हाच खेळ उद्या पुन्हा- 'एज आॅफ टुमाॅरो'च्या निमित्ताने

>> Sunday, June 22, 2014


चित्रपट हा सामान्यत: गोष्ट सांगतो. साहाजिक आहे, कारण कला म्हणून मान्यता असलेलं आणि वयाची शंभरी ओलांडलेलं हे माध्यम,आजही व्यावसायिक यशाकरता त्याच्या सामान्यजनांचं 'मनोरंजन ' करण्याच्या क्षमतेवर अवलंबून आहे. त्यामुळे कोणताही चित्रपट कलेच्या निकषांवर किती प्रमाणात उतरतो, यापेक्षा तो चांगली गोष्ट, वेधक पध्दतीने सांगून प्रेक्षक खेचू शकतो का, याला चित्रपटउद्योगात अधिक महत्व आहे.

आता अधिकाधिक लोकाना आवडायचा, तर या चित्रपटांच्या निवेदनशैलीलाही ,काही आकार, रचना हवी, जी सामान्यत: आपल्याला दिसते ती रचनेत अभिप्रेत असणार््या, कालानुसार सरळ रेषेत उलगडणार््या तीन अंकांच्या स्वरुपात. हे अंक म्हणजे सेट अप, काॅन्फ्लिक्ट आणि रेझोल्यूशन. पहिल्या अंकात व्यक्तिरेखांचा परीचय आणि संघर्षाकडे निर्देश, दुसर््या अंकात प्रत्यक्ष संघर्ष, आणि अखेर तिसर््या अंकात संकटाचं निवारण , या प्रकारची रचना आपण नित्यनेमाने चित्रपटांत पाहू शकतो. मात्र सर्वच चित्रकर्त्यांना या रचनेने स्वत:ला बांधून घ्यावंसं वाटत नाही. मग अशा वेळी हे दिग्दर्शक, पटकथाकार काही वेगळ्या मार्गाची निवड करतात.

नाॅन लिनीअर शैलीत गोष्ट सांगणं, म्हणजे प्रत्यक्ष घटनाक्रमाचा आधार सोडून देऊन जे सांगायचं आहे त्या आशयसूत्राला महत्व देत काळाविरुध्द केलेली रचना ,ही एकेकाळी जितकी अनपेक्षित होती तितकी आता वाटत नाही. कथा पूर्ण उलट्या क्रमाने मांडणार््या क्रिस्टोफर नोलनच्या 'मेमेन्टो'ने (२०००) ही शैली आपल्याकडे खूप लोकप्रिय केली पण प्रत्यक्षात पहायचं तर वास्तव आणि कल्पित, काल आणि अवकाश याचे सारे संदर्भ पुसून टाकणार््या १९६१च्या ' लास्ट इयर अॅट मेरीअॅनबाद' पासून ते क्विझ शोच्या निमित्ताने नायकाच्या संपूर्ण आयुष्याची कथा मांडणार््या २००८ च्या 'स्लमडाॅग मिलिअनेअर' पर्यंत या प्रकारातली इतर अनेकानेक उदाहरणं आपल्याला पाहाता येतील. गंमतीची गोष्ट म्हणजे अशा चित्रपटांनी घटनाक्रमात काळाची साथ सोडली, तरीही आशयाच्या दृष्टीकोनातून हे चित्रपटही ( सन्मान्य अपवाद वगळता) तीन अंकांचं भान सोडताना दिसत नाहीत. हे लक्षात घेतलं तर मी आता ज्या चित्रप्रकाराविषयी बोलणार आहे त्याचा वेगळेपणा लक्षात येईल.

