सिस्टर- परका आणि आपला

>> Sunday, December 30, 2012




यंदाच्या बर्लिन महोत्सवात पुरस्कारप्राप्त ठरलेला उर्सुला मायर दिग्दर्शित चित्रपट 'सिस्टर' पाहाताना मला सर्वात इन्टरेस्टिंग वाटली ती त्यातल्या रहस्याची हाताळणी. चित्रपट रहस्यपटांच्या जातकुळीचा नसून सामाजिक आहे. जगभरात आढळणा-या वर्गभेद , खालच्या स्तरातल्या नागरिकांचं असुरक्षित राहणीमान यांसारख्या समस्या ,हे या चित्रपटाचं मूळ आहे. असं असतानाही ,या चित्रपटाच्या केंद्रस्थानी ,त्यातल्या प्रमुख व्यक्तिरेखांच्या सामाजिक अस्तित्वाशी जोडलेलं ,पण एक मोठंच रहस्य आहे. आता एकदा का हे रहस्य  गृहीत धरलं की नवाच प्रश्न तयार होतो. रहस्य जर शेवटपर्यंत टिकवलं, तर चित्रपट कदाचित त्यातल्या रहस्यासाठी नावाजला जाईल, मात्र तो ज्या समस्यांकडे प्रेक्षकाचं लक्ष वेधू पाहातो आहे, त्या विसरल्या जाणार हे नक्की. आणि याउलट ते रहस्य जर आधीच उलगडून टाकलं, तर पटकथेत दिसत असणार््या शक्यता न वापरल्याचं पाप . अशा परिस्थितीत चित्रकर्ते कोणता निर्णय घेतील यावर चित्रपटाचा अंतिम परिणाम ठरणार हे स्पष्ट आहे. सिस्टरने यावर काढलेला तोडगा हा पाहाण्यासारखा आहे.
सिस्टर हे रहस्य शेवटापर्यंत ताणत नाही ,किंबहुना त्याच्या विदारक वास्तव पार्श्वभूमीमुळे ही रहस्याची जागाच ते उघड होईपर्यंत आपल्यापासून लपलेली राहाते. ते कळताच आपल्याला धक्का बसतो ,मात्र चित्रपट त्या धक्क्यावर अधिक रेंगाळत नाही. प्रेक्षकांपुढे आलेली नवी माहीती लक्षात घेऊन तो चित्रपटातलं नाट्य अधिक गहिरं करत नेतो. रहस्य टिकवण्याच्या प्रयत्नात ज्या जागा हातून सुटल्या असत्या त्यांच्यावर आपलं लक्ष केंद्रीत करत ,तो आशयाचं गांभीर्य अधोरेखित करत जातो.
चित्रपट घडतो ,तो प्रामुख्याने दोन ठिकाणी. श्रीमंत टुरिस्टांनी गजबजलेला बर्फाच्छादित डोंगरमाथ्यावरला एक प्रशस्त स्की रिजॉर्ट आणि त्याच्या पायथ्याशी असणारी कनिष्ठ वर्गाची वस्ती. ही दोन टोकं ,त्यांच्या भौगोलिक रचनेप्रमाणेच समाजाच्या अत्युच्च आणि तळागाळातल्या वर्गांमधे विभागलेली. चित्रपटाचा नायक सिमाॅन (केसी मोटेट क्लाईन) हा बारा वर्षांचा मुलगा आपल्या मोठ्या बहिणीबरोबर, लुईस( ले सिडो) बरोबर कनिष्ठ वस्तीतल्या एका इमारतीतल्या छोट्याशा ( म्हणजे त्यांच्या स्टँडर्डने छोट्याशा ) घरात राहातो. लुईस मोठी असून अत्यंत बेजबाबदार आहे. अनेकांशी संबंध ठेवणं, कोणतीही नोकरी न टिकवणं ,जबाबदारीची जाणीव नसणं अशा अनेक वाईट सवयी तिला आहेत. साहजिकच भावाकडे आणि घराकडे तर तिचं लक्ष नाहीच . साहजिकच अशा परिस्थितीत सिमॉनलाच काहीतरी हालचाल करावी लागते. तो या परिस्थितीवर उपाय काढतो तो चोर््या करण्याचा. आणि या चो-या करण्यासाठी स्की रिजॉर्ट इतकी उत्तम जागा दुसरी कुठली?
