स्कोर्सेसीचा वुल्फ

'देअर इज नो नोबिलिटी इन पाॅवर्टी'
जाॅर्डन बेलफर्ट, द वुल्फ आॅफ वाॅल स्ट्रीट

मार्टीन स्कोर्सेसीने वाईट चित्रपट बनवलाच नाही, वा बनवणं शक्य नाही असं मी म्हणणार नाही, मात्र एवढं नक्की म्हणेन की त्याचा चित्रपट हा केवळ पैसा मिळवणं, या एका कारणापुरता मर्यादित कधीच नसेल. स्कोर्सेसी हा हाॅलिवुडच्या चौकटीत राहूनही त्यांच्या व्यावसायिक गणितात न अडकणारा आणि कोणाची भीडभाड न ठेवता केवळ आपल्या मनाला पटेल तेच चित्रपट करणारा दिग्दर्शक आहे. त्याचे चित्रपट हे बरेचसे व्यक्तिप्रधान असतात आणि या व्यक्ति ज्या स्थलकालाशी जोडलेल्या आहेत त्या स्थलकालापर्यंत पोचण्याचा या दिग्दर्शकाचा प्रयत्न असतो. तो स्वत: ज्या सामान्य परिस्थितीतून वर आला तिचा, त्याच्या स्वत:च्या भूतकाळातल्या व्यसनाधीनतेसारख्या गडद घटनांचा प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष प्रभावही त्याच्या चित्रपटांवर नियमितपणे दिसून येतो. त्याचा कोणताही प्रयत्न केवळ प्रेक्षकाना खूष करण्यासाठी असत नाही. कदाचित त्यामुळेच मी जेव्हा त्याच्या एखाद्या चित्रपटावर सरळ सरळ टिका झाल्याचं एेकतो तेव्हा स्वत: चित्रपट पाहीपर्यंत तिच्यावर विश्वास ठेवत नाही. भ्रष्ट स्टाॅकब्रोकर जाॅर्डन बेलफर्टच्या आत्मचरीत्रावर अाधारित ' द वुल्फ आॅफ वाॅल स्ट्रीट' या त्याच्या नव्या चित्रपटावरल्या टिकेलाही मी त्यामुळेच फार बधलो नाही.

चित्रपट हा जाॅर्डन बेलफर्टचा उदयास्त मांडतो. मोठा स्टाॅकब्राेकर होऊन चिकार पैसा मिळवण्याची इच्छा बाळगणारा साधारण सरळमार्गी जाॅर्डन (लिओनार्दो डिकाप्रिओ) आपल्या डाॅनी ( जोना हिल) या मित्राच्या मदतीने कसा अब्जाधीश झाला आणि आपल्या 'स्ट्रॅटन ओकमाॅन्ट' या वजनदार नावाच्या कंपनीच्या नावाखाली त्याने अनेकांना कसं लुबाडलं याची सुरस आणि चमत्कारिक कहाणी वुल्फ मधे मांडली जाते. जाॅर्डन आणि डाॅनी या जोडगोळीचे अनेक रंगतदार आणि काही अविश्वसनीय उद्योग यात आपल्याला पाहायला मिळतात मात्र चित्रकर्त्यांवर विश्वास ठेवायचा, तर अतिशयोक्त वाटणारं  हे सारं प्रत्यक्षात घडलं.

अनेक चित्रपटांचा पेच असा असतो, की मुळात ते एखाद्या गोष्टीला विरोध असल्याचा आव आणतात ( सर्वात लोकप्रिय उदाहरणं म्हणजे गुन्हेगारी आणि स्त्रीयांवरले अत्याचार या विषयांवर आधारलेले चित्रपट ) मात्र या वरवर विरोध असलेल्या गोष्टी मांडताना ते इतके रंगून जातात की प्रेक्षकांच्या मनात या गोष्टींबद्दल एक सुप्त आकर्षणच तयार करतात. अशा चित्रपटांचं यशही धोकादायक ठरतं, कारण ते याच साच्यातल्या नव्या चित्रपटांच्या निर्मितीसाठीही प्रोत्साहन देणारे ठरतात आणि प्रमाणाबाहेर आलेली अशा चित्रपटांची लाट सामाजिक विचारसरणीला बाधक ठरू शकते. ' द वुल्फ आॅफ वाॅल स्ट्रीट'  वरली टिका ही त्याला या प्रकारचा चित्रपट मानून करण्यात आलेली आहे. याचं कारण आहे तो उघडच त्यातला जाॅर्डनची भरभराट दाखवणारा काळ, जो अनेक बाबतीत अतिशय मनोरंजक आहे. चमत्कृतीपूर्ण घटनांनी भरलेली वेगवान पटकथा, भरपूर नेत्रसूख देणारे प्रसंग ( यातले बरेचसे आपल्या सेन्साॅरच्या कचाट्यात सापडले असले, तरी काय कापलं गेलं याची आपण कल्पना सहज करु शकतो) , विनोद, प्रमुख कलाकारांचा बांधून ठेवणारा वावर, या सगळ्यातून चुकीचा संदेश जातोय की काय असा या टिकाकारांचा सूर आहे. मला मात्र तसं वाटत नाही.

