’वुइ हॅव ए पोप’ - विनोद आणि विचार

 ’कॉमेडी ’ या शब्दाचा आपल्याकडे फार वरवरचा अर्थ घेतला जातो. प्रामुख्याने ’खो खो’ हा हसण्याचा एकच प्रकार माहीत असल्याप्रमाणे बहुतेक चित्रकर्ते (उदाहरणार्थ प्रियदर्शन) हे फार्सच्या वळणाने जाणा-या सिचुएशनल विनोदावर लक्ष केंद्रीत करतात. त्याखालोखाल प्रेमाचं पारडं विनोदाहून जड असणा-या रोमॅन्टीक कॉमेडी आणि शेवटी ह्रृषीकेश मुखर्जींच्या चित्रपटांच्या वळणाचे (उदाहरणार्थ खूबसूरत) ,व्यक्तिचित्रणाला कथानकाच्या पुढे ठेवणारे चित्रपट हा आपल्या विनोदी चित्रपटांचा संपूर्ण अवाका  .साहजिकच ,विनोद आपण पुरेसा गंभीरपणे घेत नाही असंच म्हणावं लागेल.उपहास, विडंबन , राजकीय निरीक्षणं, विक्षिप्त किंवा नकारात्मक विषयांभोवती रचलेल्या ब्लॅक कॉमेडी या आणि अशा विनोदाच्या अनेक उपप्रकारांना आपल्या चित्रपटांत स्थान नाही. त्यामुळे वेगळ्या प्रकारचा विनोद पहायचा तर आपल्या देशाबाहेर इतरत्रच तो सापडण्याची शक्यता अधिक. हे लिहिण्याचं निमित्त ठरला, तो नुकताच पाहिलेला , इटालिअन दिग्दर्शक (निर्माते, अभिनेते वगैरे , वगैरे) नानी मोराती यांचा गेल्या वर्षी प्रदर्शित झालेला चित्रपट’ वुइ हॅव ए पोप’.
विनोदी चित्रपटांच्या चौकटीत ,या चित्रपटाच्या विषयाला अनपेक्षित म्हणणं ,हे अन्डरस्टेटमेन्ट ठरावं. व्हॅटीकन सिटीमधे घडणा-या या चित्रपटाचा विषय नावात सुचवल्याप्रमाणे चक्क पोपची निवडणूक हाच आहे. इथे एक प्रश्न विचारणं आवश्यक आहे ,आणि तो म्हणजे कोणताही विषय विनोदासाठी वापरला जावा का? याचं उत्तर ,निदान माझ्या दृष्टिने नकारार्थी आहे. अनेकांना आवडलेल्या , आँस्करला सर्वोत्कृष्ट चित्रपट आणि सर्वोत्कृष्ट परभाषिक चित्रपट या दोन्ही नामांकनात येऊन परभाषिक चित्रपटाचं पारितोषिक पटकावणा-या दुस-या एका इटालिअन चित्रपटाने , ’लाईफ इज ब्युटिफुल’ने नाझी संहार आणि छळछावण्यांना आपलं लक्ष केलेलं मला आवडलं नव्हतं ते याच कारणासाठी. मात्र तसाच आक्षेप ,मी वुइ हॅव ए पोप साठी घेणार नाही. एकतर त्याचा विषय लाईफ इज ब्युटिफुल इतका दारुण नाही. त्याशिवाय इथला विनोद कुठेही नुसती टिंगल करण्याच्या वा हशे मिळवण्याच्या इराद्याने काही करत नाही. परिस्थितीतून उद्भवलेलं नाट्य हे विनोदी ठरतं ते परिस्थितीत अध्याह्रृत असणा-या विरोधाभासाने. समाजात देवाचा सर्वो्च्च प्रतिनिधी मानली जाणारी व्यक्तीच जेव्हा देवाच्या आदेशाबद्दल आणि पर्यायाने अस्तित्वाबद्दल शंका घेते तेव्हा विनोद निर्माण होतो तो या परिस्थितीशी जोडलेल्या विक्षिप्तपणामुळे, अँब्सर्डिटीमुळे.
पोपच्या मृत्यूनंतर नव्या पोपला घोषित करण्यासाठी होणारी कार्डिनल दर्जाच्या धर्मगुरुंची बैठक आपण त्यामानाने हल्लीच पाहिली आहे, डॅन ब्राउनच्या एंजल्स अँन्ड डिमन्स या कादंबरीवर आधारित त्याच नावाच्या चित्रपटातून. त्या चित्रपटाप्रमाणेच इथली बैठकदेखील जवळपास चित्रपटभर चालते, मात्र अगदीच वेगळ्या कारणासाठी आणि अगदीच वेगळ्या पध्दतीने.ब्राउनच्या कादंबरीप्रमाणे इथल्या पोपच्या निवडणुकीच्या आड कोणा माथेफिरुचं कुटील कारस्थान येत नाही, उलट अतिशय सामंजस्याने आणि त्यामानाने लवकरच ही काहिशी अनपेक्षित निवड होते.फादर मेलविल (मिशेल पिकोली) यांना हा बहुमान मिळतो. प्रथेप्रमाणे नवनियुक्त पोपने बाहेर जमलेल्या प्रचंड जनसमुदायाला सामोरं जाणं आवश्यक , मात्र मनाची तयारी नसलेले आणि आपल्या निवडीमागची इश्वरेच्छा कळू न शकणारे मेलविल गडबडतात आणि माघार घेतात. पोप निवडला गेल्याची बातमी कळूनही त्याच्या न होणा-या दर्शनाने जनता हवालदील होते, इतर कार्डिनल गोंधळतात. मानसोपचार तज्ञाला (नानी मोरेती)पाचारण केलं जातं.
