द इन्सेप्शन- आर यू (स्टिल) वॉचिंग क्लोजली?

फेसाळणा-या लाटा. जणू या लाटांनी वाहून आणल्यासारखा कुणीतरी समुद्रकिना-यावर पडलेला. आपला थकलेला चेहरा वर करून तो समोर पाहतो. वाळूत दोन लहान मुलं खेळताहेत. पाठमोरी. त्यांचे चेहरे आपल्याला दिसत नाहीत. याक्षणी आपल्या लक्षात येणार नाही, पण `चेहरे न दिसणं` हा तपशील खूपच महत्त्वाचा.
जवळजवळ लगेचच कोणीतरी बंदुक रोखतं, अन् या थकलेल्या माणसाला ताब्यात घेतलं जातं. एका प्रचंड सजलेल्या डायनिंग रुममध्ये कोणा वृद्ध जपानी गृहस्थासमोर आणून बसवलं जातं. थकलेल्या माणसाकडे सापडलेली गोष्ट म्हणून समोर ठेवली जाते, एक छोटीशी भिंगरी. वृद्ध ही भिंगरी ओळखतो. त्याने ती अनेक वर्षांपूर्वी पाहिलेली. त्याच्या तरुणपणी.
प्रेक्षकांना एव्हाना लक्षात यायला लागतं की आपल्यापुढे एकामागून एक ब-याच गोष्टी मांडल्या जातायत, ज्यांचा अर्थ आपल्याला आता समजला नाही, तरी त्यांची नोंद घेणं बहूदा खूपच आवश्यक आहे. प्रसंगाप्रसंगाबरोबर गुंता वाढत जाताना मग आपण सारं काही लक्षात ठेवायचा प्रयत्न करायला लागतो. किना-यावरची पाठमोरी मुलं, वृद्धाचं वक्तव्य, भिंगरी, खोलीची सजावट, सारं सारं. आणि खरोखरंच त्यातल्या प्रत्येक गोष्टीला पुढे पटकथेत स्थान आहे. अगदी महत्त्वाचं. त्यामुळे चित्रपटाला पहिल्या सेकंदापासून आपण जितकं लक्षपूर्वक पाहू तितकी तो आपल्याला समजण्याची अधिक शक्यता आहे. क्रिस्टोफर नोलानच्या `द प्रेस्टीज` चित्रपटाची टॅगलाईन होती `आर यू वॉचिंग क्लोजली?` हा प्रश्न इन्सेप्शनच्या प्रेक्षकांनाही विचारण्यासारखा आहे. ` आर यू (स्टिल) वॉचिंग क्लोजली?`
क्रिस्टोफर नोलानचा `द इन्सेप्शन` हा सायन्स फिक्शनचा अवतार धारण करणा-या, पण प्रत्यक्षात तत्त्वचिंतनात्मक विषय केंद्रस्थानी असणा-या चित्रपटांच्या परंपरेतलाच एक आहे. अनेकदा. या चित्रपटांचं वैज्ञानिक रुप इतकं अस्सल असतं की `सायन्स फिक्शन` हा या चित्रपटाचा मर्यादित अजेंडा असल्याचा भास, ते पाहणा-याला व्हावा. प्रत्यक्षात त्यांची मजल एका विशिष्ट चित्रप्रकारापुरती अन् केवळ रंजनमूल्यांपुरती न राहता अधिक गहन विषयापर्यंत पसरलेली दिसते. क्लार्क/क्युब्रिकचा `२००१ः ए स्पेस ओडिसी`, फिलिप के. डिक/रिडली स्कॉटचा `ब्लेडरनर` वाचोस्की बंधूंचा `द मेट्रिक्स`, डिक/लिन्कलेटरचा `ए स्कॅनर डार्कली` अशी या चित्रपटांची अनेक उत्तम उदाहरणं देता येतील. क्रिस्टोफर नोलानचा नवा चित्रपट ही या यादीतली सन्माननीय भर ठरावा.