हा चित्रप्रकार नाॅनलिनीअर चित्रपटांचीच एक उपशाखा आहे.या चित्रपटांत एक संपूर्ण पण छोटा कथाभाग दिसतो.घटनांची एक साखळी, जी पात्रांच्या परीचयापासून सुखांतापर्यंत ( किंवा शोकांतापर्यंत) सर्व महत्वाचे टप्पे घेईल. मात्र हा कथाभाग म्हणजे संपूर्ण चित्रपट नव्हे.चित्रपट हा या कथाभागाकडे त्रयस्थपणे पाहातो, त्या कथानकाचे टप्पे तपासून बघतो, यातल्या घटना अमुक पध्दतीनेच घडणं शक्य आहे का इतरही काही शक्यता संभवतात याचा विचार करतो आणि अखेर या कथाभागाच्याच विविध आवृत्त्या सादर करतो. चित्रपट तयार होतो, तो या सर्व आवृत्त्यांचा एकत्रितपणे विचार करुन.

आता चित्रपटाची ही ढोबळ रचना मांडली तरी ती वापरणारे सारेच चित्रपट एकसारखे होतात का, तर नाही ! या चित्रपटांच्या दिग्दर्शकांचा विचार , त्यांच्यापुरतं या चित्रपटांचं आशयसूत्र, हे या चित्रपटांना एकमेकांपेक्षा खूप वेगळं करुन सोडतं. मला वाटतं अशा काही प्रमुख चित्रपटांची उदाहरणं माझा मुद्दा स्पष्ट करतील.

अकिरा कुरोसावाच्या राशोमाॅन (१९५०) मधे आपल्याला दिसते ती बलात्कार आणि दरोडा यांभोवती फिरणारी एक कथा, जी त्यात सहभागी दरेक व्यक्तीच्या दृष्टीकोनाप्रमाणे वेगवेगळी घडते. पण ही सांगताना कुरोसावाचा भर हा खरं काय घडलं हे शोधण्यावर नाही, तर तो आहे मुळात सत्य हेच व्यक्तीसापेक्ष असतं, हा मुद्दा मांडण्यावर. हेराॅल्ड रामीस आपल्या 'ग्राउन्डहाॅग डे' (१९९३) च्या कडवट नायकाला एका छोट्याशा गावात अडकवून तोच दिवस पुन्हा पुन्हा जगायला लावतो, पण त्यादरम्यान तो विचार करतो तो मनुष्यस्वभावाचा, 'भला माणूस' ही काय चीज असावी, याचा. टाॅम टायक्वरच्या जर्मन 'रन लोला रन' (१९९८) मधली लोला आणि तिचा प्रियकर मानी त्यांच्या आयुष्यातला वीस मिनिटांचा कालावधी शोकांत आणि सुखांत शेवटासह विविध मार्गाने जगताना आपल्या आयुष्यातला प्रत्येक क्षण किती महत्वाचा असतो याचा प्रत्यय आणून देतात, आणि डन्कन जोन्सच्या ' सोर्स कोड' (२०११) मधली ट्रेन बाॅम्बिंगची तीच परंतु आवृत्तीगणिक बदलत जाणारी घटना वास्तवाच्या विदारक संदर्भाने येणार््या तत्वचिंतनात्मक दृष्टीला ,रहस्याची डूब देऊन जाते. हा चित्रप्रकार इतका महत्वाचा आहे, की त्यात येणारे चित्रपट मोजके असले तरी उठून दिसणारे आहेत. वर उल्लेखलेल्यातला ' सोर्स कोड' वगळता प्रत्येक चित्रपट आज अभिजात मानला जातो.'अभिजात' या पदवीसाठी 'सोर्स कोड' थोडा अधिक गुंतागुंतीचा असावा. पण त्यालाही कल्ट स्टेटस आहेच. या थोरामोठ्यांच्या पार्श्वभूमीवर याच आकृतीबंधातला डुग लिमानचा 'एज आॅफ टुमाॅरो ' आणखी वेगळं तरी काय करणार, हा प्रश्न मला ट्रेलर पाहाताच पडला.