साक्षात पोपशी बोलताना तज्ञ ब्रेझीला सेक्स, स्वप्न, आई-मुलाचं नातं अशा हुकूमी विषयांना बाजूला ठेवावं लागतं आणि कोणत्याही निष्कर्षापर्यंत पोचणं अवघड होऊन बसतं . ब्रेझीच्या त्याच व्यवसायातल्या पत्नीचा सल्ला मेलविलचा हुद्दा उघड न करता घेण्यासाठी त्याला साध्या कपड्यात चर्चबाहेर नेण्यात येतं. आपल्याला पडलेल्या अवघड प्रश्नांची उत्तरं चर्चबाहेरच सापडतील अशा विश्वासाने पोप आलेली पहिली संधी घेउन पळ काढतो आणि परिस्थिती अधिकच बिकट होते.
या प्रकारचे वर्तमानात घट्ट पाय रोवलेले, चर्च सारख्या मोठ्या आणि शक्तीशाली संस्थांना वैचारिक पेचात पकडू शकणारे, आणि व्हॅटिकनसारख्या सर्वपरिचित पार्श्वभूमीवर घडणारे चित्रपट युक्तीवादाच्या गुंत्यापासून छायाचित्रणाच्या खरेपणापर्यंत सर्वच बाबतीत आव्हानात्मक असतात.इथलं आव्हान सुरू होतं तेच पोप जॉन पॉल- २ च्या अंत्यदर्शनाच्या अस्सल फूटेजच्या वापरापासून जे चित्रपटाच्या इतर टेक्शचरबरोबर इतकं बेमालूम मिसळतं की, काय खरं अन काय कृत्रिम हेच कळू नये.
वुइ हॅव ए पोप ची पटकथा आणि त्याचं सादरीकरण करताना चित्रकर्त्यांनी विनोदी प्रसंग जरुर योजले आहेत ,पण त्याचवेळी श्रध्दा आणि देवत्वाबरोबरच स्वत्वाच्या चाललेल्या या शोधाचा गाभा गंभीर असल्याचं जाणून त्यांनी विनोद कुठेही हाताबाहेर जाऊ दिलेला नाही.निवडणुकीदरम्यान कार्डिनल्सची वागणूक ,कार्डिनलांच्या घेरावात पोपवरला मानसोपचार, पोपचं वेषांतर, ब्रेझीने चर्चमधे आयोजित केलेले करमणुकीचे कार्यक्रम,नाट्यगृहातला घेराव , या सा-या गोष्टी गंमतीदार आहेत , पण एका मर्यादेत. त्या कुठेही शाब्दिक कसरतींवर वेळ मारुन नेताना , वा प्रेक्षकाना अविश्वसनिय वाटतील अशा कल्पनेच्या भरा-या मारताना दिसत नाहीत. अपवाद कदाचित पोप आपल्या निवासस्थानी असल्याचा आभास निर्माण करण्यासाठी केलेल्या गार्डच्या योजनेचा.हास्यकारक असूनही हा प्रसंग वेगळा वाटतो, तो त्याच्या शक्यतेच्या कोटीत न बसण्याने. हे सारं करताना दिग्दर्शकाने विचार करण्यासारख्या अनेक मुद्द्यांना स्पर्श केला आहे.चर्चचं आजच्या काळात असणारं महत्व, दैवी वस्त्रं परिधान करताच करावा लागणारा व्यक्तिमत्वाचा त्याग, कर्तव्य आणि जबाबदारी यांच्या मर्यादा,माणूस आणि त्याला घालावे लागणारे मुखवटे, प्रत्येकाच्या जीवनातलं श्रध्देचं स्थान अशा कथानकाशी संबंधित विविध पैलूंवर हा चित्रपट भाष्य करतो.
अगदी अखेरच्या प्रसंगात मात्र ’कॉमेडी’चा मुखवटा थोडा सरकलेला दिसतो. त्यांना चर्चच्या धोरणावर टिका करायची असणं आपण समजू शकतो, मात्र आतापर्यंत ठेवलेला विनोद आणि विचार यांचा तोल इथे थोडा विस्कळीत होतो हेदेखील खरं.ही एक जागा सोडली तर ’वुइ हॅव ए पोप' चा कार्यभाग पूर्णत: सिध्दीला जातो असंच म्हणावं लागेल.
- गणेश मतकरी