डिक्टाडो - भूतकाळाचं भूत

भयपट आणि वास्तववाद यांचं चित्रपटात एकत्र येणं अलिकडे अधिक प्रमाणात पाहायला मिळालं तरी ही संकल्पना नवी निश्चित नाही. एकझॉर्सिस्टने तपशील, कथनशैली  आणि संदर्भांमधे आणलेला रिअँलिझम हे याचं सर्वात महत्वाचं उदाहरण मानता येईल. अलीकडच्या रिअँलिटी टिव्हीच्या वाढत्या प्रभावाने  ' जसं ,जेव्हा घडलं तसं' दाखवण्याचा नवा फॉर्म आणणा-या नवभयपटांनी एक नवी नजर भयपटांना दिली हे खरं पण त्यांचा आता थोडा अतिरेक होत असल्याचं चिन्ह आहेत. तरीही या दोन्ही प्रकारातल्या ब-याच चित्रपटात भीतीमागची अतिमानवी मूळं किंवा हिंसाचाराचा मुक्त वापर या गोष्टी नित्याच्या होत्याच. गेल्या वर्षीच्या डिक्टाडो या स्पॅनिश/ मेक्सिकन चित्रपटात मात्र वास्तवाचा  या सा-या पलीकडे जाणारा वेगळाच उपयोग केलेला आपल्याला दिसून येतो.  त्यात वापरलेली भयाची संकल्पना आणि घटनांमागचं स्पष्टीकरण ,या दोन्ही गोष्टींमधे वास्तवाची जाण आहे. त्या जोडीला मांडणी आणि छायाचित्रणातला साधेपणा पाहीला तर दिग्दर्शक अन्तोनिओ कावारिआसला हे काहीतरी नवं सापडल्याचं आपल्या लक्षात येतं.  डिक्टाडोचा प्रयत्न आपल्याला घाबरवण्याचा नाही ,तर अंतर्मुख करण्याचा आहे. यातली कोणतीच व्यक्तिरेखा ही उघड खलनायकी नाही, यातल्या घटना या त्यांच्या दृश्यचमत्कृतींकडे पाहून रचलेल्या नाहीत, यातलं भूत आहे तेही भूतकाळाचं, आपल्यातल्या प्रत्येकाच्या मनात कधीतरी डोकं वर काढणारं. त्यामुळे या भूताने झपाटलेला इथला नायक देखील आपली सहानुभूतीच मिळवणारा आहे. त्याच्या वागण्यातला गडदपणा अधिकाधिक वाढताना दिसत असूनही.
डिक्टाडोच्या सुरूवातीच्या काही मिनिटातच आपल्याला एक अतिशय अस्वस्थ करून सोडणारा प्रसंग पाहायला मिळतो. मारिओ( मार्क रोड्रीगज)या लेखकाने केलेल्या आत्महत्येचा. दृश्यासाठी निवडलेली बाथरुमसारखी जागा, टबमधे बसून बडबडगीत म्हणणारी त्याची शाळकरी मुलगी हुलिआ ( माजिका पेरेज) , मारीओने त्याच टबमधे बसणं, कडांवरून वाहाणा-या पाण्यातलं रक्ताचं वाढतं प्रमाण , हे सगळच त्रासदायक आहे. जरी ते भडकपणे दाखवण्यात आलं नसलं आणि त्यातला आशय चित्रपटाच्या भयपट असण्याकडे थेट निर्देश करत नसला तरीही आता पुढे काहीतरी अनिश्चित , अनपेक्षित पाहायला मिळेल या दृष्टीने वातावरण निर्मिती करण्याचं काम हा प्रसंग निश्चित करतो.
मारिओने मृत्यूआधी दानिएलची (वॉन दिएगो बोटो) भेट घेऊन त्याला हुलिआशी बोलण्याची विनंती केलेली असते, मात्र लहान असताना,  केवळ महिन्याभरासाठी मारिओच्या संपर्कात आलेला दानिएल त्यासाठी तयार होत नाही. मारिओशी संपर्क नको असण्याचं आणखी एक कारण म्हणजे मारिओची बहीण क्लारा. त्यांनी एकत्र घालवलेल्या सुटीदरम्यान क्लाराचा मृत्यू ओढवलेला असतो ,आणि मारिओ तसंच दानिएलला या घटनेला जबाबदार मानलं गेलेलं असतं. मारीओच्या आत्महत्येनंतर हुलिआची काळजी वाटून दानिएलची सहचारीणी, लॉरा ( बार्बरा लेनी ) काही दिवसांकरता दानिएलच्या मनाविरूध्दच हुलिआला आपल्याकडे आणून ठेवते . हुलिआ त्यांच्या घरात रुळायला लागते पण दानिएलला हळूहळू मारिओच्या विचित्र वागण्यामागचं कारण लक्षात यायला लागतं. हुलिआचं वागणं बोलणं ,सवयी हे सारं खूपसं मृत क्लारासारखं असतं . केवळ नात्यामुळे येणा-या साम्याच्या हे सारं पलीकडचं असतं आणि दानिएल त्यात अतिमानवी स्पष्टीकरण शोधायला लागतो. अर्थात, प्रश्न एवढ्यावर संपत नाही. क्लाराच्या आठवणीतून त्याचा भूतकाळ जागा व्हायला लागतो आणि कधी काळी घडलेल्या त्या दुर्दैवी घटनेच्या  तो अधिकाधिक जवळ जाऊन पोचायला लागतो.