एकाच गोष्टीच्या काही बदलांसह होणार््या पुनरावृत्तीची कल्पना खास दृश्य माध्यमाला सोयीची वाटते, ती कदाचित दृश्य चौकटींमधे असलेल्या, वर्णन टाळूनही थोडक्यात अनेक तपशील मांडण्याच्या हातोटीमुळे असेल. मात्र गंमतीचा भाग हा, की 'एज आॅफ टुमाॅरो', हे साहित्यकृतीचं रुपांतर आहे. जपानमधे 'लाईट नाॅव्हेल' म्हणून शाळाकाॅलेजच्या मुलांना टारगेट करणारा एक प्रकार आहे.कमी लांबी, साधा आशय पण लक्षवेधी विषय, गतीमान निवेदन, सचित्र आवृत्त्या , असं या 'हलक्याफुलक्या कादंबर््यांचं' स्वरुप. ' आॅल यू नीड इज किल' ही हिरोशी साकुराझाका यांची कादंबरी त्यातलीच एक. साहजिकच, आपल्या चित्रपटआवृत्तीतही ही कादंबरी आशयाला फार खोली नसलेली, पण चित्तथरारक आहे.

मघा सांगितलेल्या चित्रपटातल्या ग्राऊंडहाॅग डे, आणि सोर्स कोड, यांचं एज आॅफ टुमाॅरोशी रचना आणि संकल्पनेच्या दृष्टीने थेट साम्य आहे. त्याखेरीज त्यावर 'मेट्रिक्स'पासून 'एलिअन्स'पर्यंत आणि 'सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन'पासून 'स्टारशिप ट्रूपर्स'पर्यंत अनेक दृश्य प्रभाव दिसतात. पण चित्रपट या प्रभावांखाली दबून जात नाही. आशयाला नसलेली खोली तो पटकथेची गुंतागुंत वाढवून आणि अनेक प्रासंगिक शक्यतांचा विचार जागरुकपणे करत भरुन काढतो. कथेला पार्श्वभूमी आहे, ती मानवजात आणि परग्रहवासी, यांमधल्या युध्दाची. (परग्रहाचं नाव काढताच इन्टेलेक्चुअल मंडळींनी नाकं मुरडण्याची गरज नाही.फँटसी चित्रपटही डोक्याचा वापर करणारे असू शकतात) असो!

तर  मेजर केज (टाॅम क्रूज) हा नावापुरता सैनिक.जीवाला जपणारा आणि पर्यायाने रणभूमीपासून शक्य तितक्या दूर राहण्याचा प्रयत्न करणारा. एकदा मात्र पेचात पकडून त्याची युध्दभूमीवर रवानगी केली जाते. युध्दभूमीवर पोचल्यावर काही मिनिटांतच त्याच्या लक्षात येतं, की शत्रूने पृथ्वीवासियांसाठी रचलेला हा सापळा आहे, ज्यात हार अटळ आहे. अर्थात, हे कळून फायदा नसतो. थोडाफार लढण्याचा प्रयत्न करतंच त्याला वीरमरण येतं. पण केजसाठी मृत्यू ही सुटका नसते. उलट तो पुन्हा त्याच सकाळी जागा होतो आणि दिवसभरच्या घटना घडल्या त्याच क्रमाने तशाच घडायला लागतात. छावणीत जागं व्हायचं, वरिष्ठांकडून अपमान करुन घ्यायचा, युध्दावर निघायचं आणि पुन्हा  येईल त्या मार्गाने मरुन जायचं अशा लूपमधेच तो अडकतो. यापासून त्याला सुटकेचा एक मार्ग दिसतो, तो म्हणजे शौर्यासाठी नावाजली जाणारी सैनिक रिटा व्रटास्की ( एमिली ब्लन्ट). मात्र अडचण ही, की केजची रिटाशी जुजबीही ओळख नसते. आणि ती करुन घेऊन आपली चमत्कारिक अडचण तिला सांगायला, त्याच्याकडे फक्त एकच दिवस असतो.

