सिंगींग इन द रेन - हॉलीवूडचा/हॉलीवूडविषयी

>> Monday, November 28, 2011

चांगला जादूगार हा आपल्या प्रेक्षकाला नेहमी विश्वासात घेतो. त्याच्याशी गप्पा मारतो. त्याला हसवतो, आपली सारी साधनं त्याला तपासायला देतो. जादुगाराने आपल्यापासून काही दडवून ठेवलं नसल्याची पूर्ण खात्री करून घेण्याची संधी प्रेक्षकाला मिळते. मात्र एकदा का जादूचा प्रयोग सुरू झाला की, आतापर्यंत सामान्य वाटणारी साधनं जणू खरीच एखाद्या शक्तीने प्रेरीत होतात, आणि आपल्याशी साधेपणाने संवाद साधणारा या प्रयोगाचा कर्ता, कोणी दिव्य पुरूष वाटायला लागतो.
हॉलीवूडची जादू आपल्या प्रेक्षकांसमोर सादर करून त्याला थक्क करणारा `सिंगिंग इन द रेन` आपल्याला एक उत्तम जादूचा प्रयोग पाहिल्याचा आनंद देतो, असं म्हणणं ही अतिशयोक्ती होणार नाही. मूकपटांचं बोलपटांत रुपांतर होण्याचा म्हणजे १९३०च्या आसपासच्या काळात घडणारा हा चित्रपट मुळातच सिनेमा हे कसं बनवाबनवीचं माध्यम आहे, हे पहिल्या प्रसंगापासूनच उघडपणे, कोणतीही लपवाछपवी न करता आपल्यापुढे मांडतो. ही बनवाबनवी सर्व प्रकारची, म्हणजे स्टार्सच्या स्वतःविषयीच्या भव्य कल्पना, गॉसिप, मीडियापुरती बनलेली खोटी खोटी नाती अशी व्यक्तिगत प्रकारची, पण त्याचबरोबर बॅकप्रोजेक्शन, डबिंग, छायाचित्रण यासारख्या माध्यमाशी निगडीत चमत्कृतींमध्ये दिसणारी देखील.
चित्रपट, त्यासंबंधित तंत्रज्ञान, या क्षेत्रातल्या व्यक्ती यांना अशाप्रकारे पारदर्शक पद्धतीने मांडल्यावर खरं तर प्रेक्षक या `चित्रपट` हीच पार्श्वभूमी असलेल्या कथेत गुंतेल असं वाटणार नाही. मात्र सिंगींग इन द रेन आपली अशी काही पकड घेतो की माध्यमाच्या कृत्रिमतेचा, ती समोर स्पष्टपणे दाखवली जाऊनही आपल्याला विसर पडतो. पाहाता पाहाता प्रेक्षक या हॉलीवूडमध्ये बनलेल्या अन् हॉलीवू़डविषयी असलेल्या चित्रपटाच्या प्रेमात पडतो.
हॉलीवूडवर एकाच वेळी टीका करणं अन् या मोहमयी दुनियेचा उन्माद साजरा करणं, असा सिंगींग इन द रेनचा दुहेरी अजेंडा आहे. हे नक्की कसं करता येईल असा प्रश्न पडणारं असेल, तर `ओम शांती ओम` आठवून पाहा. त्यातल्या कथानकात `कर्ज` आणि `मधुमती` डोकावले, तरी त्याचा आत्मा, हा `सिंगींग इन द रेन`चाच होता. त्याचा सूर, त्यातल्या जीवाभावाच्या मित्रांच्या व्यक्तिरेखा, चित्रपटमाध्यमाचे गुणदोष सांगणारा विनोद, निदान एका गाण्याची कल्पना (मै अगर कहूँ), अन् चित्रसृष्टीबद्दल वाटणारं अतीव प्रेम, हे सारं मुळात कोठून आलं, तर तिथून !
`सिंगींग इन द रेन` हा नावात सुचविल्याप्रमाणे म्युझिकल आहे. आपले सर्वच चित्रपट नाचगाण्यांनी सजलेले असले, तरी हॉलीवूड म्युझिकल, हे आपल्या चित्रपटांपेक्षा वेगळ्या प्रकारचं, ब्रॉडवे म्युझिकलशी नातं सांगणारं.
पाश्चात्य चित्रपट, मग ते हॉलीवूडच्या परंपरेप्रमाणे भव्य, करमणुक प्रधान अन् तद्दन खोट्या गोष्टी सांगणारे का असेनात, वास्तवाचा एक आभास निर्माण करतात. चित्रपटाच्या चौकटीत तर्कशास्त्र गृहीत धरणं, व्यक्तिरेखांच्या वागण्या बोलण्यात सुसंगती असणं, नेपथ्य- वेशभूषा चित्रपटाच्या स्थलकालाशी जोडलेली असणं, असे काही अलिखित नियम, ते पाळतात. अपवाद हा म्युझिकल्सचा. म्युझिकल्स ही निदान गाण्यांदरम्यान वास्तवाशी नातं सोडत असल्याने, त्यांना सादरीकरणात अधिक मोकळेपणा घेता येतो. गाण्यांचं चित्रिकरणही काहीसं कथानकाच्या चौकटीबाहेर जाणारं, प्रेक्षकांच्या रंजनासाठीच सादर केल्यासारखं असतं, `परफॉर्मन्स ओरिएण्टेड`
`सिंगींग इन द रेन` सुरू होतो, तो मूकपटांच्या अखेरीच्या दिवसांत. डॉन लॉकवु़ड (जीन केली) अन् लीना लमॉन्ट (जीन हेगन) ही पडद्यावरील यशस्वी जोडी. प्रेक्षकांच्या दृष्टीने खरोखरीच प्रेमात असणारी, पण प्रत्यक्षात डॉनला लीना जराही सहन होत नाही. कॉस्मो ब्राऊन (डोनल्ड ओ `कॉनर) हा डॉनचा चांगला मित्र. अभिनयात मागे पडलेला, पण चित्रपटांना संगीत देणारा योगायोगाने डॉनची गाठ पडते, ती कॅथी सेल्डन (डेबी रेनल्डस) या होतकरू अभिनेत्रीशी, अन् पहिली भेट फिसकटूनही पुढे मात्र दोघांचं जमायला लागतं. अचानक, वॉर्नर ब्रदर्सचा `जॅझ सिंगर` हा बोलपट प्रसिद्ध होतो आणि प्रचंड यशस्वी होतो. बोलपटांना ताबडतोब मागणी येते, आणि मूकपटाच्या स्टार्सना धड बोलायला शिकवणा-या भाषातज्ज्ञांना देखील लॉकवुड -लम़ॉन्टना घेऊन बोलपट तर बनतो, पण लिनाच्या विचित्र चिरक्या सुराने, अन् डॉनच्या संवादांचं महत्त्व न ओळखण्याने तो कोसळण्याची चिन्हे दिसायला लागतात. कॅथी आणि कॉस्मोच्या मदतीने, ड़ॉन या संकटाशी सामना देण्याच्या तयारीला लागतो.
