकेचा 'द बिग शॉर्ट' आणि टॉम मकार्थीचा 'स्पॉटलाईट'. या दोघांनाही यंदाच्या ऑस्कर नामांकनात चित्रपट आणि दिग्दर्शक, या दोन्ही विभागांमधे स्थान आहे. शेवटी पुरस्कार कोणाला मिळतो ही बाब वेगळीच आहे, पण चित्रपटांचा यथोचित सन्मान होतोय हे दाखवून द्यायला ही निवड पुरेशी आहे.

दोन्ही चित्रपटांचा ढोबळ प्रकार सारखा असला, तरी चित्रपट म्हणून त्यांची जातकुळी खूपच वेगळी आहे. बिग शॉर्ट हा २००७-८ मधे ढासळलेल्या अमेरिकन अर्थव्यवस्थेवर आधारलेला आहे, तर बॉस्टन ग्लोबने २००२ मधे उघडकीला आणलेल्या चर्चशी संबंधित 'सेक्शुअल अब्युज स्कॅन्डल'शी स्पॉटलाईट जोडलेला आहे. दोन्हीचे विषय तर संपूर्णपणे वेगळे आहेतच, वर त्यांच्यापुढली आव्हानं, दर चित्रपटाची बलस्थानं आणि त्यांच्या सादरीकरणाची पध्दत, हे सारच संपूर्णपणे वेगळं आहे. तरीही आणखी एका बाबतीत दोन्ही चित्रपटांत उल्लेखनीय साम्य आहे असं मानता येईल. ते म्हणजे दोन्ही चित्रपटात होणारं समाजाच्या नैतिक ऱ्हासाचं दर्शन.

अमेरिकन अर्थव्यवस्थेची पडझड आणि त्याचे जागतिक परीणाम या विषयावर हॉलिवुडचं लक्ष आधीच गेलेलं आहे. एका प्रमुख भूमिकेएेवजी सारख्या लांबीच्या बऱ्याच मुख्य भूमिका असणारा, म्हणजेच ऑनसाम्ब्ल नटसंचातच असणारा २०११ चा ‘मार्जिन कॉल’ देखील, या क्रायसिसवर आधारित होता. ३६ तासाच्या कालावधीत एका इन्व्हेस्टमेन्ट बॅंकेत घडणाऱ्या घटनांमधून या क्रायसिसची सुरुवात या चित्रपटात दाखवली आहे. तीही एखाद्या थ्रिलरला शोभेलशा पध्दतीने, पण त्यातलं वास्तव पुरेशा त्रासदायक पध्दतीने . त्याआधी, म्हणजे २०१० मधे, याच विषयावरच्या चार्ल्स फर्ग्युसन दिग्दर्शित ‘द इनसाईड जॉब’ला सर्वोत्कृष्ट माहितीपटाचं ऑस्कर मिळालं होतं.

स्टॉक मार्केट, त्यामधले क्रॅशेस, गुंतवणूकदारांवर येणारी संकटं, यासारखा भाग, हा केवळ त्यातल्या मानवी नाट्यावर फोकस ठेवत दाखवणं त्यामानाने नेहमीचं आहे. ऑलिव्हर स्टोनचा ‘वॉल स्ट्रीट’ आणि त्याचं सीक्वल, किंवा स्कोर्सेसीचा ‘द वुल्फ ऑफ वॉल स्ट्रीट’ आणि यासारख्या इतर काही सिनेमांमधून या प्रकारच्या नाट्याला स्थान आहे. पण बिग शॉर्टचा वेगळेपणा हा , की तो केवळ त्यातल्या मानवी नाट्यावर लक्ष केंद्रीत करत नाही. ते आहेच, पण त्याबरोबर, तो मुळात हे आर्थिक संकट येण्याची कारणं, त्यातल्या तशा चटकन समजायला कठीण असणाऱ्या संकल्पना , वैयक्तिक दृष्टीकोनामधून उभे रहाणारे नैतिक प्रश्न, या सगळ्याला एकत्रितपणे पहाण्याचा प्रयत्न करतो. मुळात मायकल बरी ( क्रिश्चन बेल) या प्रचंड मोठा हेज फंड सांभाळणाऱ्या गुंतवणूकदाराला हाऊजिंग मार्केट कोसळणार असल्याचा सुगावा लागणं ही या क्रायसिसची सुरुवात आहे. हे मार्केट जर विशिष्ट काळात कोसळलं,तर आपल्याला प्रचंड फायदा होईल अशा गुंतवणूका तो करत जातो. त्याच्या या हालचालीचा सुगावा आंधळेपणी हा व्यवहार न करणाऱ्या काही मोजक्या लोकांना लागत जातो, मात्र प्रत्यक्षात ते सारे हे संकट थांबवायचा प्रयत्न करायचं सोडून, ते आल्यावर आपल्याला कसा नफा होईल असाच विचार करतात, अशी या चित्रपटाची कल्पना आहे. बोचरा उपहास, आणि कॉमेडी-मेलोड्रामा-माहितीपट या साऱ्याचा एकत्र फील देणाऱ्या या चित्रपटात, बेल बरोबरच स्टीव कॅरेल, ब्रॅड पिट( जो चित्रपटाचा सहनिर्माता आहे) , रायन गोजलिंग या मोठ्या स्टार्सनी अतिशय वास्तववादी पध्दतीच्या आणि लांबीनेही बेताच्या भूमिका फार अस्सलपणे केलेल्या दिसतात.