प्रसिद्ध गुन्हेगारी कथालेखक रेमन्ड चॅन्डलर यांनी आल्फ्रेड हिचकॉकबद्दल म्हटल्याचं ऐकिवात आहे, की त्याच्या कोणत्याही चित्रपटाचं रुपांतर, हे अखेरीस एका पाठलागात होतं. क्रिस्टोफर नोलानच्या चित्रपटांबद्दल उलट म्हणावं लागेल. त्याचे बहुतेक चित्रपट सुरुवातीपासूनच एका मोठ्या पाठलागासारखे `चेज मुव्हीज` असतात. मात्र त्यांच्या उलगडत जाण्याबरोबरच आपल्या लक्षात येतं, ते हा पाठलाग दुय्यम, केवळ एक रचना म्हणून वापरण्यात आल्याचं. नोलानचा आशय हा या रचनेपल्याड जाणारा, खूप गुंतागुंतीचा, अन् तरीही गुंतवणारा असतो.
`द इन्सेप्शन` मध्ये प्रत्येक गोष्ट नवी आहे अशातला भाग नाही. त्यात बराच कच्चा माल हा `मेट्रिक्स`च्या आधाराने, पण अधिक अद्ययावत कल्पना अन् तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने मांडण्यात आला आहे. स्वप्नावस्था अन् वास्तव यांमधलं साम्य अन् विरोधाभास, स्वप्नातल्या मृत्यूचा वास्तवाशी जोडलेला संबंध, स्वप्नांमधून आतबाहेर करणा-यांचं तंत्र आणि तंत्रज्ञान, ट्रेनिंग, स्वप्नाच्या आवकाशात शक्य असलेले बदल, या सर्व संकल्पना मेट्रीक्समधे वापरण्यात आलेल्या आहेत. त्याचबरोबर गुरुत्त्वाकर्षणाला धाब्यावर बसवणा-या मारामा-या, स्लोमोशनचा उत्तम वापर, यादेखील गोष्टी मेट्रीक्समधे आहेत. मात्र फरक आहे, तो हे सगळं वापरण्याच्या तर्कशास्त्रात. मुळातंच मेट्रीक्सला पडलेले प्रश्नं आणि इन्सेप्शनला पडलेले प्रश्न हे सारखे नाहीत. मेट्रीक्स हा मानवाच्या मूलभूत पातळीवरल्या अस्तित्त्वाबद्दलच शंका उपस्थित करणा-या तात्त्विक, फिलॉसॉफिकल प्रश्नांना जवळ करणारा होता. इन्सेप्शनमधेही काही प्रमाणात अस्तित्त्वाचा प्रश्न उपस्थित होतो, पण तो मूलभूत पातळीवर, संपूर्ण मानवजातीला एकत्रितपणे पाहाणारा नसून अधिक व्यक्तिगत पातळीवरचा आहे. मात्र त्यापलीकडे जाऊन इन्सेप्शनचा भर राहतो, तो आपण ज्या मूल्यांवर विश्वास ठेवतो, त्यांच्या योग्यायोग्यतेशी संबंधित नैतिक, एथिकल प्रश्नांवर.
इन्सेप्शन आपल्या आशयाला सुसंगत रीतीने मांडण्यासाठी ब्लू-प्रिन्ट वापरतो. ती `हाइस्ट मुव्हीची`. एक जवळजवळ अशक्य वाटणारा चोरीचा आराखडा, नायकाने ती पार पाडून दाखवण्याचं आव्हान स्वीकारणं, मग आपल्याला हवी ती टीम उभी करणं, योजना आखणं, प्रत्यक्ष चोरी, त्यातून येणा-या अनंत अडचणी, अन् अखेर, असे या फॉर्म्युल्याचे टप्पे आहेत. इन्सेप्शन ते इमाने-इतबारे घेतो.
