शॉर्ट्स- माध्यम आणि चळवळ

कलामाध्यम आणि रसिक यांच्यात अंतर असावं की नसावं हा मला पूर्वीपासून पडलेला प्रश्न आहे.
हे अंतर जर उरलं नाही तर काय होईल? कलेचं मूल्य वधारेल की खाली घसरेल? कलावंतांची संख्या वाढेल का तिला निव्वळ तात्पुरता फुगवटा येईल? हाताशी अालेलं माध्यम वापरुन रसिकानेच केलेला कलाविष्कार आणि प्रस्थापित कलावंताची कलाकृती , यांच्या दर्जातला फरक कोणत्या दृष्टीने पहाणं योग्य ठरेल?

थोड्याफार फरकानं हे साऱ्याच कलांबाबत खरं आहे, पण इथे मला पडलेला प्रश्न एका विशिष्ट कलेसंबंधातला आहे, आणि ती म्हणजे चित्रपटकला. खास आधुनिक मानली जाणारी, विज्ञानाचा आधार असूनही कला म्हणून परिपूर्ण असलेली, आणि इतर कलांच्या शेकडो वर्षांच्या इतिहासाच्या तुलनेत जेमतेम शंभरेक वर्षांचा इतिहास वागवणारी.

अगदी आताआतापर्यंत, चित्रपट हा कलाप्रकार त्याचा आस्वाद घेणाऱ्या सर्वसामान्य प्रेक्षकापासून अमुक एका अंतरावर होता. नाट्य, वा चित्रकला, यांसारख्या क्षेत्रात मनात अालं तर कोणालाही काही करणं शक्य होत असे. म्हणजे अगदी व्यावसायिक पातळीवर जाऊन नव्हे, पण आपल्यापुरती चित्र काढून मित्रमंडळींची वाहवा मिळवणं, वा स्पर्धांसाठी , सांस्कृतिक संमेलनांसाठी नाटकं बसवणं हेही तसं नित्याचं होतं. चित्रपट हा मात्र घराघरात पोचूनही आपल्या अवाक्याच्या बाहेरचा मानला जात असे. त्यात काहीही करायचं तर लागणारं तांत्रिक ज्ञान, प्रचंड अर्थसहाय्य , आणि या माध्यमाला घेरुन राहिलेलं ग्लॅमर, या सगळ्यांमुळे असेल कदाचित, पण उद्योगाबाहेरच्या व्यक्तींना,    ' हे तर आपणही करु शकतो ' , असं वाटण्याची शक्यता फारच कमी होती. खासकरुन कॅजुअली वाटण्याची. ज्यांना ते फार प्रकर्षाने वाटायचं, ते तर नशीब आजवायला निघायचेच, पण ते आयुष्य पणाला लावण्याच्या तयारीने. गंमत म्हणून कोणी यात शिरलं नाही.

हॅन्डीकॅम्स आले तेव्हा हे चित्र फार मोठ्या प्रमाणात बदललं नाही हे वरवर आश्चर्याचं असलं, तरी त्याला एक महत्वाचं तांत्रिक कारण आहे. हॅन्डीकॅम्सनी कॅमेरा ही चीज घराघरात पोचवली हे खरंय, एक प्रकारे चित्रपटाच्या परिभाषेचीही प्रत्यक्ष ट्रेनिंगशिवाय, कॉमन सेन्सच्या पातळीवर त्याने अनेकांशी ओळख करुन दिली. पण त्याला फिल्ममेकिंगचं साधन म्हणून वापरण्याचे प्रयत्न एका मर्यादेपलीकडे गेले नाहीत. त्यांमधून नव्या प्रयोगांची लाट वगैरे सुरु झाली नाही. याला कारण म्हणजे त्याची तांत्रिक मर्यादा. हॅन्डीकॅमवर काहीही करुन पाहिलं तरी त्याचा दर्जा हा फिल्मसारखा नव्हता. त्यामुळे रफ वर्क साठी हॅन्डीकॅम वापरला तरी तेव्हा ऑनलाईन रिलीज हा प्रकारही नसल्याने , प्रेक्षकांपर्यंत पोचायचं तर अमुक एक तांत्रिक दर्जा गाठणं आवश्यक होतं, आणि तो गाठायचा, तर तांत्रिक सफाईपासून खर्चापर्यंत , सारीच तयारी हवी. आणि ती कुठली सगळ्याना परवडायला ! त्यामुळे हॅन्डीकॅमचा वापरही बहुधा घरगुती क्षण आणि समारंभ टिपण्यासाठीच व्हायला लागला. आज मात्र हे चित्र बदललंय आणि तरुण वर्ग मोठ्या प्रमाणात या माध्यमाकडे वळलाय. मला यामागे दोन कारणं दिसतात.