राशोमाॅन मधल्या घटनांच्या पुनरावृत्त्या या फक्त त्या त्या व्यक्तीचा दृष्टीकोन मांडणार््या आहेत , म्हणजेच 'त्या त्या व्यक्तिरेखाच्या म्हणण्यानुसार जे घडलं ते असं'ही त्या चित्रपटामागची कल्पना आहे , रन लोला रन 'असं घडण्याची शक्यता आहे, किंवा तसं' असं म्हणतो तर ग्राउंडहाॅग डे' कसं ते माहित नाही, पण हे असं घडलं' असं सांगतो.त्यामुळे हे तिन्ही चित्रपट घटनेला महत्व देतात, स्पष्टीकरणाला नाही. याउलट 'सोर्स कोड' आणि 'एज आॅफ टुमाॅरो' यांमधे एका महत्वाच्या बाबतीत साम्य आहे आणि ते म्हणजे त्यात निर्माण होणारी परिस्थिती ही पूर्णपणे काल्पनिक का होईना, पण स्पष्टीकरणात बसणारी आहे.इथल्या नायकांना आपण या लूपमधे अडकल्याची जाणीव आहे , आपण कशामुळे अडकलो हे माहित आहे आणि त्यातून बाहेर पडण्याची शक्यता त्यांना दिसते आहे.त्यामुळे हे दोन्ही चित्रपट आपल्याला प्रोटॅगनिस्टच्या लढ्यात इतर तीन चित्रपटांहून किंचित अधिक पारंपारिक पध्दतीने अडकवतात. नायकाचा विजय हा इथे महत्वाचा ठरतो. दुसर््याही एका गोष्टीत या दोघांत साम्य आहे, ते म्हणजे नायक या घटना पुन्हा पुन्हा जगत असताना त्या घटनांमधे येणार््या स्त्रीच्या भूमिकेचा आलेख. ती स्त्री ही घटना तिच्यापुरती एकदाच जगतेय त्यामुळे नायक जरी तिला अधिक काळासाठी , म्हणजे 'एज आॅफ टुमाॅरो' मधे तर वर्षभर वा त्याहून अधिक , ओळखत असला तरी ती त्याला केवळ काही तासांपुरती ओळखतेय . त्यामुळे त्यांच्यातलं बदलत जाणारं नातं हा चित्रपटाचा महत्वाचा भाग. ( ज्यांनी पीटर सेगालचा '५० फस्ट डेट्स' पाहिलाय त्यांना त्यातल्या नायक नायिकेच्या नात्याशीही या चित्रपटाचं साम्य वाटेल) .

मी असा विचार करत होतो की हल्ली आलेले हे दोन चित्रपट आणि आधीचे यांमधे आधीच्या चित्रपटांच्या तुलनेत इतका स्पष्ट बदल कसा? आणि याआधी तशी मुख्य प्रवाहातली नसलेली ही कल्पना अचानक 'ब्लाॅकबस्टर' फाॅरमॅटमधे कशी पोचली, तर त्यामागे एक कारण दिसतं, ते म्हणजे वाढत चाललेली गेमिंग संस्कृती. 'एज आॅफ टुमाॅरो' मधे हे खूप स्पष्ट जाणवतं. आजकाल अॅक्शन गेम्सचं प्रमाण खूप आहे, ज्यात खेळणारा हा कायमच अतिशय हुशार संगणकाशी खेळतो आणि अनेकदा मृत्यूमुखी पडल्याखेरीज पुढची लेव्हल गाठणं त्याला अशक्य होऊन बसतं. मात्र ही प्रगती शक्य होते, ती गेम प्रत्येक टप्प्यावर 'सेव्ह' होऊ शकल्याने. एज आॅफ टुमाॅरो मधलं केजचं छावणीत जागं होणं हा असाच एक सेव्ह पाॅईन्ट आहे. तिथपासून खेळ सुरू होतो आणि हरला तर पुन्हा त्या ठिकाणी परतणं शक्य आहेच.

सोफेस्टिकेटेड गेमिंग हे आज चित्रपटाशी स्पर्धा करतय हे तर आपण जाणतोच. खेळणार््याला हिरो करुन सोडणारा या खेळांमधला इन्टरॅक्टीव भाग चित्रपट नकलू शकत नसल्याने, मात्र चित्रपटांची भव्यता गेम्स घेऊ शकत असल्याने आज ना उद्या अॅक्शन गेम्स हे अॅक्शन चित्रपटांची जागा घेतील हे स्पष्ट दिसतय. या हरत्या लढाईमधला आजची हार उद्यावर टाकणारा एक लक्षवेधी प्रयत्न, म्हणून आपण 'एज आॅफ टुमाॅरो' चं नक्कीच कौतुक करु शकतो.
- गणेश मतकरी

Read more...