'सिस्टर' मधल्या घटना या एका स्की सीझनच्या काळात घडणा-या आहेत. म्हणजे नुकताच सीझन सुरू होऊन प्रवाशांच्या वर्दळीत सिमॉनला आलेले सुगीचे दिवस आपल्याला सुरूवातीला दिसतात.  दिवस अर्थात कायम सुगीचे राहात नाहीत ,आणि एका बंदीस्त जागेत ,त्याच त्या लोकांच्या़ सान्निध्यात कोणालाही जितक्या अडचणी येऊ शकतात तेवढ्या सिमॉनला येतात. कथा पुढे सरकते ती या अडचणींच्या सहाय्याने, वेळोवेळी सिमॉनचं रिजॉर्टवरलं आणि घरातलं आयुष्य प्रत्येक टप्प्यावर दाखवत. चित्रपट संपतो तो किंचित सकारात्मक वळणार . तो इतका आमुलाग्र बदल दाखवत नाही जो या विजोड जोडीचं आयुष्य मार्गाला लावेल, पण या दोघांच्या नात्यामधे तो एक नवीन जान फुंकतो हे नि्श्चित.
कथानकाच्या स्वरुपावरूनच लक्षात येईल की ते एपिसोडीक असावं, आणि तसं ते आहेच. एखाद्या घटनेवर फोकस ठेवून तणाव चढवत न नेता चित्रपट मोठ्या कालावधीत घडणा-या अनेक घटना आणतो. सिमॉनच्या पैसे मिळवण्याच्या युक्त्या, त्याचा हजरजबाबीपणा आणि चातुर्य, त्याला भेटणारी -त्याच्याकडे वेगवेगळ्या नजरांनी पाहाणारी विविध प्रकारची माणसं, त्याच्या आणि लुईसच्या नात्यातले ताणतणाव ,अशा विविध पैलूंनी चित्रपट गच्च भरलेला आहे. तो एका ठिकाणी लक्ष केंद्रीत करत नाही हे खरं असलं तरी अखेर हे सारे पैलू एकत्र आणून तो आपल्या गुंतागुंतीच्या प्रमुख व्यक्तिरेखांचं चित्रच तपशीलात रंगवत असतो, त्यामुळे त्याचं सुट्या प्रसंगांवर अवलंबून असणंही खटकत नाही. चित्रपट रेंगाळतोय असं वाटू देत नाही.
मी मागे याच ठिकाणी लिहीलेल्या डार्डेन बंधूंच्या 'किड विथ ए बाईक'ची आठवण हा चित्रपट पाहाताना होणं साहजिक आहे कारण दोन्ही चित्रपटांत अनेक साम्यस्थळं आहेत. चित्रणातला वास्तववाद, बालगुन्हेगारीला स्पर्श करणारं कथानक, बारा तेरा वर्षांचा मुलगा आणि तरूण मुलगी यांवर असणारा फोकस, अशा ब-याच गोष्टी दोन्ही चित्रपटांमधे पाहायला मिळतात. पण या चित्रपटांत एक गोष्ट अशी आहे  जी 'किड विथ ए बाईक' मधे पूर्णपणे गैरहजर होती.  आणि ती म्हणजे त्यातलं विनोदाचं स्थान. हा विनोद अजिबात ओढून ताणून आणलेला नाही. तो दरवेळी सकारात्मक आहे असं नाही , आणि अनपेक्षित तर तो दर प्रसंगात आहे. सिमॉनची हुशारी, व्यावसायिक जाण, अगतिकता , त्याच्या आणि बहिणीच्या नात्यातला विक्षिप्तपणा अशा विविध गोष्टी यातल्या विनोदामुळे लक्षात येतात. आपल्याला येणारं हसू हे प्रत्येक वेळी गंमत वाटल्याने असतं असंही नाही, आपल्याला या मुलाबद्दल वाटणारं कौतुकदेखील अनेक वेळा आपल्या हसण्यातून व्यक्त होत असतं.
सिस्टरमधलं बर्फाच्छादित वातावरण आणि स्की रिजॉर्ट सारखी जागा ,या अपरिचित मात्र प्रभावीपणे चित्रित केलेल्या घटकांमुळे चित्रपट निश्चितच पाहाण्यासारखा होतो, मात्र अंतिमतः त्याचा भर राहातो, तो व्यक्तिचित्रणावर. दोन्ही प्रमुख व्यक्तिरेखा ,पण खासकरुन सिमाॅन तुमच्यापर्यंत जितका पोचेल तितका हा चित्रपट तुम्हाला जवळचा वाटेल. मग यातल्या वातावरणाचं परकेपण तुम्हाला जाणवणार सुध्दा नाही. तुम्हाला दिसत राहातील ती आपल्याच समाजात असणारी ,अकाली प्रौढ झालेली लहान मुलं जी अनिष्ट परिस्थितीतही आपल्या घराला सांभाळण्याचा प्रयत्न करताहेत.  वरवर संपूर्ण वेगळ्या जगात वसलेल्या आशयाचं असं अचानक आपलं होउन जाणं हे इथे प्रकर्षाने जाणवणारं ख-या उत्तम जागतिक चित्रपटाचं लक्षण म्हणावं लागेल.
- गणेश मतकरी

Read more...