स्टॅनली डॉनन आणि जीन केली यांच्या सहदिग्दर्शनाखाली बनलेल्या या चित्रपटाचे तीन विशेष आहेत. त्यातली गाणी (अन् अर्थातच नाच),  त्यातला विनोद अन् त्याची चित्रपटा्च्या पडद्यामागलं जग दाखवण्याची हातोटी. कथानकाचा आलेख हा स्वतंत्रपणे जमलेला (अर्थातच, एक व्यावसायिक दृष्टिकोनातून) असला, तरीही त्यापलीकडे जाणारे हे तीन घटक `सिंगींग इन द रेन`ला ख-या अर्थाने वर नेतात. मुसळधार पावसात, छत्रीचा केवळ प्रॉपसारखा वापर करीत जीन केलीने केलेलं (असं म्हणतात, की या छायाचित्रणावेळी त्याच्या अंगात सडकून ताप होता.) जोरदार नृत्य, हे या चित्रपटाचा ट्रेडमार्कच आहे, पण त्याशिवाय इतरही गाणी श्रवणीय अन् दर्शनीय जरूर आहेत. केली, रेनॉल्ड्स आणि कॉनर या तिघांचं `गुडमॉर्निंग`, केली आणि कॉनरचा टन्ग ट्विस्टर्सवर आधारलेल्या `मोझेस सपोजेस`वरला उस्फूर्त वाटणारा नाच, `ब्रॉडवे मेलडी` या गोष्टीशी जराही संबंध नसलेल्या पण नेत्रदीपक नृत्यनाट्याची निव्वळ ऊर्जा, हे सारं आपल्याला खिळवून ठेवतं. मुळात कोरिओग्राफर असलेली `ओम शांती ओम`ची दिग्दर्शिका फराह खान `सिंगींग इन द रेन` कडे आकर्षित झाली असल्याचं नवल, या नाचगण्यांच्या मेजवानीकडे पाहून मुळीच वाटत नाही.
विनोदी कथानक नसणारे काही चित्रपट हे विनोदासाठी वेगळे प्रसंग घालतात. हा चित्रपट मुळात गंभीर कथाविषय असूनही तसं करीत नाही. यातला विनोद, संहिता, संवादाची फेक, बॉडी लँग्वेज, नाच अशा सर्व ठिकाणाहून येतो. ऑस्करसाठी सहायक अभिनेत्री म्हणून नामांकन मिळविणा-या जीन हेगनची लिना लमॉन्ट मात्र लोकाना हसवण्यात सर्वात पुढे आहे. चिरका आवाज, आपल्या मोठेपणाचं कौतुक, स्वार्थीपणा असणारी ही व्यक्तिरेखा ती असणा-या प्रत्येक दृश्यावर आपला ठसा सोडते. खासकरून तिने अन् जीन केलीने मूकपटासाठी चित्रित केलेला प्रेमप्रसंग, ज्यात अभिनयातून प्रेम व्यक्त होतं, तर संवदातून द्वेष, त्याबरोबरच बोलपटाच्या चित्रिकरणात ध्वनिमुद्रणासाठी माईक लपविण्याचा प्रसंग, किंवा अखेरच्या प्रसंगातलं तिचं भाषण हे सारंच फार गंमतीदार आहे.
चित्रपटाचा मूळ विषय हा ध्वनीच्या आगमनाबरोबर चित्रसृष्टीत घडलेल्या उलथापालथीच्या पार्श्वभूमीवर असल्याने त्यात मांडलेल्या तांत्रिक अडचणी ब-याच प्रमाणात सत्य परिस्थितीवर आधारेल्या आहेत. ख-याखु-या. उदाहरणार्थ मूकपटांची सद्दी संपल्याने त्या काळच्या अभिनेत्यांमध्ये पसरलेली घबराट, बदलामुळे आलेली अनिश्चितता, मोठ्या स्टार्सची मागणी अचानक संपणं, ध्वनीमुद्रणात येणा-या अडचणी, त्यावर उपाय म्हणून डबिंगची सोय या सा-या गोष्टी ख-याखु-या घडलेल्या. अर्थात हा काही माहितीपट नाही, म्हणून तपशीलात फेरफार आहेत, ते आहेतच. ते अधिकच खरे वाटतात, ते चित्रपटात ठेवलेल्या मोकळ्या दृष्टिकोनाने. स्टुडिओतलं वातावरण, प्रत्यक्ष छायाचित्रणाचे तपशील, रेकॉर्डिंग बुथ्ससारख्या तत्कालिन गोष्टी, उच्चार प्रशिक्षण, मुख्य प्रदर्शनाआधी प्रेक्षकपसंती जोखण्यासाठी घेण्यात येणारे खास खेळ यासारख्या अनेक बाबींचं प्रत्यक्ष दर्शन हे तत्कालिन चित्रसृष्टी आपल्यापुढे प्रत्यक्षात उभी करतं. थोड्या `शुगर कोटेड` स्वरुपात, पण तिचा अस्सलपणा जाणवून देत.
चित्रपटांच्या इतिहासात म्युझिकल या चित्रप्रकाराला महत्त्वाचं स्थान आहे आणि जुन्या हॉलीवूडमधल्या अ‍ॅन अमेरिकन इन पॅरिस, साऊंड ऑफ म्युझिक, मेरी पॉपिन्स, माय फेअर लेडीपासून ते हल्लीच्या शिकागो, मुला रूजपर्यंत अनेक उत्तम चित्रपटांनी हा चित्रप्रकार भरलेला आहे. तरीही या यादीतल्या सर्वोच्च स्थानासाठी जे एक दोन चित्रपट स्पर्धेत असतील, त्यात `सिंगींग इन द रेन` हे नाव नक्कीच असेल. प्रदर्शनावेळी चाललेल्या पण अभिजात म्हणून न ओळखलेल्या गेलेल्या, अन् एकही ऑस्कर  न मिळवू शकलेल्या चित्रपटाचा काळाबरोबर सर्वोच्च स्थानाकडे झालेला हा प्रवासही त्याच्या जादूचाच एक भाग म्हणावा लागेल!
- गणेश मतकरी. 