पहिलं कारण हे, की प्रत्येकाच्या हातात खेळणारा स्मार्टफोन. व्हिजुअल लँग्वेजची जशी ओळख या फोन्सनी करुन दिली तशी हॅन्डीकॅम्सनी कधीच दिली नव्हती. सहज रेकॉर्ड करणं शक्य होणाऱ्या व्हिडीओ क्लिप्स, फोटोग्राफी/सेल्फीची क्रेझ,इन्स्टाग्रामसारखी फोटोज सुधारण्याच्या सोप्या युक्त्या सांगणारी सॉफ्टवेअर्स, संकलनाची सोपी अॅप्स, यू ट्यूब / व्हिमिओ सारख्या साईट्सवरुन पहायला मिळणारी अनेकांची भली-बुरी कामं,  या सगळ्यांमधून प्रत्येकालाच हे माध्यम जवळचं वाटायला लागलं. बीएमएम सारख्या कोर्सेसमधून, या विषयावरची पुस्तकं वाचून - वेबसाईट्स पालथ्या घालून , चित्रपट रसास्वादाच्या शिबिरातून या मंडळींना काही मूलभूत पॉइन्टर्सही मिळत गेले, त्याचा त्यांनी आपापल्या कुवतीप्रमाणे वापरही केला.  त्यांनी  केलेल्या या कामाला सोशल मिडिआमधे प्रेक्षकवर्गही उपलब्ध झाला आणि कोणताही गंभीर विचार न करता, अनेकांचा हा शॉर्ट फिल्म निर्मितीकडे जाणारा सहजप्रवास सुरु झाला.

या साऱ्याला खतपाणी घालणारं ठरलं डिजिटल माध्यम, ज्याला मी शॉर्ट फिल्म क्रेझ फोफावण्यामागचं दुसरं कारण म्हणेन. फोन्सवर शूट करत करत हात बसलेले अनेक जण जेव्हा त्यापलीकडे जाऊन, अधिक फॉर्मल पध्दतीने आपला प्रयत्न चित्रित करायचं ठरवतात, तेव्हा त्यांना दिसतं की डिजीटल तंत्राने आपलं काम तुलनेने सोपं करुन ठेवलय. प्रामुख्याने, त्यातला तांत्रिक पसारा कमी करुन. कॅमेरांचा आकार, रेकॉर्डींगची सोय, लायटींग कमीत कमी वेळात आणि इक्वीपमेन्ट मधे जमवणं, हे सगळच आज चित्रीकरणाच्या सोयीनुसार कमीत कमी वेळात, छोट्या क्रूमधे आणि सर्वात महत्वाचं म्हणजे परवडण्यासारख्या खर्चात करता येतं. आज अनेक जणांकडे स्वत:कडेही चित्रपटही चित्रीत करता येईल अशा दर्जाचे कॅमेरे असतात, उत्तम दर्जाच्या कम्प्यूटर्स वर लोड केलेली संकलनाची अधिकृत वा अनधिकृत सॉफ्टवेअर्स असतात. तांत्रिक बाजू स्वत: उचलायची नसेल तरीही पर्याय आहे.  पूर्वी मोजक्या असणाऱ्या तंत्रशिक्षण संस्था आज मुबलक स्वरुपात आहेत. बनवणाऱ्याच्या डोळ्यासमोर त्याला काय हवं, याचं अचूक चित्र असेल, तर अशा संस्थांमधून बाहेर पडलेले तरुण तंत्रज्ञही मदतीचा हात देऊ शकतात. या सगळ्यामुळे शॉर्टफिल्म्स बनवणं हे एका परीने सोपं झालय असं म्हणायला हरकत नाही.