एन्ड आँफ वॉच- पोलिसातली माणसं

>> Monday, December 17, 2012


एखाद्या  कलाकृतीकडे पाहाताना तिच्या सर्व बाजूंकडे स्वतंत्रपणे  , तुकड्या तुकड्यात न पाहता एकसंधपणे आणि त्या कलाकृतीचा फोकस ,तिची दिशा लक्षात घेऊन पाहाणंच योग्य असतं हे दाखवणारं उत्तम उदाहरण म्हणून याच वर्षी प्रदर्शित झालेल्या डेव्हिड आयरच्या 'एन्ड आँफ वॉच' या चित्रपटाकडे पाहाणं सहज शक्य आहे. आपल्याकडे सामान्यतः चित्रपटातला हिंसाचार आणि संवादातला शिव्यांचा वापर याला नाकं मुरडण्याची पध्दत आहे. या दोन निकषांवर जर या चित्रपटाचा दर्जा जोखायचा तर तो काठावर उत्तीर्ण होणंदेखील कठीण आहे. मात्र या घटकांना या पध्दतीने चित्रपटात समाविष्ट करण्यामागची कारणं, चित्रपटात मांडला जाणारा आशय ,त्याचा रोख आणि तो काय साध्य करण्याचा प्रयत्न करतो आहे याची जाणीव, या सा-या गोष्टी डोक्यात ठेवल्या तर आपण एक विचारपूर्वक केलेली अर्थपूर्ण निर्मिती पाहातो आहोत ,याविषयी आपल्या मनात शंका राहाणार नाही.
एन्ड आँफ वॉचमधे व्यावसायिक फॉर्म्युलात सहज बसणा-या आणि त्यामुळे अनेक चित्रपटांमधे आपल्याला पाहायला मिळत असणा-या खूप गोष्टी आहेत. मुळात पोलिस कारवायांशी संबंधित कथानक हेच आपण नियमितपणे अनेक मेन स्ट्रीम चित्रपटात पाहातो. त्याबरोबरच दोन जीवाला जीव देणा-या मित्रांची पात्रं प्रमुख भूमिकांत आणणारा 'बडी मुव्ही ' फॉर्म्युलाही इथे असल्याचं जाणवतं. नायकांवर शत्रूपक्षांनी केले जीवावरचे हल्लेही इथे आहेतच. शिवाय हॉलिवुडमधली निर्मिती आणि जेक गिलेनालसारखा लोकप्रिय नट प्रमुख भूमिकेत असणं हेदेखील त्याला परिचित वळणांवरच घेऊन जातं.  मात्र हे सारं नेहमीचं वाटतं ते केवळ त्या चित्रपटाची माहिती त्रयस्थपणे ऐकताना किंवा त्याचा परिणाम बाजूला ठेवून त्यातले  घटक स्वतंत्रपणे चाचपून पाहाताना . प्रत्यक्ष चित्रपट पाहाताना आपण त्याला असे नियम लावूच शकत नाही.  हे काही कृत्रिम रचलेलं आहे हेच विसरुन जातो आणि वृत्तपत्रातल्या बातमीच्या खरेपणाने चित्रपटात गुंतत जातो.  आपल्याला बांधून ठेवतो तो त्याचा अस्सलपणा.
सध्या रिअँलिझमचा एक डिव्हाईस म्हणून सर्रास वापर होत असलेला आपल्याला दिसतो तो टेलिव्हिजनवरुन परिचित झालेल्या रिअँलिटी टीव्ही या फॉर्ममुळे. पूर्वनियोजित आणि रेखीव दृश्यरचनांना फाटा देऊन आशयाला प्राधान्य देत प्रत्यक्ष घडणा-या घटनांना जसंच्या तसं चित्रित करण्याच्या वा तसा आभास तयार करण्याच्या  या पध्दतीला 'सर्व्हायवर' किंवा 'बिग ब्रदर/बॉस' सारख्या गेम शोज पासून 'कॉप्स'  आणि 'क्राईम पेट्रोल' सारख्या वृत्तप्रधान कार्यक्रमापर्यंत अनेकांनी लोकप्रिय केलं. चित्रपटात या शैलीचा सर्वाधिक उपयोग करुन घेतला तो भयपटांनी . पण 'एन्ड आँफ वॉच ' सारख्या   चित्रपटात त्याचा उपयोग केवळ चमत्कृती म्हणून करण्यात आलेला दिसत नाही. पडद्यावर दिसणा-या गोष्टी या केवळ रंजक किंवा पडद्यापुरत्या मर्यादित नसून त्यांच्यामागे अधिक व्यापक सत्य असल्याचं सूचित करणं हा या योजनेमागचा खरा हेतू आहे.