Read more...

रॉकस्टार - पटकथेचा आणखी एक बळी

>> Sunday, November 20, 2011

एखादी कल्पना, एखादा विचार ,चांगला असला तरीही पूर्ण लांबीचा चित्रपट पेलण्यासाठी पुरेसा असतो का? असू शकतो ,पण बहुधा नाही. ती एक सुरुवात असू शकते, पण तिला पटकथेचा आकार देताना, सर्व संबंधित शक्यतांचा विचार व्हावा लागतो.त्या कल्पनेला एका तर्कशुध्द चौकटीत बसवावं लागतं, रचना/मांडणी यांचा विचार व्हावा लागतो. या प्रोसेसमधून गेल्यावरच तिचं रुपांतर उत्तम निर्मितीत होऊ शकतं . याउलट ,एखादा अभिनेता , एखादा स्टार , हा पूर्ण लांबीचा चित्रपट पेलण्यासाठी पुरेसा असतो का? या प्रश्नाचं उत्तर मात्र आपण फार विचार न करता, चटकन होकारार्थी देऊ शकतो.आपला चित्रपट उद्योग आणि हॉलीवूड यांत मिळून आपण शेकडो असे चित्रपट पाहिले आहेत जे मूळ कल्पनेवर काम करण्याचा आळस करुन यशाची जबाबदारी प्रमूख अभिनेत्यावर सोडून मोकळे होतात. याचं ताजं उदाहरण आपल्याला इम्तिआज अली दिग्दर्शित ' रॉकस्टार' मधे पाहायला मिळतं.पहिल्या चित्रपटापासून कायमच लक्षवेधी ठरत आलेल्या , पण 'स्टार' वर्गात बसण्यासाठी आवश्यक ते वजन , आव्हान आणि बॉक्स ऑफिस पोटेन्शिअल असणारी भूमिका न मिळालेल्या रणबीर कपूर साठी हा अतिशय महत्वाचा चित्रपट आहे. त्याने आपला वारसा इथे निर्विवादपणे सिध्द केलेला आहे.त्याच्याबरोबर पदार्पण केलेल्या नील नितीन मुकेश आणि इम्रान खान यांना त्याने कधीच कितीतरी मागे टाकलं आहे.
रॉकस्टारची मध्यवर्ती कल्पना सुरुवातीच्या गंमतीदार प्रसंगांच्या आधारे नवी असल्याचा आभास आणणारी असली तरी प्रत्यक्षात पारंपारिक स्वरुपाची आणि सत्यापेक्षा सुडो-रोमॅण्टिक दंतकथांवर आधारीत आहे. सच्चा कलाकार( चित्रपटाच्या टर्मिनॉलॉजीत रॉकस्टार) हा ह्रदयात दर्द असल्याशिवा़य प्रकट होवू शकत नाही असं इथलं तत्वज्ञान आपल्याला सांगतं.या व्याख्येत सहज बसू शकणा-या काही रॉकस्टार्सचे फोटोही दाखवले जातात. पण दर्द नसताना अवतरलेल्या मिक जॅगर पासून फ्रेडी मर्क्युरी पर्यंत अनेकांना, अन पैसा अन प्रसिध्दीच्या अतिरेकाने आपलं दु:ख स्वत: तयार करणा-या स्टीवन टायलर पासून जिमी हेन्ड्रिक्स पर्यंत अनेकांना चित्रपट सोयीस्करपणे विसरतो.एकदा का ही एका ओळीत बसणारी कल्पना सापडली की चित्रपट ऑटो पायलटवर पटकथा रचायला बसतो. इम्तिआज अलीला आपल्या 'जब वुइ मेट' या चांगल्या अन 'लव्ह ,आज कल' या सर्वसामान्य चित्रपटावरुन एक फॉर्म्युला सापडलाय जो, तो इथे डोकं नं वापरता अप्लाय करतो. मुळात विजोड वाटणा-या नायक नायिकेचं एकत्र येणं , मैत्री हा प्रेमाचा आधार ठरणं, दोघांनी स्वतंत्र आयुष्य जगण्याचा प्रयत्न करुन पाहाणं आणि ते जमत नाही हे लक्षात येताच एकत्र येणं. सुखांत आधी वापरुन झाल्याने, इथे शोकांत वापरुन पाहावा ,असं वाटलं असण्याची शक्यता आहे.शिवाय तो मूळच्या ,कलावंताच्या कलंदर असण्यावर शिक्कामोर्तब करणा-या कल्पनेशी सुसंगत आहेच ,नाही का ? इम्तिआज अलीचे आधीचे चित्रपटदेखील उत्तरार्धात फार कसरती करत आले आहेत. रॉकस्टार त्याला अपवाद तर नाहीच, वर पटकथेमागचे दिग्दर्शकीय हिशेब उघडे पाडणारं हे उदाहरण हल्लीच्या सर्वात बाळबोध पटकथांमधलं प्रमुख मानता येईल. गंमत म्हणजे , मध्यंतरापर्यंत ही कसरत सुरु होत नसल्याने , तोपर्यंतची पटकथा -अन पर्यायाने अभिनय किंवा इतर तांत्रिक बाजू निर्दोष असलेला चित्रपट - चांगलाच वाटतो.