जाहिरातींचा प्रश्न

>> Sunday, June 15, 2014

 चित्रपटांचे पोस्टर्स हे त्या त्या दिग्दर्शकाच्या भूमिकेची साक्ष देणारे असावेत असं माझं एक आवडतं मत आहे आणि बहुसंख्य प्रमाणात ते खरंही आहे, असं मानता येईल. पोस्टर डिझाईन हे थोडं एक्जरसाईझसारखं असतं. चित्रपटाला अमुक अमुक गोष्ट म्हणायचीय, मांडायचीय. मग हीच गोष्ट तुम्ही एकुलत्या एका दृश्यप्रतिमेतून कशी मांडाल? हे आव्हान पोस्टर्स डिझाईन करणार््यांपुढे असतं. हे करण्याचे अनेक मार्ग असतात. मार्टीन स्कोर्सेसीच्या 'टॅक्सी ड्रायव्हर' च्या पोस्टरवरली रस्त्यावरल्या दिव्यांच्या प्रकाशात पार्क केलेल्या टॅक्सीपुढे उभ्या राॅबर्ट डी निरोची प्रतिमा, या व्यक्तिरेखेचा एकटेपणा वातावरणातून आणि मांडणीतून आपल्यापुढे उभा करते, पल्प फिक्शनचा पोस्टर त्याच जातीच्या पुस्तकाचं काल्पनिक कव्हरच आपल्या डोळ्यासमोर आणतो तर व्हर्टिगोच्या पोस्टरवरली भौमितीक रचना, नायकाच्या फोबिआलाच सूचीत करते. हे सारे पोस्टर्स, मूळ चित्रपटाची जान कशात आहे, हे थोडक्यात पण  अचूक रीतीने मांडण्याचा प्रयत्न करतात. मात्र पोस्टर्स या एकाच प्रकारचे असतात का? तर नाही.