हा वापर आपल्याला चित्रपटाच्या सुरूवातीपासूनच दिसायला लागतो. हे पहिलं दृश्य आहे ते एका प्रदीर्घ पाठलागाचं ,ज्याचा शेवट गोळीबाराने होतो. एरवीच्या प्रघातामुळे इथे आकर्षक दृश्ययोजना आणि स्टायलाईज्ड चित्रणाला खूप वाव आहे मात्र इथे आपल्याला तसं काहीच पाहायला मिळत नाही. जवळजवळ पूर्ण दृश्य दिसतं ते पेट्रोल कारमधल्या माउन्टेड कॅमेराच्या नजरेतून. कॅमेरावरल्या डिजिटल डिस्प्लेसकट. गाडीत बसलेल्या  पात्रांशी आपली ओळख होते ती केवळ त्यांच्या आवाजातून कारण ते दोघं या दृश्यात केवळ शेवटी दिसतात ,तेही पाठमोरे. रिअॅलिटी टिव्ही ,  फस्ट पर्सन व्हिडिओ गेम्स , यांना एकत्र करणारा हा सीक्वेन्स आहे. पुढल्या भागातही याप्रकारचं वेगळं छायाचित्रण दिसतं. इथली विविध पात्रं ही छोटे व्हिडिओ कॅमेरे बाळगतात आणि चित्रपट अनेकदा या कॅमेरामधूनच दृश्यांकडे पाहातो. इतर वेळा त्रयस्थ दृश्यांमधेही कॅमेरा सतत हँडहेल्ड राहातो, नेमकेपणा छायाचित्रणातलं सोफेस्टिकेशन टाळत .
सुरूवातीच्या पाठलागानंतर  पुढल्या दृश्यात दिसते ती पोलिस स्टेशनवरली लॉकर रुम जिथे ब्रायन ( जेक गिलेनाल) आणि माईक ( मायकल पेना)यांच्याशी आपली पहिली भेट होते.  हे दोघं लॉस एंजेलिसच्या पोलिस खात्यात आहेत. दोघं पार्टनर आणि अतिशय चांगले मित्र आहेत.  ब्रायन सतत एक व्हिडिओ कॅमेरा जवळ बाळगतो आणि दिसणारी प्रत्येक गोष्ट चित्रीत करतो. त्याचं लग्न झालेलं नाही पण जेनेट ( अँना केन्ड्रिक )च्या तो प्रेमात आहे. ब्रायन काहीसा उतावळा, धाडसी पण पुरेसा विचार न करता झटक्यात गोष्टी करुन टाकणारा आहे. याउलट माईक शांत, सारं पूर्ण विचारांती करणारा आहे. त्याचं गॅबी (नॅटली मार्टनेझ)बरोबर लग्न झालय आणि तो तिच्या पूर्ण प्रेमात आहे. दोघाना आपल्या पोलिस म्हणून कर्तव्याची पूर्ण जाणीव आहे,मात्र ही जाणीव चित्रपटाच्या नायकाच्या गृहीत धरलेल्या व्यक्तिमत्वांमधून येणारी नाही,तर सज्जन पोलिसांच्या मूलभूत जाणिवेचा भाग असल्यासारखी आहे. या जाणीवेला जागून ते पार पाडत असलेली कामं कोणाच्यातरी डोळ्यात येतात आणि त्यांना खलास करण्याचा फतवा निघतो. अर्थात , हे दोघं असल्या फुटकळ अफवांना थोडेच जुमानणार असतात?
आयरने  पटकथाकार म्हणून केलेल्या कामात पोलिसांचा विषय अनेकदा हाताळला आहे. स्वॉट, डार्क ब्लू या चित्रपटांबरोबर पोलिसांच्या नीतीमत्तेचा कस पाहाणारा 'ट्रेनिंग डे' त्याचा खास महत्वाचा चित्रपट म्हणावा लागेल. मात्र ते चित्रपट काही प्रमाणात व्यावसायिकता गृहीत धरतात. त्यांमधे एन्ड आँफ सर्चची अकृत्रिमता दिसत नाही.
हा चित्रपट बराच काळ ब्रायन आणि माईकबरोबर असतो. त्यांच्याबरोबर गाडीतून फिरतो, त्यांची थट्टामस्करी ऐकतो,  मारामा-यांमधे सामील होतो. मात्र त्याचा इमोशनल कोअर ,हा जेनेट आणि गॅबी असलेल्या प्रसंगांत पाहायला मिळतो. ब्रायन आणि जेनेटने केलेलं  नृत्य, दोघींमधे पार्टीच्या वेळी होणारं संभाषण , जेव्हा या दोघींचा उल्लेख होतो ,तेव्हा या एरवीच्या कठोर नायकांच्या बोलण्यात येणारं मार्दव हे चित्रपटातल्या हिंसाचाराला आणि शिवराळपणाला बॅलन्स करतं.
परिचित कथासूत्रांचा वापर करत असूनही एन्ड आँफ वॉचचा शेवट खूपच अनपेक्षित आहे. केवळ काय घडतं यासाठी नाही तर कथनात ते ज्या पध्दतीने आणि ज्या क्रमाने सांगितलं जातं यासाठी,प्रेक्षकांना अखेर कोणतं दृश्य पाहायला मिळावं हे लक्षात घेत दिग्दर्शकाने केलेल्या निवडीसाठी.हा शेवट चित्रपटाला केवळ सुखांत वा शोकांत या नेहमीच्या गणितापलीकडे नेतो आणि पोलिसांमधल्या माणसाला आपल्यापर्यंत पोचवतो. ट्रेनिंग डे मधल्या उपहासात्मक दृष्टीकोनानंतर डेव्हिड आयरने  पोलिसांकडे असं सहानुभूतीने पाहाणं हे चित्रपटातली पोलिसांची प्रतिमा बदलते आहे की काय ,असा प्रश्न विचारायला लावणारं आहे.
- गणेश मतकरी