रॉकबँड अन रॉकस्टार ही संकल्पना आपल्याकडे प्रामुख्याने परीचित आहे ती पाश्चिमात्य संदर्भातून. आपल्याकडे या संगीताची माफक उदाहरणं असली तरी त्या प्रमाणात प्रसिध्दी, पैसा आणि वेडाचार आपल्याकडे पाहायला मिळत नाही. या वातावरणाचा परिचय नसलेल्या प्रेक्षकासाठी रॉकस्टारची सुरुवात (जरी कथेच्या ओघात ती पुढे वाहून जात असली ,तरी)अन श्रेयनामावली ही या जगाची धावती ओळख करुन देणारी ठरते. जॉर्डन (रणबीर) या लोकप्रियकतेच्या शिखरावर असणा-या रॉकस्टारची बंडखोर प्रतिमा अन भोवतालचं वलय दाखवून चित्रपट भूतकाळात शिरतो. या काळात जनार्दन नावाने ओळखल्या जाणा-या नायकाच्या ,उमेदवारीच्या दिवसांकडे पाहात ़
जमेल तिथे गाऊन पाहाणा-या पण अजून यशस्वी न ठरलेल्या नायकाला अनाहूत सल्ला मिळतो ,तो रॉकस्टारचं यश हे त्याच्या गळ्यात नसून त्याच्या भंगलेल्या ह्रदयात असल्या़चा. कोणत्याही थराला जाण्याची तयारी असलेल्या जनार्दनची प्रेमभंग करवून घेण्याची तयारी लागलीच सुरू होते.हीर (नर्गिस फाक्री) या कॉलेजच्या ब्युटी क्वीनला तो लगेच प्रपोज करतो आणि तिने हाकलून दिल्यावर प्रेमभंग झाल्याच्या भ्रमात राहातो. या वेडेपणामुळे त्याचं गाणं तर सुधारत नाही , पण हळूहळू हीरशी मैत्री मात्र होते. हीरच्या लग्नाचा दिवस उजाडेपर्यंत ही मैत्री इतकी घट्ट झालेली असते ,की येणारा विरह , एव्हाना जॉर्डन झालेल्या जनार्दनच्या ह्रदयात तो सुप्रसिध्द दर्द निर्माण करणार यात शंकेला जागा राहात नाही. दिग्दर्शक हा हातखंडा भाग छोट्या छोट्या प्रसंगातून , विनोद / अनपेक्षित स्थलयोजना आणि इन्स्पायर्ड अभिनय याच्या सहाय्याने छान रंगवतो.गाणीही आपलं काम अचूक करतात. एवढंच नाही ,तर लोकप्रियता मिळायला लागल्यावरचा काही काळ आणि हीरच्या गावची (प्राग, नो लेस! ) सफर हा भागदेखील चांगला जमतो. रॉकस्टार आपलं निवेदन कळेलसं ठेवतो पण पूर्णत: लिनीअर मात्र नाही. मधे मधे ते पुढे मागे जात राहातं आणि गाळलेल्या जागा निवांतपणे भरल्या जातात.मध्यंतरापर्यंत गाडं मैत्री , प्रेम हे टप्पे घेत शरीरसंबंधांवरच्या चर्चेपर्यंत पोहोचतं . तिथे मात्र नियंत्रण सुटतं आणि चित्रपट वर्तुळात फिरायला लागतो.
मध्यांतरानंतर रॉकस्टारची अवस्था शेवट शोकान्त तर करायचाय, पण कसा हे कळत नसल्यासारखी होते! सर्वं पात्रं आपल्या व्यक्तिरेखेला नं जुमानता वागायला लागतात , योगायोगाना कथेत महत्वाचं स्थान मिळतं आणि कथा पुढे न जाता तेच ते प्रसंग पुन्हा पुन्हा घडवायला लागते. मुळात सज्जन ,सुस्वभावी असणारा जॉर्डन दिसेल त्यावर हात उचलायला लागतो, हीरच्या घरी कळताच तिची आजवर काळजी घेणारे सासरचे लोक तिला तत्काळ घराबाहेर काढतात आणि त्यामुळे आपसूक प्रश्नं सुटण्याची शक्यता तयार होताच तिला दुर्धर आजारदेखील होतो. हीर आजारी पडताच ,ती अन चित्रपट, या दोन्हीची आशा मी सोडली. मृत्यू हा निदान चित्रपटांसाठी , छत्तीस व्याधींवर एक उपाय असतो. अनावश्यक पात्रांना बाजूला करणे, हव्या त्या बाजूकडे सहानुभूती वळवणे, पेचप्रसंगाना तर्कशुध्दं उत्तर नसल्यास भावनांना आवाहन करणे अशा अनेक गोष्टी पडद्यावरला मृत्यू साधतो. रॉकस्टारच्याही तो मदतीला येतो. समाधानकारक नसला ,तरी एक शेवट पुरवतो.
अंतिमत: रॉकस्टार करमणूक करत नाही असं नाही, पण आपल्याला काय दर्जाची करमणूक हवी याचाही विचार आपण स्वत:च करायला हवा. पूर्वी प्रेक्षकाचं निवडीचं स्वातंत्र्य आणि चित्रपटांची उपलब्धता ,दोन्हीला मर्यादा होती .आज ती नसल्याने आपण चित्रपट नाकारुन , प्रत्यक्ष कृतीतून आपलं मत व्यक्त करु शकतो. दुर्दैवाने चित्रकर्त्यांनाही चित्रभाषेच्या खालोखाल , ही एकच भाषा समजते !

- गणेश मतकरी. 

Read more...