चित्रपटातला काळ हा नजिकचा भविष्यकाळ आहे. म्हणजे दिसायला, अथवा लोकांच्या वागण्याबोलण्याकडे पाहाता, तो तथाकथित फ्युचरिस्टिक नाही. पण या काळात, किंवा चित्रपटीय `when` मधे, चोरीची एक नवी शाखा अस्तित्वात आली आहे. ती म्हणजे डोक्यातल्या कल्पनांची, विचारांची चोरी. ती करायची, ती ज्याची कल्पना चोरायची त्याच्या थेट स्वप्नात जाऊन. या चोरांना एक्स्ट्रॅक्टर असं नाव आहे. अन् त्याचं स्वतःचं असं शास्त्र डेव्हलप झालेलं आहे. स्वप्नातला अवकाश उभा करणारे `आर्किटेक्ट`, विशिष्ट माणसांचा त्यांच्या सर्व लकबींसह आभास उभा करणारे `फोर्जर` माणसांना ठराविक वेळी/ठराविक वेळाकरता झोपवणारी अन् योग्य वेळी जागी करणारी गुंगीची औषधं पुरवणारे `केमिस्ट` यांची या उद्योगात महत्त्वाची भूमिका आहे.

चित्रपटाचा नायक आहे कॉब (लिओनार्दो डिकाप्रिओ) हा एक्स्ट्रॅक्टर. मात्र त्याच्यावर सायतो (केन वॉटानेब) या जपानी उद्योगपतीने सोपवलेली कामगिरी आहे, ती `एक्स्ट्रॅक्शन`ची नसून `इन्सेप्शन`ची. म्हणजे कल्पना चोरायची नसून, नवीन कल्पना पेरायची. या धंद्यातल्या लोकांच्या मते इन्सेप्शन अशक्य आहे. मात्र कॉबला ते शक्य वाटतं. त्याच्याच म्हणण्यानुसार त्याने यापूर्वी ते जमवलेलं आहे.
ज्याच्या मनात ही कल्पना पेरायची, तो असतो रॉबर्ट फिशर ज्युनिअर (सिलियन मर्फी). आपल्या वडिलांच्या प्रचंड कंपनीला बंद करून रॉबर्टने दुसरं काही करावं, अशी सायतोची इच्छा असते आणि हीच कल्पना रॉबर्टच्या डोक्यात बेमालूम पेरणं ही कॉबची कामगिरी. कॉबचं पूर्वायुष्य एका शोकांत घटनेने झाकोळलेलं असतं. रॉबर्टच्या कामगिरीचा मोबदला म्हणून सायतो आपली पापं धुवून काढण्याची एक संधी कॉबला देऊ करतो. मग वरवर अशक्य वाटणा-या कामगिरीसाठी चांगली टीम तयार कऱण्याचं काम सुरू होतं. मात्र प्रत्यक्ष कामगिरी, ही जीवावरच्या धोक्याची असते. कल्पना पुरेशी खोल रुजण्यासाठी स्वप्नातल्या स्वप्नातल्या स्वप्नात,म्हणजे तीन पातळ्या खाली जाणं आवश्यक असतं. फिशरचा सबकॉन्शस हा कॉबच्या टीमला प्रतिबंध करण्यासाठी स्वप्नातले विरोधक उभे करतो, मात्र त्यांच्यापासून वाचणं खूपच गरजेचं. स्वप्नातल्या इतक्या खोल पातळीवर आलेला मृत्यू, हा नायक मंडळींना कायमचं कोमात ढकलण्याचीही शक्यता असते.