इन्टरनेटवर थोडं अभ्यासपूर्ण सर्फींग केलं की आपल्याला काही चित्रपटांचे अतिशय गंमतीदार पोस्टर्स पाहायला मिळतात. या पोस्टर्सचा अनेकदा मूळ चित्रपटाशीही काही थेट संबंध असत नाही, मात्र ते पाहाणार््याच्या मनात उत्सुकता तयार होईल, असे मात्र जरुर असतात. राॅबर्ट आॅल्टमनच्या '३ वुमेन' चा अमेरिकेतला पोस्टर त्यातली महत्वाची क्षणचित्र रेखाटणारा होता, पण याच चित्रपटाच्या पोलिश पोस्टरमधे चमचा, सुरी आणि काटा यांची सांगड स्त्रीयांच्या चेहर््याशी घालून कलात्मक परिणाम साधला होता.' रेडर्स आॅफ द लाॅस्ट आर्क' च्या जपानी पोस्टरवर चित्रपटाचा दिग्दर्शक स्पीलबर्ग आणि निर्माता जाॅर्ज ल्युकस यांचंच मोठं छायाचित्र होतं, तर गोदारच्या 'वीकेन्ड' च्या जर्मन पोस्टरमधे केवळ काळ्या पार्श्वभूमीवर केलेला टायपोग्राफीचा प्रयत्न होता. आता ही पोस्टर्स दिग्दर्शकाच्या दृष्टीशी प्रामाणिक असतील असं म्हणावं का, तर खचितच नाही. ही परदेशी वितरणानिमित्त चित्रपटाच्या जाहिरातींमधे केलेल्या बदलाची उदाहरणं मनोरंजक ठरतात कारण ती आपल्याला दिग्दर्शकाविषयी न सांगता, प्रेक्षकांविषयी सांगतात.
सामान्यत: दिग्दर्शक हा आपल्या प्रांतातल्या आपल्याशी समविचारी प्रेक्षकांसाठी चित्रपट बनवतो. त्यामुळे त्या प्रेक्षकासाठी केलेली जाहिरात ही अधिक थेट, अधिक प्रामाणिक, चित्रपटामागचा विचारच समोर मांडणारी असावी अशी त्याची भूमिका असते. तो स्वत: त्यात अधिक मोकळेपणाने सामील असल्याने त्याचं या गोष्टींवर नियंत्रणही असू शकतं. याऊलट परदेशी गेलं की ही गणितं बदलतात. परदेशी प्रेक्षकांचा, एकूण चित्रपटांकडे पाहाण्याचा आणि विशिष्ट वळणाच्या चित्रपटांकडे पाहाण्याचा दृष्टीकोन हा मूळ इन्टेन्डेड प्रेक्षकापेक्षा वेगळा, अगदी दुसर््या टोकाचाही असू शकतो. कधी पडद्यावरल्या अभिनेत्यांपेक्षा दिग्दर्शकाची लोकप्रियता अधिक  असते, कधी हाॅलिवुडसारख्या व्यावसायिक चित्रपटांना अधिक मागणी असते, कधी आशयाची प्रक्षोभकता या प्रेक्षकांना  चित्रपटगृहाकडे वळवू शकते, तर कधी प्रयोगांबद्दलही त्यांना आकर्षण असू शकतं. त्याशिवाय वितरण कोणत्या प्रकारचं आहे यानेही प्रेक्षकांचा दृष्टीकोन बदलू शकतो. व्यावसायिक चित्रपटाच्या प्रेक्षकाला जे आपलं वाटेल, तेच, तसंच चित्रपट महोत्सवांच्या प्रेक्षकाना आपलं वाटेल असं सांगता येणार नाही ( किंबहूना बहुतेक उदाहरणांत, वाटणार नाही असंच सांगता येईल) . त्यामुळे या चित्रपटांची पब्लिसिटी डिझाईन करताना दिग्दर्शकाच्या मूळ भूमिकेला बाजूला सारुन, त्यापलीकडे विचार केला जातो. या डिझाईनवर प्रभाव असतो, तो त्या,त्या ठिकाणच्या प्रेक्षकाना आेळखणार््या वितरकांचा, निर्मात्यांचा. दिग्दर्शकाचा हेतू मांडण्यापेक्षा, प्रेक्षक चित्रपटाकडे कसा खेचून आणता येईल हे पाहाण्याचा हा प्रयत्न असतो.