ए स्ट्रीटकार नेम्ड डिझायर - सहेतूक अतिरंजीत शोकांतिका

>> Monday, November 14, 2011

काही चित्रपट हे एकाच वेळी एका विशिष्ट काळाशी जोडलेले आणि तरीही कालातीत असतात, त्यांना तत्कालिन सामाजिक विचाराचा, घाडामोडींचा संदर्भ असतो. मात्र त्या संदर्भाच्या आधारे ते  काही मूलभूत विचार मांडण्याचा प्रयत्न करतात. केवळ गोष्ट सांगणं हे त्यांच्या दृष्टीने पुरेसं नसतं, त्यापलीकडे जाऊन मानवी स्वभावाशी संबंधित भाष्य करणं ही त्यांची गरज असते. केवळ चित्रपट माध्यमाच्या चौकटीत बसणा-या, दिग्दर्शकांची सोय अन् प्रेक्षकांची मर्जी राखणा-या पटकथा लिहिणा-या पटकथाकारापेक्षा साहित्यिक अशा चित्रपटांच्या रचनेमागे असावा लागतो. जो केवळ माध्यमाला आवश्यक म्हणून कथा रचण्यापेक्षा, विशिष्ट कथा कल्पनेला कोणतं माध्यम समर्पक ठरेल हा विचार आधी मांडेल. अशा साहित्यिकाच्या, लेखकाच्या कलाकृती या मुळात त्यामागे असलेल्या विचाराने आपोआप अमुक एका दर्जाला पोहोचतात, अन् मग त्यांची इतर माध्यमांत झालेली रुपांतरंदेखील बहुतेक वेळा हा दर्जा सांभाळून केली जातात. प्रामुख्याने नाटककार असलेल्या पण साहित्याच्या सर्व प्रवाहांत मुशाफिरी केलेल्या टेनेसी विलिअम्सच्या `ए स्ट्रीटकार नेम्ड डिझायर` या बद्दल हेच म्हणता येईल.
स्ट्रीटकार हे मुळात नाटक. एकाच घरात फिरणारं, त्यामुळे त्याचं चित्रपटरुपांतरही एकाच घराच्या नेपथ्याचा प्रामुख्याने आधार घेतं, यात आश्चर्य नाही. कधीमधी कॅमेरा घर सोडून बाहेर डोकावतो, पण ते काही खरं नाही. मुळात नाट्य घडतं ते न्यू ऑर्लिन्सच्या गरीब वस्तीतल्या एका घरातच. त्यातले प्रवेशही नाटकातल्या प्रवेशांचा आधार घेत असल्याने पटकथांच्या तुलनेत अधिक मोठे आहेत. मात्र याचा अर्थ असा घ्यावा का, की स्ट्रीटकार नेम्ड डिझायर `सिनेमा` म्हणून कमी पडतो ?  खरं तर या चित्रपटावर काही प्रमाणात अशी टीका जरूर झाली आहे, मात्र मला तरी त्यात तथ्य वाटत नाही. चित्रपट केवळ वेगवेगळ्या ठिकाणी घडल्याने सिनेमॅटिक होतो असं थोडंच आहे ? तो असलेल्या अवकाशाचा वापर कशा पद्धतीने करतो ? संवाद केवळ नाटकाची प्रतिकृती असल्याप्रमाणे येतात की दिग्दर्शक त्यांनाही दृश्यमाध्यमाशी सुनियोजित अर्थपूर्ण रीतीने योजतो, हे पाहणं मग महत्त्वाचं ठरतं. अन् त्या दृष्टीने स्ट्रीटकारचं उदाहरण हे दर्जेदार अन् वैशिष्ट्यपूर्ण आहे.
स्ट्रीटकारच्या पटकथा रुपांतरासाठी ऑस्कर सोल हे एक वेगळं नाव चित्रपटाला येऊन मिळालं असलं तरी दिग्दर्शकापासून प्रमुख अभिनेत्यापर्यंत ब-याच गोष्टी मूळाबरहुकूम होत्या. दिग्दर्शक इलिया कझान , नटमंडळीतले मार्लन ब्रॅन्डो , स्ट्रीटकारसाठी सहाय्यक भूमिकांत ऑस्कर  मिळविणारे किम हन्टर/कार्ल माल्डेन हे सारेच ब्रॉडवे प्रॉडक्शनमधेही होते. बदल हा एकच पण खूप महत्त्वाचा होता. ब्लान्च डुब्बा या अतिशय अवघड भूमिकेत  ब्रॉडवेवर जेसिका टॅन्डी दिसली होती. चित्रपटात ही भूमिका विवीअन ली या `गॉन विथ द विन्ड`साठी आधीच ऑस्कर सन्मानित असणा-या अभिनेत्रीने केली. तिला पुन्हा याही भूमिकेत ऑस्कर  मिळालं. टॅन्डीला मात्र ते मिळालं, आणखी अडतीस वर्षांनी. १९८९ च्या `ड्रायव्हिंग मिस डेझी`मधल्या वृद्धेच्या भूमिकेसाठी. भूमिका बदलासाठी दोन प्रमुख कारणं होती. एकतर वीवीअन लीचं नाव, जे चित्रपटातल्या इतर कोणाकडेच त्या सुमारास नव्हतं. अन् दुसरं म्हणजे ब्रॅन्डो अन् टॅन्डीमधला छत्तीसचा आकडा.  अभिनयशैली, शिस्त आणि स्वभाव या सर्वच बाबतीत या दोघांचं कधी जमलं नाही. दिग्दर्शकाने ब्रॅन्डोची निवड केली यात आश्चर्य नाही. या दोघांचं पटत असे हे त्यांनी पुढेही `विवा झपाटा!`, `ऑन दि वॉटरफ्रन्ट` सारख्या चित्रपटात एकत्रितपणे केलेल्या महत्त्वपूर्ण कामावरून लक्षात येतं.