Read more...

डिक्टाडो - भूतकाळाचं भूत

>> Monday, December 10, 2012

भयपट आणि वास्तववाद यांचं चित्रपटात एकत्र येणं अलिकडे अधिक प्रमाणात पाहायला मिळालं तरी ही संकल्पना नवी निश्चित नाही. एकझॉर्सिस्टने तपशील, कथनशैली  आणि संदर्भांमधे आणलेला रिअँलिझम हे याचं सर्वात महत्वाचं उदाहरण मानता येईल. अलीकडच्या रिअँलिटी टिव्हीच्या वाढत्या प्रभावाने  ' जसं ,जेव्हा घडलं तसं' दाखवण्याचा नवा फॉर्म आणणा-या नवभयपटांनी एक नवी नजर भयपटांना दिली हे खरं पण त्यांचा आता थोडा अतिरेक होत असल्याचं चिन्ह आहेत. तरीही या दोन्ही प्रकारातल्या ब-याच चित्रपटात भीतीमागची अतिमानवी मूळं किंवा हिंसाचाराचा मुक्त वापर या गोष्टी नित्याच्या होत्याच. गेल्या वर्षीच्या डिक्टाडो या स्पॅनिश/ मेक्सिकन चित्रपटात मात्र वास्तवाचा  या सा-या पलीकडे जाणारा वेगळाच उपयोग केलेला आपल्याला दिसून येतो.  त्यात वापरलेली भयाची संकल्पना आणि घटनांमागचं स्पष्टीकरण ,या दोन्ही गोष्टींमधे वास्तवाची जाण आहे. त्या जोडीला मांडणी आणि छायाचित्रणातला साधेपणा पाहीला तर दिग्दर्शक अन्तोनिओ कावारिआसला हे काहीतरी नवं सापडल्याचं आपल्या लक्षात येतं.  डिक्टाडोचा प्रयत्न आपल्याला घाबरवण्याचा नाही ,तर अंतर्मुख करण्याचा आहे. यातली कोणतीच व्यक्तिरेखा ही उघड खलनायकी नाही, यातल्या घटना या त्यांच्या दृश्यचमत्कृतींकडे पाहून रचलेल्या नाहीत, यातलं भूत आहे तेही भूतकाळाचं, आपल्यातल्या प्रत्येकाच्या मनात कधीतरी डोकं वर काढणारं. त्यामुळे या भूताने झपाटलेला इथला नायक देखील आपली सहानुभूतीच मिळवणारा आहे. त्याच्या वागण्यातला गडदपणा अधिकाधिक वाढताना दिसत असूनही.
डिक्टाडोच्या सुरूवातीच्या काही मिनिटातच आपल्याला एक अतिशय अस्वस्थ करून सोडणारा प्रसंग पाहायला मिळतो. मारिओ( मार्क रोड्रीगज)या लेखकाने केलेल्या आत्महत्येचा. दृश्यासाठी निवडलेली बाथरुमसारखी जागा, टबमधे बसून बडबडगीत म्हणणारी त्याची शाळकरी मुलगी हुलिआ ( माजिका पेरेज) , मारीओने त्याच टबमधे बसणं, कडांवरून वाहाणा-या पाण्यातलं रक्ताचं वाढतं प्रमाण , हे सगळच त्रासदायक आहे. जरी ते भडकपणे दाखवण्यात आलं नसलं आणि त्यातला आशय चित्रपटाच्या भयपट असण्याकडे थेट निर्देश करत नसला तरीही आता पुढे काहीतरी अनिश्चित , अनपेक्षित पाहायला मिळेल या दृष्टीने वातावरण निर्मिती करण्याचं काम हा प्रसंग निश्चित करतो.
मारिओने मृत्यूआधी दानिएलची (वॉन दिएगो बोटो) भेट घेऊन त्याला हुलिआशी बोलण्याची विनंती केलेली असते, मात्र लहान असताना,  केवळ महिन्याभरासाठी मारिओच्या संपर्कात आलेला दानिएल त्यासाठी तयार होत नाही. मारिओशी संपर्क नको असण्याचं आणखी एक कारण म्हणजे मारिओची बहीण क्लारा. त्यांनी एकत्र घालवलेल्या सुटीदरम्यान क्लाराचा मृत्यू ओढवलेला असतो ,आणि मारिओ तसंच दानिएलला या घटनेला जबाबदार मानलं गेलेलं असतं. मारीओच्या आत्महत्येनंतर हुलिआची काळजी वाटून दानिएलची सहचारीणी, लॉरा ( बार्बरा लेनी ) काही दिवसांकरता दानिएलच्या मनाविरूध्दच हुलिआला आपल्याकडे आणून ठेवते . हुलिआ त्यांच्या घरात रुळायला लागते पण दानिएलला हळूहळू मारिओच्या विचित्र वागण्यामागचं कारण लक्षात यायला लागतं. हुलिआचं वागणं बोलणं ,सवयी हे सारं खूपसं मृत क्लारासारखं असतं . केवळ नात्यामुळे येणा-या साम्याच्या हे सारं पलीकडचं असतं आणि दानिएल त्यात अतिमानवी स्पष्टीकरण शोधायला लागतो. अर्थात, प्रश्न एवढ्यावर संपत नाही. क्लाराच्या आठवणीतून त्याचा भूतकाळ जागा व्हायला लागतो आणि कधी काळी घडलेल्या त्या दुर्दैवी घटनेच्या  तो अधिकाधिक जवळ जाऊन पोचायला लागतो.