स्कोर्सेसीच्या चित्रपटांना नकारात्मक नायक, अर्थात अॅन्टीहिरो काही नवीन नाहीत. किंबहुना त्याच्या अनेक गाजलेल्या चित्रपटांचे नायक हे अॅन्टीहिरोच आहेत. टॅक्सी ड्रायवर, रेजिंग बुल, गुडफेलाज पासून अगदी शटर आयलन्ड पर्यंत अनेक नावं आपण घेऊ शकू. माणसं म्हणून या नायकांना कोणी सज्जन म्हणणार नाही, मात्र स्कोर्सेसी त्यांना खलनायक ठरवत नाही.तो चित्रपट त्यांच्या दृष्टीकोनातून मांडतो. त्यांचं जग कोणत्या घटकांचं बनलय हे जाणून घेण्याचा आणि ते उलगडून पाहाण्याचा प्रयत्न करतो. या व्यक्तींच्या जगण्यातला महत्वाचा पैलू त्या त्या चित्रपटाच्या शैलीचा भाग म्हणून आपल्यापर्यंत येतो. टॅक्सी ड्रायवर मधला एकटेपणा, रेजिंग बुल मधला पब्लिक इमेजचा सोस, गुडफेलाजमधली वैयक्तिक प्रगतीची हौस, शटर आयलन्ड मधली दु:स्वप्न ही त्या त्या नायकाच्या आयुष्याचा अविभाज्य भाग आहेत. हे घटक त्यातल्या निवेदनातून, दृश्य प्रतिमांमधून , वातावरणनिर्मितीमधून आपल्यापर्यंत पोचतात. ते बाजूला काढून त्यांची गोष्ट सांगणं या दिग्दर्शकाला कधीच मान्य होणार नाही. त्याच तर्कशास्त्राला धरुन पाहिलं तर लक्षात येतं की वुल्फच्या कथनशैलीचा महत्वाचा घटक आहे, तो अतिरेक.

जाॅर्डनचं एकूण वागणं, त्याचा आयुष्याकडे पाहाण्याचा रोख हाच अधिकस्य अधिकम् फलम् या प्रकारचा आहे. सर्वांपेक्षा जास्त पैसा, सर्वात रंजक करमणूक, सर्वात सुंदर स्त्रीया, सर्वाधिक ताकदीचे ड्रग्ज हीच त्याची जगण्याची व्याख्या आहे. हेच त्याचं जग आहे. हे जर आपल्याला दिसलं नाही, तर आपण त्याच्यापर्यंत पोचूच शकणार नाही.

स्कोर्सेसीच्या चित्रपटातले नायक हे सद्गगुणी नसले तरी सहानुभूती मिळवून जातात यात आश्चर्य नाही कारण हे चित्रपट  त्यांच्या नजरेतून गोष्ट मांडतात. वुल्फमधे तर जाॅर्डन स्वत:च आपली गोष्ट सांगतो. कधी पार्श्वभूमीला येणार््या निवेदनातून तर कधी चौथी भिंत विसरुन थेट प्रेक्षकांशी संवाद साधत. मात्र त्याचं निवेदन हे शंभर टक्के प्रामाणिक असेल याची खात्री नसल्याचंही दिग्दर्शक एका गंमतीदार प्रसंगात दाखवून देतो ज्यात ड्रग्जच्या अंमलाखाली असलेल्या जाॅर्डनने गाडी चालवत केलेला मैलभराचा प्रवास, हा निवेदनातून आल्यानंतरही वास्तवात खूपच वेगळ्या पध्दतीने घडल्याचं आपल्याला दाखवून दिलं जातं. दृष्टीकोन, व्यक्तिगत सत्य आणि वास्तव यांच्यातला फरक हा सतत दाखवण्यात आला नाही, तरी तो आहे, असू शकतो, हा दिग्दर्शकाने आपल्याला दिलेला इशारा म्हणजेच हा प्रसंग.