विवीअन ली ला ब्लान्चची भूमिका देणं आणखी एका गोष्टीकरीता विशेष महत्त्वाचं म्हणावं लागेल. आणि ते म्हणजे तिची गॉन विथ द विंडमधील स्कार्लेट या नायिकेची उमदी प्रतिमा . स्कार्लेट अन् ब्लान्चची पार्श्वभूमी बरीच एकसारखी आहे. दोघी अमेरिकेच्या दाक्षिणात्य राज्यांमधल्या उमरावांच्या प्रतिनिधी आहेत. मात्र ब्लान्चसाठी ते विश्व आता हरवून गेलंय. कोणत्याशा अडचणीत येऊन तिने आपली मालमत्ता, राहत्या जागेसकट गमावली आहे. तिच्या स्वप्नातलं श्रीमंतीचं, घराणेशाहीचं जग आता उरलेलं नाही, पण ते तिच्या मनाने मान्य केलेलं नाही. न्यू ऑर्लिन्समधल्या आपल्या गरीबीत आनंदाने राहणा-या बहिणीकडे येतानाही हे आभासीविश्व ती बरोबर घेऊन येते. हे विश्व आणि बहिणीच्या घरी येणा-या गाडीचं प्रतिकात्मक अर्थाने आलेलं नाव, `डिझायर`, हे ब्लान्चला तर तिच्या शोकांताकडे नेतंच. वर बहीण स्टेला (हन्टर) आणि तिचा नवरा स्टॅनली कोवाल्स्की (ब्रॅन्डो) यांच्या संबंधांनाही गढुळ करून सोडतं.
स्ट्रीटकारमधे गतकालीन वैभवाच्या रोमॅन्टिक कल्पना अन् तत्कालिन अमेरिकेचा बकालपणा यांच्या विरोधाभासाहून एक सामाजिक भीषण वास्तव रेखाटण्याचा प्रयत्न तर आहेच, पण त्यापलीकडे जाऊन मानवी मनात दडलेल्या पशुवृत्तीलाही उडघ्यावर आणून टाकणं आहे. `डिझायर` हे इथल्या सर्वनाशाचं मूळ आहे. जे केवळ ब्लान्चलाच नाही तर सर्वच व्यक्तिरेखांना  आपल्या कह्यात ठेवून आहे. स्टेला आपला भूतकाळ विसरून स्टॅनली बरोबर आनंदाने राहाते, यामागेही तिला वाटणारं अपरिमीत आकर्षण हेच आहे, अन् स्टॅनली तर सर्वार्थाने पशुवत आहे. त्याला कोणतेच नियम लागू पडत नाहीत. आंतरिक स्वार्थच त्याला मार्ग दाखवतो. हा मार्ग त्याच्या ब्लान्चशी होणा-या संघर्षाचं कारण ठरतो, अन् कदाचित स्टेलाबरोबरच्या नात्याची अखेरही.
ब्लान्चचं पात्र इथे सर्वात महत्त्वाचं असलं, अन ऑस्करने त्याचा यथोचित सन्मान केला असला, तरी स्टॅनलीचं पात्र इथे दुस-या एका कारणासाठी महत्त्वाचं आहे.  चित्रपटातल्या अभिनयशैलीला या व्यक्तिरेखेने लावलेलं  वेगळं वळण हे इतकं महत्त्वाचं आहे, की केवळ त्यामुळेही स्ट्रीटकारचं नाव इतिहासात कायम राहावं, अगदी भूमिकेला आँस्कर न मिळूनही. इथेही स्टॅनलीला स्टेलाची मदत झाली, मात्र ही पडद्यावरली स्टेला नव्हे तर हॉलीवूडमधील अभिनयशिक्षिका स्टेला अँडलर. मॉस्को आर्ट थिएटरच्या कॉन्स्टॅन्टीन स्टॅनीस्लावस्कींकडे शिकून आलेल्या स्टेलाने आपल्या शिष्यांना कानमंत्र दिला तो उसना अभिनय न करता, व्यक्तिरेखा आपल्या सर्वस्वात भिनवून घेण्याचा. जणू स्वतःला त्या व्यक्तिरेखेच्या जागी घेऊन जाण्याचा. `मेथड अँक्टिंग` नावाने ओळखल्या जाणा-या या पद्धतीचा पहिला मोठा नमुना म्हणजे ब्रॅण्डोचा स्टॅनली. पुढे जेम्स डीनपासून अल पचिनोपर्यंत अनेक नावं या शैलीमध्ये नाव मिळवून गेली. मात्र परिचित शैलीत काम करण्याच्या स्टार्सच्या सवयीला वेगळं वळण देऊन आधुनिक अभिनय पहिल्या प्रथम हॉलीवूडमधे रुजवणारा चित्रपट, अशी देखील स्ट्रीटकारची ओळख होऊ शकते.
या भूमिकेचा परिणाम इतका प्रचंड आहे, की ती आपल्या चित्रपटांवरही प्रभाव पाडून आहे. मेथड अँक्टिंगला एक शैली म्हणून स्वीकारण्याचा प्रयत्न आपल्याकडे अनेक अभिनेत्यांनी तर केलाच आहे, पण ज्यांना या भूमिकेची ब-यापैकी जमलेली आवृत्ती पाहायची असेल, त्यांनी मणीरत्नमचा `युवा` पाहावा. अभिषेक बच्चनने यात साकारलेला लल्लन, स्टॅनली कोवाल्स्कीवरूनच स्फूर्ती घेतो हे उघड आहे. अभिषेक बच्चनच्या करिअरला या भूमिकेपासूनच एक दिशा मिळाली हे तर आपण पडताळूनही पाहू शकतो.
स्ट्रीटकारला वास्तवाचा आधार असला, तरी त्याला वास्तववादी म्हणता .येणार नाही. अमुक एक आशय पोहोचविण्यासाठी काही प्रमाणात अतिरंजीततेचा वापर सहेतूक करणारा हा चित्रपट आहे. त्याचा मानवी मनाचा तळ गाठण्याचा प्रयत्न त्याला आजही लक्षवेधी ठरवणारा आहे.
- गणेश मतकरी 