आत्महत्येच्या प्रसंगात  दिसलेली,प्रेक्षकांना घाबरवण्यापेक्षा  अस्वस्थ करणं ,ही डिक्टाडोची प्रमुख स्ट्रॅटेजी आहे असं आपल्याला म्हणता येईल, जरी त्याचा जीव हा निःसंशय भयपटाचा आहे. सामान्यतः भयपट सर्रास वापरत असलेल्या युक्त्या इथे मुळातच वापरात नाहीत. क्षणोक्षणी बसणारे धक्के, बिनडोकपणा करणारी पात्रं , इफेक्ट्स, यातलं काही इथे पाहायला मिळणार नाही. नाही म्हणायला लॉरा  चित्रपटाच्या उत्तरार्धात खूप गोंधळ करते , मात्र हे गोंधळ टिपिकल भयपटांमधली मरणोत्सुक पात्र करतात त्या प्रकारचे नाहीत, तर ती  सामान्यतः ख-या आयुष्यात लोक ज्या प्रकारे वागतील  तशीच वागते. केवळ ती ज्या विशिष्ट परिस्थितीत आहे ती परिस्थितीच तिच्या निर्णयांना चूक  ठरवते. उदाहरणार्थ , तिघं काही दिवसांकरता गावात गेले असताना लॉराला अचानक शहरात काही महत्वाचं काम निघतं. तेव्हा हुलिआ आपल्यालाही बरोबर ने असं सांगत असतानाही ,लॉरा तिला दानिएलकडे ठेवणं पसंत करते. चित्रपटाच्या चौकटीत ,संदर्भात हे वागणं चुकीचं वाटू शकतं, मात्र ते तर्काला धरुन आहे. शेवटी महत्वाच्या कामावर दूर जाताना बरोबर छोट्या मुलीला नेण्यापेक्षा तिला सुरक्षितपणे कोणाच्यातरी देखरेखीखाली ठेवणं कधीही अधिक तर्कशुध्द, नाही का?
डिक्टाडोचं भयपट असणं हे आपल्याला साधारण अर्ध्यावर जाणवायला लागतं आणि त्यात संकलन आणि संगीताचा खूप हात आहे. या दोन्ही गोष्टी छायाचित्रणाप्रमाणेच कुठेही चमत्कृतीपूर्ण काहीही करणं टाळतात ,मात्र ताण हळूहळू वाढत जाईल असं बघतात. दिग्दर्शकाची एकूणच योजना ही स्लो बर्न म्हणतात त्या पध्दतीची आहे. गोष्टी काय थराला जाऊ शकतात हे तो आपल्याला हलके हलके सुचवतो . ते जाणं आपल्याला आणि प्रमुख पात्रालाही दिसत असतं, किंबहुना इथे त्याची भूमिकाही चित्रपटाचा बराच काळ जे जे होईल ते ते पाहाण्याचीच असते  आणि त्यातून बाहेर पडण्यासाठी काही करायला तो प्रेक्षकाइतकाच असमर्थ असतो.
सायकॉलॉजिकल थ्रिलर हा एक चावून चोथा झालेला, आणि जवळपास सत्तर टक्के थ्रिलर्स, हॉरर चित्रपटांचं वर्णन करताना वापरण्यात येणारा शब्दप्रयोग आहे. क्वचितच हे चित्रपट खरोखर मानससशास्त्रीय घटकांना प्राधान्य देणारे असतात. डिक्टाडो मात्र खरोखरच मानसशास्त्रीय वळणाचा चित्रपट आहे. अपराधगंड, भूतकाळाने झपाटलं जाणं, नात्यांमधले बेबनाव , स्वप्नसृष्टी अशा अनेक महत्वाच्या घटकांना इथे प्रमुख स्थान आहे.  त्यातलं रहस्यदेखील या घटकांशी जोडलेलं आहे. केवळ धक्का देणं हा त्यामागचा हेतू नाही. शेवटच्या दहा मिनीटात चित्रपट त्यातल्या प्रश्नांवर एक सोपं उत्तर काढू पाहातो , ते मात्र मला पटलं नाही. अनेकदा चित्रपट मुळात इतके गडद, आणि आपल्याच कोड्यात अडकलेले असतात, की त्यांना समाधानकारक शेवट देणं अशक्य असतं . ही केसही थोडी तशीच म्हणता येईल.
तरीही भयपटांच्या रचनेत ,पटकथेत आणि सादरीकरणात दिवसेंदिवस आळशी होत चाललेल्या चित्रकर्त्यांसाठी डिक्टाडो एक चांगलं उदाहरण आहे यात वाद नाही.
- गणेश मतकरी