मात्र या सगळ्यामधे एका महत्वाच्या गोष्टीचा विचार व्हायला हवा जो क्वचितच होताना दिसतो. पूर्वी, माध्यम परवडण्याबाहेरचं असल्याने त्याला हात घालणारा प्रत्येक जण दहा वेळा विचार करायचा. आपल्याला जे मांडायचय त्याला हे माध्यमच योग्य आहे ना याविषयी, तसंच आपण ते ज्या पध्दतीने मांडतो आहोत त्याविषयीही. ते मांडताना, संहितेच्या रचनेपासून ते छायाचित्रणाच्या, संकलनाच्या शक्यतांबाबत पुरेसं काम केलं जाई. आज झालेल्या माध्यमाच्या  लोकशाहीकरणाने, तंत्रज्ञानाच्या उपलब्धतेला, आणि काही करुन पहाण्याच्या हौसेला सर्वाधिक महत्व आलय. प्रत्यक्ष कामामागे जो दर्जाचा विचार हवा तो क्वचित दिसतो. एक फिल्म फसली तर दुसरी करु, त्यात काय विशेष, या प्रकारचा दृष्टीकोन आज वाढीला लागलाय. जो या माध्यमाच्या सकारात्मक उपयोगासाठी मारक आहे.

मध्यंतरी आम्ही काही जणांनी मिळून एक 'शॉट' नावाची शॉर्ट फिल्म केली. प्रामुख्याने एक्जरसाईज म्हणून केली असली, तरी ती चांगली रिसीव्ह झाली आणि देशात, देशाबाहेरच्या अनेक चित्रपटमहोत्सवांमधेही दाखवली गेली. एक दिवस चित्रीकरण, दोन तीन दिवस संकलन असं सोपं गणित करताना आम्ही ठरवलं की मुळात सर्वच बाजू तंत्रशुध्द ठेवायच्या , कलावंत ( मुक्ता बर्वे , सुप्रिया विनोद), तंत्रज्ञ ( अमोल गोळे कॅमेरा , सागर वंजारी संकलन) हे कामाची उत्तम जाण असणारे घ्यायचे, पण सर्वाधिक महत्व हे केंद्रस्थानी असणाऱ्या विचारालाच द्यायचं. तंत्रज्ञान कुठे कमी पडणार नाही, पण डोईजड ही होणार नाही हे पहायचं . या दृष्टीकोनाचा फिल्मला फायदा झाला.

ज्यांना दृश्यमाध्यमात काही करुन पहायचय त्यांनी हे लक्षात घेणं आवश्यक आहे की तंत्र, तंत्रज्ञान आणि विचार या तीनही गोष्टी महत्वाच्या आहेत आणि त्यातली कोणतीही एक दुसरीची जागा घेऊ शकत नाही. त्यातही सर्वात वरचं स्थान हवं ते विचाराला, ज्यापासून हा प्रवास सुरु व्हायला हवा. काय सांगायचय याला सर्वाधिक महत्व हवं, कसं सांगायचं हा त्यानंतरचा प्रश्न. केवळ सांगण्याची सोय असल्याने थातूर मातूर काहीही सांगायला जाणं हे मिळालेली संधी वाया दवडण्यासारखच आहे. याउलट,या विचारांचं स्थान जर आपण लक्षात घेऊ शकलो, तर या सुट्या प्रयत्नांना एका महत्वाच्या चळवळीचं स्वरुप आल्याशिवाय रहाणार नाही.
- ganesh matkari
( me marathi live madhun. )