Read more...

‘रा-वन’ कुठे फसला?

>> Monday, November 7, 2011

जेनेरिक चित्रपटांचं आपल्याला पहिल्यापासूनच वावडं आहे. विशिष्ट प्रेक्षकवर्गाचा विचार करून चित्रपट काढणं आपल्याला रुचत नाही. प्रत्येक सिनेमा हा संख्या आणि आवड या दोन्ही बाबतीत अधिकाधिक मोठय़ा प्रेक्षकवर्गाला कवेत घेणारा ठरावा, ही आपल्या चित्रकर्त्यांची जुनीच अपेक्षा. त्यामुळे आपला हिंदी व्यावसायिक चित्रपट हा लहानांपासून थोरांपर्यंत सर्वाना चालेलसा अन् विनोदापासून कौटुंबिक मेलोड्रामापर्यंत आणि रोमान्सपासून हाणामाऱ्यांपर्यंत सारं काही असणारा बनला, यात आश्चर्य ते काय? नाही म्हणायला गेल्या दहाएक वर्षांत हे चित्र किंचित बदलायला लागलं आहे. टीव्हीवर जगभरचा सिनेमा पाहणाऱ्या, मल्टिप्लेक्समध्ये खिसा सल सोडायची तयारी असणाऱ्या प्रेक्षकांची बदलती आवड लक्षात घेऊन आजकाल एकेका चित्रप्रकाराला वाहिलेला सिनेमा हळूहळू डोकं वर काढताना दिसतो आहे. माफिया आणि भयपट तर आता अंगवळणी पडलेत. त्यांच्या जोडीला इतर काही चित्रप्रकारदेखील प्रतीक्षेत आहेत.
सुपरहीरोपट हा त्यातलाच एक. ‘क्रिश’, ‘रोबोट’नंतर उगवलेल्या तितक्याच बिग बजेट, मल्टिस्टारर ‘रा-वन’कडे पाहून हेच सिद्ध होतं. मात्र, ‘रा-वन’चा गोंधळ हा की, एका चित्रप्रकाराचा निश्चित ठसा असूनही त्याची सर्वाना खूश करण्याची हौस काही भागत नाही आणि पुन्हा तो अ‍ॅक्शन, कॉमेडी, मेलोड्रामा या पारंपरिक मसाला चित्रपटांच्या दुष्टचक्रातच अडकतो. मग सुपरहीरोच्या कारवायांच्या जोडीला आपल्याला बाप-मुलाच्या प्रेमाच्या बोधकथा, अश्लील विनोद, करवा चौथ आणि गणपतीचा महिमा हे सारं एकाच तिकिटात बघायला मिळतं किंवा बघायला लागतं.
‘रा-वन’ मुळातच सुपरहीरोपट या चित्रप्रकाराला खूप सोपा समजतो. त्यामुळे पटकथा भरगच्च करण्यासाठी आणखी एक तितकाच कठीण चित्रप्रकार तो वापरतो, तो म्हणजे कॉम्प्युटर गेम्सवर आधारित चित्रपटांचा. कदाचित अशा चित्रपटांचा प्रमुख प्रेक्षकवर्ग मुलं असल्याने आणि मुलांसाठी चित्रपट बनवणं सोपं असल्याचा गरसमज आपल्याकडे प्रचलित असल्याने तसं झालं असावं. खरं तर असं होऊ नये; कारण  लेखक-दिग्दर्शक अनुभव सिन्हा, तसंच निर्माता व प्रमुख कलाकार शाहरूख खान यांनी ‘रा-वन’च्या तयारीसाठी किती सुपरहीरोपट, गेिमगसंबंधित अन् इतर फॅन्टसी चित्रपट पाहिले, याची यादी आपण चित्रपटाच्या प्रसिद्धीदरम्यान ऐकलेलीच आह़े. त्याचा पुरावा म्हणून वरवरच्या नकला अन् संदर्भ इथे मुबलक प्रमाणात दिसतात. मात्र, या बाह्य़ाकारापलीकडे जाऊन खरोखर या चित्रपटांच्या गुणदोषांचा, रचनेचा जो अभ्यास आवश्यक होता, तो मात्र चित्रकर्त्यांनी केलेला दिसून येत नाही. ‘सुपरमॅन’, ‘द मूव्ही’ करणाऱ्या रिचर्ड डॉनरपासून क्रिस्टोफर नोलनच्या ‘द डार्क नाइट’पर्यंत अनेक मोठय़ा दिग्दर्शकांनी सुपरहीरो या संकल्पनेचा मुलांसाठीच नाही, तर मोठय़ांसाठीही लावलेला अर्थ इथे विचारात घेतला गेलेला नाही. किंवा पिक्सारच्या ‘द इन्क्रिडिबल्स’सारखा अगणित संदर्भ अन् उत्कृष्ट निर्मितीमूल्यांबरोबरच पठडीत न बसणारा, पण स्वतंत्र विचारदेखील देणं या मंडळींना आवश्यक वाटत नाही.
‘रा-वन’ ही सुपरहीरोपटाच्या लोकप्रिय संकेताप्रमाणे ‘ओरिजिन स्टोरी’ आहे. म्हणजे थोडक्यात- अमुक अमुक महानायक कसा अस्तित्वात आला, त्याची गोष्ट. इथे एक कॉम्प्युटर गेम डिझायनर बाप आहे (सज्जन, विनोदी, दाक्षिणात्य शाहरूख खान), शिव्यांवर थिसिस करणारी आई आहे (कधी विनोदी, कधी रोमॅन्टिक, कायम ग्लॅमरस करीना) आणि लुसीफर नावाने कॉम्प्युटर गेम खेळणारा, हीरोपेक्षा व्हिलन आवडणारा मुलगा आहे. बाप मुलावरच्या प्रेमाने एक असा गेम बनवतो, ज्यात नायक जी-वन हा खलनायक रा-वनपेक्षा कमी शक्तिशाली आहे. पुढे बरंच, पण प्रेक्षकांना न पटण्याजोगं स्पष्टीकरण देत रा-वन गेम सोडून प्रत्यक्षात अवतरतो़ आणि बापाच्या जिवावर उठतो. मग अर्थात बापाच्या रूपाची प्रतिकृती असणाऱ्या जी-वनलाही जिवंत होण्यावाचून दुसरा पर्याय उरत नाही.