Read more...

तलाश'- शोध , वेगळ्या सिनेमाचा !

>> Sunday, December 2, 2012



स्पॉयलर वॉर्निंग- ही सूचना खरंतर निरर्थक आहे, कारण मी ज्या गोष्टींचा उल्लेख करणार आहे त्याहून कितीतरी अधिक गोष्टी फेसबुक आणि 'इन्डिआ टुडे' सारख्या समीक्षणांमधून वाचकांपर्यंत आधीच पोचलेल्या आहेत. आणि मुळातच रहस्यभेद व्हावा ,अशी माझी इच्छा नाही. तरीही ज्यांना चित्रपट कोणत्याही अधिक माहितीशिवाय पाहायचाय, त्यांनी हे वाचण्याआधी चित्रपट पाहावा.

कोंबडी आधी की अंडं ,या गहन प्रश्नासारखाच चित्रपटांसंबंधात विचारला जाणारा प्रश्न आहे ,तो प्रेक्षक आधी सुधारावेत, का चित्रपट हा ! प्रेक्षकांची समज बेताची असल्याने आम्ही बाळबोध चित्रपट देतो असे सांगणारे चित्रकर्ते आणि मुळात पाहायला मिळणारे चित्रपट बाळबोध असल्याने समज वाढणार तरी कशी , अशी तक्रार असणारा प्रेक्षक ,हे चित्र बॉलीवूडमधे नित्याचं आहे. फिल्म सोसायटी चळवळीत ,मी प्रेक्षकांना दमात घेणारं ' उत्तम चित्रपटाची अपेक्षा असेल तर प्रथम आपण उत्तम प्रेक्षक बनलं पाहिजे' ,या अर्थाचं वचनही ऐकलेलं आहे, मात्र ते काही खरं नाही. हा काही वन वे स्ट्रीट नाही आणि बदल हा केवळ एका बाजूलाच घडणं पुरेसं नाही, तर तो दोन्ही ठिकाणी दिसायला हवा.  जसे केवळ प्रेक्षक सुधारून भागत नाही तसंच केवळ चित्रपट सुधारणंही पुरेसं नाही. जसं चित्रकर्त्यांनी लोकप्रिय आवडीनिवडीचा विचार न करता वेगळा चित्रपट बनवण्याचा प्रयत्न करणं गरजेचं तसंच जेव्हा या प्रकारचा वेगळा प्रयत्न चित्रपटातून दिसेल तेव्हा प्रेक्षकांनी त्याचं स्वागत करणंही महत्वाचं . हा प्रयत्न  सर्वगुणसंपन्न असेल असं नाही, किंबहुना प्रेक्षकांच्या धोरणाला बिचकणा-या चित्रकर्त्यांनी कदाचित रॅडीकली काही वेगळं करणं टाळलं असण्याचीही शक्यता आहे. पण जेव्हा चित्रपटात काही नवं घडण्याची शक्यता दिसेल तेव्हा प्रक्षकांकडून प्रोत्साहन मिळणं ,हे उद्योगाचं स्वरुप बदलण्याच्या दृष्टीने आवश्यक आहे. त्या दृष्टीने पाहाता ,आमीर खान प्रॉडक्शन्स कडून केल्या जाणा-या चित्रपटांच्या वेगळेपणात सातत्य आहे हे नव्याने सांगण्याची गरज नाही . पीपली लाईव्ह आणि धोबीघाट या त्यांच्या चित्रपटांप्रमाणेच परिचित व्यावसायिक चौकटीबाहेरच्या वाटा शोधण्याचा प्रयत्न आपल्याला त्यांचीच निर्मिती असलेल्या रीमा कागटी दिग्दर्शित 'तलाश' मधे दिसून येतो .