तरीही एकूण चित्रपट, हा जाॅर्डनची काळी बाजू लपवण्याचा प्रयत्न करत नाही. किंबहुना स्वत: जाॅर्डनचेही त्याच्या तसं असण्याबद्दल गैरसमज नाहीत. स्वार्थ, हाव हा त्याच्या वृत्तीचा भाग आहे आणि आपलं तसं असणं हे त्याला मान्य आहे. त्याची पत्नी जेव्हा त्याच्या प्रेमप्रकरणाबद्दल जाब विचारते, तेव्हा तो खोटेपणाने तिची समजूत काढायचा प्रयत्न करत नाही, तर असं असं आहे, हे मान्य करुन टाकतो. एफ बी आय अधिकार््याने त्याच्यावर लाच देण्याचा प्रयत्न केल्याचा आरोप केल्यावरही तो हा आरोप अमान्य करत नाही, मात्र तो अप्रत्यक्ष असल्याने सिध्द होणार नाही असं हसत हसत सांगतो. या प्रसंगांमधे दिग्दर्शक वा नट , या माणसाची चूक नव्हती असं कुठेेही दाखवत नाहीत, किंबहुना त्याचं वागणं जस्टीफाय करण्याचा, त्याला कारणं देण्याचा कुठेही प्रयत्न करत नाहीत. तो असाच आहे हे प्रांजळपणे मान्य करतात.

अर्थात, जशी खर््या गोष्टींमधे संपूर्ण पांढरी पात्र नसतात, तशी संपूर्ण काळीही नसतात. जाॅर्डनची डाॅनीबरोबरची मैत्री, वेळोवेळी त्याचं या मैत्रीला जागणं, आपल्या कंपनीने वाईट मार्ग अवलंबले तरी तिच्यामार्फत अनेकांना दिल्या जाणार््या संधीचं कौतुक अशा गोष्टीही त्याच्या व्यक्तिमत्वाचाच भाग आहेत. सर्वांना श्रीमंत होण्याचा हक्क हवा अशी त्याची पक्की धारणा आहे आणि त्याचं जगण्याचं तत्वज्ञान हे या धारणेतून तयार झालय. या हक्काच्या आड येणारी गोष्ट त्याला मान्य नाही, मग ती कायद्यासारखी मूलभूत सामाजिक गरज का असेना. स्कोर्सेसी या तत्वज्ञानाला रंगसफेदी करत नाही , उलट त्यामधून ' अमेरिकन ड्रीम' च्या आदर्शवादी संकल्पनेवर टिका करतो.

मीन स्ट्रीट्स, गुडफेलाज, कसिनो अशा चित्रपटांमधून स्कोर्सेसीने अमेरिकेतल्या गुन्हेगारी जगाकडे वेगळ्या पध्दतीने पाहिलं होतं. नाट्यपूर्ण चढउतारांपेक्षा हे कल्चर कसं आज समाजजीवनाचा एक भाग बनलय अन गुन्हेगारी हा जणू एक व्यवसाय आहे अशा पध्दतीने या चित्रपटांची रचना होती. द वुल्फ आॅफ वाॅल स्ट्रीट हा त्या रचनेशी समांतर रचनेत प्रतिष्टीत स्टाॅकब्रोकरच्या कारवाया दाखवतो आणि अमेरिकन समाजाच्या एका पातळीवर पैसा, सत्ता आणि गुन्हेगारी यांचं एक अपरिहार्य मिश्रण झाल्याची कल्पना पुढे करतो.  समानता आणि त्यातून प्रत्येकाला मिळणारा सुखाने राहाण्याचा मूलभूत हक्क हा 'अमेरिकन ड्रीम' च्या मुळाशी आहे. मात्र आजच्या समाजात या हक्काचा होणारा विपर्यास या दिग्दर्शकाने वेळोवेळी प्रखरपणे दाखवला आहे.  ' द वुल्फ आॅफ वाॅल स्ट्रीट' हा या विचारधारेचाच एक भाग म्हणता येईल.
- ganesh matkari
 (maharashtra timesmadhun)