अर्थात, मूळ चित्रपटाशी सपशेल विसंगत असे पोस्टर्स केवळ दुसर््या देशांसाठीच केले जातात असंही नाही. कधीकधी , ते आपल्याच प्रेक्षकासाठीही असतात. खासकरुन जेव्हा चित्रपट प्रेक्षकाश्रयासाठी तडजोडी न करता बनवला जातो, तेव्हा त्याचं वितरण हे चित्रकर्त्यांसमोर प्रश्न उभा करतं. चित्रपटाला कला म्हणून महत्व आहे यात वाद नाही, पण ही कला हा ग्रुप एफर्ट असल्याने आणि त्यात पैशांची उलाढालही मोठ्या प्रमाणात असल्याने ती कधीच बासनात ठेवून दिली जात नाही. ती प्रेक्षकांपर्यंत पोचावी, असं सार््यांनाच वाटत असतं, मात्र जेव्हा विशिष्ट चित्रपटाला केवळ त्याच्या अंगभूत गुणांवर प्रेक्षक मिळणं कठीण होईल असं वाटतं, तेव्हा मग या चित्रपटाच्या जाहिरातीचा काही वेगळा विचार करणं आवश्यक ठरतं. या प्रकारच्या काहीशा फसव्या मार्केटींग योजनेचं माझं आवडतं उदाहरण म्हणजे भारतीय वंशाचा हाॅलिवुड दिग्दर्शक एम नाईट श्यामलन याचा ' साईन्स'.
साईन्स येण्याआधी 'सिक्स्थ सेन्स' चित्रपटाने श्यामलनचं नाव घराघरात पोचवलं होतं. आणि लोक त्याच्याकडून विशिष्ट प्रकारच्या चित्रपटाची अपेक्षा करत होते. साईन्स हा मुळात फिलाॅसाॅफिकल वळणाचा चित्रपट होता. देवाचं अस्तित्व, श्रध्देचं स्वरुप अशा विषयाची यात चर्चा होती . माझ्या मते याची मूळ प्रेरणा , इन्गमार बर्गमनचा ' विन्टर लाईट' चित्रपट असणार, मात्र आपल्या फॅन्टसी घटक घालण्याच्या योेजनेमुळे श्यामलनने त्यात परग्रहवासीयांची योजना केली होती. चित्रपट उत्तमच होता. माझ्या मते तो श्यामलनचा सर्वोत्कृष्टच आहे. असो,आता गंमत अशी होती, की परग्रहवासीयांचा पृथ्वीवर हल्ल्याचा प्रयत्न अशी पार्श्वभूमी असतानाही मुळात चित्रपटात भव्य विज्ञानपटांना साजेशी एकही गोष्ट नव्हती. टिव्हीवर अस्पष्ट दिसणारी काही दृश्य,बरीचशी गूढ वातावरणनिर्मिती, आणि अगदीच मोजक्या दृश्यांत येणारा एक परग्रहवासी सोडला तर सारा वेळ शेतावरल्या एका घरात घडणारा हा चित्रपट , वैचारिक चित्रपट पाहाणारे आणि विज्ञानपट पाहाणारे ,या दोन्ही गटांनाही परकाच वाटण्याची शक्यता होती. मग याची जाहिरात करताना चित्रपट वैचारिक नसून परग्रहवासियांच्या हल्ल्याविषयीच असल्याचं भासवण्यात आलं. पोस्टरवर अवकाशातून दिसणारी पृथ्वी, त्यावर परग्रहवासियांशी जोडण्यात येणार््या क्राॅप सर्कल्स सारखे आकार आणि ' इट्स नाॅ लाईक दे डिन्ट वाॅर्न अस' अशी भव्य युध्द सूचित करणारी टॅग लाईन, अशी पोस्टर्सची रचना करण्यात आली. बिग बजेट सायन्स फिक्शन पाहाण्याच्या आशेने चित्रपट पाहायला गेलेले प्रेक्षक अर्थात चित्रपट पाहून अवाक झाले, पण काही वेगळं पाहाण्याची तयारी असलेल्याना चित्रपट आवडला, चालला. स्ट्रॅटेजी यशस्वी झाली.
हे सगळं माझ्या डोक्यात काही दिवस घोळतय, काही म्हणजे काही दिवसापूर्वी प्रदर्शित झालेल्या नागराज मंजुळे दिग्दर्शित चित्रपटाने निवडलेल्या, याच प्रकारच्या, प्रेक्षकाना विषयाबाबत अंधारात ठेवण्याची स्ट्रॅटेजीनंतर.