सुपरहीरोची चांगली गोष्ट- मग ती कॉमिक्समध्ये असो वा चित्रपटात- एखाद्या मिथकाप्रमाणे असावी लागते. त्यातल्या लार्जर दॅन लाइफ असणाऱ्या व्यक्तिरेखेची जडणघडण, सत्प्रवृत्तीचा दुष्प्रवृत्तीबरोबर होणारा झगडा (बॅटमॅन किंवा हल्कप्रमाणे अनेकदा या दोन्ही प्रवृत्ती एकाच व्यक्तिरेखेचा भागही असू शकतात.), वरवरच्या आधुनिक रूपामागे जाणवणारी अभिजात रचना याला महत्त्व यावं लागतं. नियमितपणे िहदी चित्रपट पाहणाऱ्याच्या लक्षात येईल की, रा-वनची रचना मिथकाप्रमाणे नसून, राकेश रोशनच्या चित्रपटांनी लोकप्रिय केलेल्या फॉम्र्युलासारखी आहे. भोळा, खलनायकाशी लढण्याची ताकद नसलेला नायक, लवकरच खलनायकाच्या कुटिल कारवायांपायी ओढवणारा त्याचा मृत्यू (वा तसा आभास), भल्याचा पराजय होतोय असं वाटता वाटताच नायकाचा या ना त्या स्वरूपात होणारा पुनर्जन्म. ‘करन-अर्जुन’, ‘खून भरी माँग’, ‘कोयला’, ‘कहो ना प्यार है’ अशी अनेक उदाहरणं आपल्याला पाहता येतील. मग रोशन फॉम्र्युला, त्यांनीच ‘क्रिश’मध्ये बऱ्यापकी स्वतंत्रपणे आणलेला चित्रप्रकार आणि त्यांचा एकेकाळचा आवडता नायक यांना एकत्रितपणे पुन्हा पडद्यावर आणणाऱ्या या चित्रपटात नवे काय आहे? तर- काही नाही. निदान कॉम्प्युटर गेिमगचं उपसूत्र बरं म्हणावं का? तर तिथेही तपशिलाचा आनंद आहे.
‘रा-वन’मधला गेम हा त्याच्या सेटअपचा प्रमुख भाग आहे आणि आज घरोघरी गेिमग कन्सोल्स असल्याने नव्या गेिमगशी बहुतेकांचा परिचय आहे. १९९८ च्या ‘हाफ-लाइफ’पासून हे क्षेत्र अतिशय अद्ययावत आणि गुंतागुंतीच्या गोष्टी सांगणारं झालं आहे. तुलनेने इथला केवळ तीन लेव्हल असणारा कुस्तीसदृश गेम प्ले कालबाह्य़च नाही, तर हास्यास्पद आहे. इतक्या बाळबोध स्वरूपाच्या गोष्टविरहित खेळाला दहा खलनायकांची वैशिष्टय़ं एकत्र करणारा (कोणते दहा खलनायक, किंवा त्यांच्या वैशिष्टय़ांचा गोष्टीशी संबंध काय? असे प्रश्न अर्थातच विचारू नयेत! ) अन् संगणकाबाहेरच्या जगातही चालेलसा आर्टििफशिअल इन्टेलिजन्स असणारा खलनायक का हवा? कोण जाणे! असे कितीतरी प्रश्न आपण विचारू शकतो; ज्यांचा पटकथेने विचारच केलेला नाही.
‘रा-वन’च्या इफेक्टस्बद्दल बरंच काही बोललं गेल्याने मी फार काही बोलणार नाही. ते बरे, पण सरधोपट आहेत. आपण कोणत्या ना कोणत्या सिनेमात पाहिलेले. त्यामागे दिग्दर्शकाचा स्वत:चा विचार नाही. राकेश रोशन, संजय गाडवी आणि रोहित शेट्टी यांच्या चित्रपटांत या प्रकारचं काम झालेलं आहे. इथे बजेट थोडं अधिक आहे, इतकंच. चित्रपट उत्तम जमला की त्याचं प्रमुख श्रेय हे दिग्दर्शकाला जातं, त्याच न्यायाने चित्रपट फसण्यालाही जबाबदार तोच- हे ओघानेच आलं. अर्थात इथलं फसणं हे आíथकदृष्टय़ा नाही. कारण आजच्या मार्केटिंगच्या चमत्कारी युगात तो नफा मिळवू शकणार नाही असं मानणं, हे विशफूल िथकिंगच म्हणावं लागेल.
‘रा-वन’ फसतो तो दर्जाच्या पातळीवर! जेव्हा संहिता आणि सादरीकरणात काय आवश्यक अन् काय टाळण्याजोगं, यावर तो नियंत्रण ठेवू शकत नाही, जेव्हा सुपरहीरोपटाची खरी ताकद स्पेशल इफेक्टस्मध्ये नसून व्यक्तिरेखा आणि संघर्षांत असते, हे तो ओळखू शकत नाही, जेव्हा प्रचंड बजेट व तंत्रज्ञान हाती असतानाही संकल्पनेच्या पातळीवर तो पुरेसा विचार करणं आवश्यक मानत नाही. फॅन्टसीला वास्तवाचे नियम लावता येत नाहीत, हे खरं; पण फॅन्टसीचंही स्वत:चं तर्कशास्त्र असतं, हे ‘रा-वन’ विसरतो. रुजलेल्या चित्रप्रकारात चित्रकर्त्यांचं एखादं पाऊल चुकल्याने फार फरक पडत नाही. पण इथल्यासारख्या नव्या वाटेवर मात्र पुढल्या चित्रनिर्मितीची दिशाच चुकण्याची भीती असते. ‘रा-वन’च्या आíथक यशापासून धोका आहे तो हाच.
- गणेश मतकरी (लोकसत्तामधून) 

Read more...

  © Blogger template Werd by Ourblogtemplates.com 2009

Back to TOP