इन्सेप्शनला तीन महत्त्वाच्या पातळ्या आहेत. प्रत्यक्ष अ‍ॅक्शनचा भाग, कामगिरीतलं अन् कॉबच्या भूतकाळातलं रहस्य आणि नैतिक प्रश्नांचा वेध. अर्थात नोलानने हे सगळं इतकं बेमालूमपणे एकमेकात मिसळलंय, की आपण काळजीपूर्वक पाहीपर्यंत या पातळ्यांचा वेगळेपणा आपल्याला चटकन जाणवत नाही. यातला पहिला मोठा नैतिक प्रश्न हा कामगिरीतच आहे. एखाद्या व्यक्तीच्या डोक्यात, जर हवी ती कल्पना घुसवता आली, तर व्यक्तिस्वातंत्र्याला काय अर्थ उरला? त्या व्यक्तीच्या हातून घडणा-या गोष्टींचा दोष मग कोणाकडे जाईल? या धाग्यावरून सुरुवात करीत इन्सेप्शन विविध प्रकारचे प्रश्न उपस्थित करतो. स्वातंत्र्य म्हणजे काय? आपल्या वागण्याचा दुस-यावर कशाप्रकारे परिणाम होऊ शकतो ? प्रत्यक्ष घडणारा गुन्हा अन् आपल्या मनातला त्याविषयीचा विचार यातलं अधिक भयानक काय? अप्रत्यक्षपणे अन् चुकून हातून अपराध घडला, तर त्याला शिक्षा कोणती? असे विविध मुद्दे इथे हजेरी लावतात. ब-याच प्रमाणात रॉबर्टच्या गोष्टीपेक्षा कॉबच्या भूतकाळाचा भाग इथे अधिक प्रभावी ठरतो. त्याचं कारण पटकथा ही जवळजवळ पूर्णपणे कॉबवर केंद्रीत झालेली आहे. त्यामुळे दृष्ट लागण्याजोगा नटसंच असून त्यांच्याकडे पुरेशा तपशिलात पाहीलं जात नाही. खासकरून स्वप्नांचा अवकाश डिझाईन करणारी आरीआडने (हार्ड कॅंडी अन जुनोमधली एलेन पेज) अन कॉबचा सर्वात जवळचा सहकारी आर्थर (ब्रिक अन द लुकआउटमधला जोसेफ गार्डन लेविट) यांच्या भूमिका त्यांना अधिक वाव देणा-या असत्या तर बरं झालं असतं.
इन्सेप्शनचा दृश्य भाग हा वेधक आहे यात शंकाच नाही. मात्र मी या भागाला मेट्रीक्सचीच पुढली पातळी म्हणेन. त्यामुळे केवळ हा दृश्य भाग पाहण्यासाठी जाणा-यांना हे नेत्रसुख जरूर मिळेल, पण चित्रपटाची संकल्पनांच्या पातळीवरली भव्यता चित्रपटाशी पूर्णपणे समरस झाल्याखेरीज त्यांना मिळणार नाही. डोळ्यांपेक्षा डोक्याचा अधिक वापर इथे अपेक्षित आहे. तसं झालं, तरच इन्सेप्शन पूर्णपणे आपल्यापर्यंत पोहोचेल.
अखेर एकच गोष्ट. ती म्हणजे चित्रपटाची अखेर. अनेकांना हा शेवट संभ्रमात टाकण्याची शक्यता जरुर आहे, कारण तो दोन परस्परविरोधी स्पष्टीकरणं एकाच वेळी पुढे करतो. यातला एक शेवट सांकेतिक अर्थाने सुखांत म्हणता येईल, तर दुसरा न्याय्य. जेव्हा अशा प्रकारचे परस्परविरोधी शेवट उभे केले जातात तेव्हा बहुतेक वेळा दिग्दर्शक त्याला स्वतःला कोणता शेवट अधिक पटतो याविषयी प्रेक्षकाला काही क्लूज सोडतो. मात्र त्याच शेवटाला धरून न राहता हवा तो शेवट निवडण्याची मुभादेखील देतो. इन्सेप्शनमध्ये ख्रिस्तोफर नोलान हेच करतो.चित्रपटातला अखेरचा शॉट कोणता आहे, अन् तो कोणत्या क्षणी संपवला जातो याचा विचार केला तर आपल्याला दिग्दर्शकाला काय अभिप्रेत आहे, हे कळू शकेल. मी मात्र तो सांगून टाकण्याचं पाप करू इच्छित नाही.

- गणेश मतकरी.