फँड्री हा मुळात महोत्सवातून गाजलेला चित्रपट, अतिशय प्रामाणिक पणे केलेला. एका आडगावात राहाणार््या जब्या , या कैकाडी समाजातल्या मुलाचं विश्व त्यात साकारलेलं. विश्व एकाच वेळी दोन तर््हांनी दिसणारं. वास्तववादी आणि काहीसं प्रतीकात्मक/ काव्यात्म. एका परीने प्रत्यक्षातलं जग या मुलाच्या नजरेत ज्या प्रकारे उतरत, ते तसंच्या तसं पडद्यावर आणण्याचा प्रयत्न. या मुलाच्या आयुष्यातले अनेक पैलू यात येतात. त्याची कौटंुबिक पार्श्वभूमी, त्याचं शालू नावाच्या वरच्या जातीच्या मुलीवर बसलेलं एकतर्फी प्रेम, गावातले जातीभेद आणि त्याच्या समाजाला मिळणारी अपमानास्पद वागणूक, वगैरे वगैरे, पण ते पैलू केवळ जब्यापुरते. त्याला या मुद्द्यांचं जितपत आकलन होऊ शकतं, तितपतच चित्रपटात आपल्याला दिसतं. त्यापलीकडे जाऊन चित्रपट ना समाजोपयोगी भाष्य करायला जात, ना खोटी प्रेमकथा रंगवून सांगत. तो या प्रतिनिधीक व्यक्तिरेखेची जडणघडण मात्र मन लावून मांडतो. आता असा काहीसा संमिश्र आशय असणारा चित्रपट प्रेक्षकांपर्यंत पोचवायचा कसा?
संबंधितांनी यावर काढलेला उपाय हा बराचसा साईन्सची आठवण करुन देणारा आहे.
आपल्याकडे, फार वेगळ्या पोस्टर्सची परंपरा नाही. चित्रपटाच्या वातावरणाची किंचित झाक आणि अभिनेत्यांचे मोठेमोठे चेहरे, हा वर्षानुवर्ष चालत आलेला फाॅर्म्युलाच आजही मोठ्या प्रमाणात वापरला जातो. त्यामुळे फँड्रीचा वेगळेपणा बाजूला करुन त्याला त्याच पारंपारिक डिझाईनमधे बसवायचं असं या मंडळीनी ठरवलं. असं डिझाईन, जे परिचित असेल, पण कोणताही निश्चित विचार मांडणार नाही, वेगळेपणासाठी उठून दिसणार नाही. प्रयोग म्हणून चित्रपट पाहण्याची इच्छा नसणार््या पण चांगल्या चित्रपटाची अपेक्षा करणार््या प्रेक्षकाला मात्र  ते पाहिल्याबरोबर पटण्यासारखं असेल.
अर्थात, फँड्रीमागे झी सारखी मोठी संस्था उभी असल्याने, त्यांनी हा विचार केवळ पोस्टरपुरता ठेवला नाही, तर त्यांनी पूर्ण चित्रपटच कसा वेगळा नाही, तर प्रेक्षकांच्या अतिशय परिचित अशा आणि 'शाळकरी प्रेम ' फाॅर्म्युलाचाच अवतार आहे हे दाखवून देण्यासाठी त्याच वळणाची ट्रेलरही केली आणि अजय अतुल सारख्या लोकप्रिय संगीतकारांकडून त्या वळणाचं गाणंही बनवून पब्लिसिटीसाठी वापरलं. टु गिव्ह द क्रेडीट व्हेअर ड्यू, त्यांनी हे केलं ते केवळ मार्केटींगच्या पातळीवर. त्यापुढे जाऊन त्यांनी चित्रपटात गाणी घालणं वा इतर काही थेट बदल केले नाहीत. तो जसा होता तसाच ठेवला. त्यांच्या युक्त्यांचाही, व्यावसायिक दृष्टीकोनातून फायदाच झाला, कारण मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षक आला आणि त्यांनी चित्रपट पाहिला. मूळात दिशाभूल करण्याच्या तंत्राने आकर्षित झालेला प्रेक्षक हा वेगळाच चित्रपट पाहाण्याच्या अपेक्षेने येत होता, त्यामुळे हे योग्य होतं असं शंभर टक्क्े म्हणता येणार नाही, पण त्यामुळे फँड्रीला त्याचा फायदा झाला हे खरच.
आता प्रश्न हा, की फँड्रीचं ( किंवा साईन्सचंही) यश हे कलात्मक का व्यावसायिक? कारण दिशाभूल केल्याने काही प्रेक्षक नाराज झाला तरी उरलेल्यांना चित्रपट आवडला हे खरच, आणि कदाचित कँपेन गंभीर असती, तर ती पाहून यांतला किती प्रेक्षक चित्रपटाला आला असता? मग या प्रेक्षकापर्यंत एक चांगला आणि त्यांनाही आवडेलसा चित्रपट नेण्याचं कामही, शेवटी या चमकदार , थोड्या फसव्या मार्केटींगने केलं असंच म्हणता येईल, नाही?
मग तात्पर्य काय ? एन्ड जस्टीफाईज द मीन्स? ज्याचा शेवट गोड, ते सारं गोड? मला वाटतं तसंच काहीतरी !
-  गणेश मतकरी

Read more...

  © Blogger template Werd by Ourblogtemplates.com 2009

Back to TOP