आत्महत्येच्या प्रसंगात  दिसलेली,प्रेक्षकांना घाबरवण्यापेक्षा  अस्वस्थ करणं ,ही डिक्टाडोची प्रमुख स्ट्रॅटेजी आहे असं आपल्याला म्हणता येईल, जरी त्याचा जीव हा निःसंशय भयपटाचा आहे. सामान्यतः भयपट सर्रास वापरत असलेल्या युक्त्या इथे मुळातच वापरात नाहीत. क्षणोक्षणी बसणारे धक्के, बिनडोकपणा करणारी पात्रं , इफेक्ट्स, यातलं काही इथे पाहायला मिळणार नाही. नाही म्हणायला लॉरा  चित्रपटाच्या उत्तरार्धात खूप गोंधळ करते , मात्र हे गोंधळ टिपिकल भयपटांमधली मरणोत्सुक पात्र करतात त्या प्रकारचे नाहीत, तर ती  सामान्यतः ख-या आयुष्यात लोक ज्या प्रकारे वागतील  तशीच वागते. केवळ ती ज्या विशिष्ट परिस्थितीत आहे ती परिस्थितीच तिच्या निर्णयांना चूक  ठरवते. उदाहरणार्थ , तिघं काही दिवसांकरता गावात गेले असताना लॉराला अचानक शहरात काही महत्वाचं काम निघतं. तेव्हा हुलिआ आपल्यालाही बरोबर ने असं सांगत असतानाही ,लॉरा तिला दानिएलकडे ठेवणं पसंत करते. चित्रपटाच्या चौकटीत ,संदर्भात हे वागणं चुकीचं वाटू शकतं, मात्र ते तर्काला धरुन आहे. शेवटी महत्वाच्या कामावर दूर जाताना बरोबर छोट्या मुलीला नेण्यापेक्षा तिला सुरक्षितपणे कोणाच्यातरी देखरेखीखाली ठेवणं कधीही अधिक तर्कशुध्द, नाही का?
डिक्टाडोचं भयपट असणं हे आपल्याला साधारण अर्ध्यावर जाणवायला लागतं आणि त्यात संकलन आणि संगीताचा खूप हात आहे. या दोन्ही गोष्टी छायाचित्रणाप्रमाणेच कुठेही चमत्कृतीपूर्ण काहीही करणं टाळतात ,मात्र ताण हळूहळू वाढत जाईल असं बघतात. दिग्दर्शकाची एकूणच योजना ही स्लो बर्न म्हणतात त्या पध्दतीची आहे. गोष्टी काय थराला जाऊ शकतात हे तो आपल्याला हलके हलके सुचवतो . ते जाणं आपल्याला आणि प्रमुख पात्रालाही दिसत असतं, किंबहुना इथे त्याची भूमिकाही चित्रपटाचा बराच काळ जे जे होईल ते ते पाहाण्याचीच असते  आणि त्यातून बाहेर पडण्यासाठी काही करायला तो प्रेक्षकाइतकाच असमर्थ असतो.
सायकॉलॉजिकल थ्रिलर हा एक चावून चोथा झालेला, आणि जवळपास सत्तर टक्के थ्रिलर्स, हॉरर चित्रपटांचं वर्णन करताना वापरण्यात येणारा शब्दप्रयोग आहे. क्वचितच हे चित्रपट खरोखर मानससशास्त्रीय घटकांना प्राधान्य देणारे असतात. डिक्टाडो मात्र खरोखरच मानसशास्त्रीय वळणाचा चित्रपट आहे. अपराधगंड, भूतकाळाने झपाटलं जाणं, नात्यांमधले बेबनाव , स्वप्नसृष्टी अशा अनेक महत्वाच्या घटकांना इथे प्रमुख स्थान आहे.  त्यातलं रहस्यदेखील या घटकांशी जोडलेलं आहे. केवळ धक्का देणं हा त्यामागचा हेतू नाही. शेवटच्या दहा मिनीटात चित्रपट त्यातल्या प्रश्नांवर एक सोपं उत्तर काढू पाहातो , ते मात्र मला पटलं नाही. अनेकदा चित्रपट मुळात इतके गडद, आणि आपल्याच कोड्यात अडकलेले असतात, की त्यांना समाधानकारक शेवट देणं अशक्य असतं . ही केसही थोडी तशीच म्हणता येईल.
तरीही भयपटांच्या रचनेत ,पटकथेत आणि सादरीकरणात दिवसेंदिवस आळशी होत चाललेल्या चित्रकर्त्यांसाठी डिक्टाडो एक चांगलं उदाहरण आहे यात वाद नाही.
- गणेश मतकरी