मायकल लुईसच्या याच नावाच्या पुस्तकावर आधारित असणाऱ्या या चित्रपटापुढचं मोठं आव्हान होतं, ते गुंतागुंतीच्या संकल्पना अनभिज्ञ प्रेक्षकाला कळतीलशा पध्दतीने सांगणं. हे तो ज्या खुबीने करतो, ते पहाण्यासारखं आहे. यासाठी तो पहिली गोष्ट करतो,ती म्हणजे प्रेक्षकाला विश्वासात घेणं. कथेच्या ओघातून मधेच बाहेर येऊन प्रेक्षकाशी मित्रासाखं बोलणारी पात्र, आणि हे सारं समजायला तसं कठीण आहे, पण कसं समजावता येतं पाहू, अशी भूमिका घेणारं निवेदन, हा यातला सर्वात महत्वाचा भाग. जेव्हा पात्र खूप किचकट बोलायला लागतात, तेव्हा चित्रपट सरळ थांबतो, कथेच्या ओघात स्पष्टीकरणं आणायच्या फंदात न पडता प्रेक्षकाला ओळखीच्या कोणत्यातरी सेलिब्रिटीच्या तोंडून, आणि सोप्या , समजण्यासारख्या भाषेत, उदाहरणं देऊन या गोष्टी समजावून सांगतो, आणि मग पुन्हा कथेवर येतो. वेळप्रसंगी उधृतं, चित्र, अॅनिमेशन, यासारख्या गोष्टी वापरायलाही तो कमी करत नाही. त्यामुळे द बिग शॉर्टचं सादरीकरण खूपच आधुनिक वळणाचं आणि अर्थपूर्ण होतं.

याउलट स्पॉटलाईट मात्र सादरीकरणाबाबत असे कोणतेही प्रयोग करत नाही. उत्तम पटकथा , आणि हॉलिवूडमधल्या गंभीर चित्रपटांनी वर्षानुवर्ष परफेक्ट करत आणलेली सादरीकरणाची पध्दत यावर तो विसंबलेला आहे. मला स्पॉटलाईट पहाताना १९७६ चा अॅलन जे पाकुला दिग्दर्शित 'ऑल द प्रेसिडेन्ट्स मेन' आठवला. बहुतेकाना माहित असेल, की हा चित्रपट वॉटरगेट प्रकरणाचा शोध पत्रकारितेच्या मार्गाने छडा लावणाऱ्या वुडवर्ड आणि बर्नस्टीन च्या तपासावर आधारीत होता. ज्या क्षणी या दोघांना पूर्ण सत्य कळतं आणि ते बातमी लिहून पूर्ण करतात , त्या क्षणी चित्रपट संपतो, पुढलं स्कॅंडल, निक्सन सत्तेबाहेर पडणं वगैरे न दाखवताच. साधारण याच जातीचा स्पॉटलाईट देखील आहे. बॉस्टन ग्लोबमधल्या स्पॉटलाईट या शोध पत्रकारितेच्या केसेस घेणाऱ्या टीमची ही कथा आहे. २००१ च्या सुमाराला ग्लोबमधे आलेल्या नव्या संपादकाच्या, मार्टी बॅरनच्या ( लिव श्रायबर)  सूचनेवरुन स्पॉटलाईट टीमने, म्हणजे वॉल्टर 'रॉबी' रॉबिन्सन( मायकेल कीटन), मायकल रेजेन्डस ( मार्क रफालो) आणि इतर, यांनी चर्चच्या भ्रष्टतेचा पर्दाफाश केला, आणि सेक्शुअल अब्युज ला जबाबदार असणाऱ्या धर्मगुरुंची चर्चला माहीती होती आणि त्यांना पाठीशी घातलं गेलं, असं जाहीरपणे मांडलं. ऑल द प्रेसिडेन्ट्स मेन प्रमाणे इथेही बातमी तयार होणं, पत्रकारांनी घेतलेला शोध हाच विषय आहे, पुढच्या कायदेशीर कारवाईत चित्रपटाला रस नाही. इथले तीनही प्रमुख नट तद्दन व्यावसायिक वळणाच्या चित्रपटांमधे चमकलेच आहेत, वर सुपरहिरो चित्रपटांसारख्या अजिबात गंभीर मानल्या न जाणाऱ्या चित्रपटांमधूनही त्यानी कामं केली आहेत. कीटनचा बॅटमॅन आणि रफालोचा हल्क आपल्याला परिचित आहेच, पण इथे अतिशय गंभीर भूमिकेतल्या श्रायबरनेही एक्स मेन ओरिजिन्स: वुल्वरीन' मधे वुल्वरीनच्या सावत्र भावाची खलनायकी भूमिका केलेली आहे. तरीही स्पॉटलाईट मधे हे नट बदलून जातात, जणू त्या व्यक्तिरेखाच होतात.

स्पॉटलाईट काय किंवा द बिग शॉर्ट काय, या चित्रपटांचे शेवट हे सांकेतिक शेवटांप्रमाणे , प्रेक्षकाला अंधारात ठेवून धक्का देणारे शेवट नाहीत. काय घडलं हे प्रेक्षकांना माहीत आहे. किंबहूना त्यातले अनेक जण यातल्या एखाद्या प्रकरणाचे बळीही असतील. महत्व आहे, ते तरीही या गोष्टी हॉलिवुडसारख्या व्यावसायिक सेट अप मधे मांडल्या जाऊ शकतात याला. या घटनांच्या बळींकडे पहाण्याचा एक संवेदनशील दृष्टीकोन अजूनही या उद्योगात जपला जाऊ शकतो, आणि त्यामार्फत काही त्रासदायक,पण महत्वाच्या गोष्टी विचार करु शकणाऱ्या प्रेक्षकासमोर उभ्या राहू शकतात, याला. या चित्रपटांचं प्रेक्षकांकडून होणारं स्वागत हाच त्यांच्यासाठी कोणत्याही पुरस्काराहून मोठा मान आहे.

-             गणेश मतकरी

Read more...