मध्यंतरी रामसे कँपमधे सेटल झालेली आपल्या चित्रपटांतली भूतं  हल्ली  बाहेर पडून भट् आणि वर्मा कँपमधे सामील झाली आणि त्यांचे चित्रपट अधिक स्टायलिश आणि चांगलं छायाचित्रण असणारे झाले तरी प्रेक्षकांच्या बुध्यांकावरचा त्याचा अविश्वास अजूनही कमी झालेला नाही. अतिमानवी चित्रपट हा केवळ भयपट असू शकतो आणि भयपटाने प्रेक्षकांना घाबरवण्यासाठी अमुक अमुक युक्त्या करायच्या असतात ,असे संकेत आपला सिनेमा अजूनही पाळतो.  त्यामुळे 'तलाश ' सारख्या चित्रपटांमधे जेव्हा हा विषय पध्दत बदलून आणि संवेदनशील दृष्टिकोनातून मांडला जातो तेव्हा त्याची दखल घेणं अपरिहार्य ठरतं. तलाश पूर्णपणे स्वतंत्र नसला तरी प्रयत्नाचं स्वरूप हे प्रामाणिक आहे आणि अंतिमतः पडद्यावर दिसणा-या गोष्टिंमधे काहीतरी मनापासून केल्याची जाणीव आहे. अवघड विषय आणि प्रेक्षकाला झेपेल याची खात्री नसतानाही मोकळेपणाने काहीतरी चांगलं करण्याचा त्याचा हेतू आहे. तो सर्वांना आवडेल याची खात्री नाही मात्र ज्यांना आवडेल त्यांना तो याच चित्रपटाच्या गुणांमुळे आवडेल, मध्यंतरी 'बर्फी' ला जसा 'इतर चित्रपट अधिक वाईट असल्याने हा आवडला' असा नकारात्मक प्रतिसाद आला तसा इथे होणं संभवत नाही.
मात्र एवढं सांगितल्यावर मी असंही म्हणेन की त्याला ज्या प्रकारचा गोंधळलेला रिस्पॉन्स मिळाला आहे ,त्याचं मला फार आश्चर्य वाटत नाही. त्याच्या स्ट्रक्चरपासून ते तथाकथित रहस्यभेद करणा-या शेवटापर्यंत अनेक जागा अशा आहेत ज्या संपूर्णपणे जमलेल्या नाहीत आणि त्यांचं न जमणं हे कोणत्याही क्षणी प्रेक्षकांचा रसभंग करु शकतं . अशा वेळी आवश्यक आहे तो पेशन्स , आणि केवळ अमुक एका गोष्टीवर तो आवडण्याची पूर्ण मदार ठेवण्यापेक्षा , एकूण चित्रपटाकडे पहाण्याची तयारी आणि क्षमता.
'तलाश' हा दोन जवळजवळ पूर्णपणे वेगळ्या कथानकांना एकत्र करतो आणि त्यांना एकच असल्याप्रमाणे भासवण्याचा प्रयत्न करतो. पुत्रवियोगाच्या दुःखाने नातं जवळजवळ संपुष्टात आलेल्या एका जोडप्याचं कथानक हा इथला  एक धागा आहे, तर मृत्यूच्या रहस्यमय घटनांचा तपास आणि त्या तपासाअंती बाहेर येणारं भूतकाळात दडलेलं रहस्य हा दुसरा. हे दोन्ही धागे आपल्याला स्वतंत्रपणे परिचित आहेत आणि आपण अनेक चित्रपटांतून कथा कादंबर््यांतून त्यांना वाचलं ,पाहिलं आहे. पहिला धागा आँर्डीनरी पीपल, सन्स रुम पासून रॅबिट होल पर्यंत अनेक चित्रपटात आलेला आहे . गंमत म्हणजे ,त्याचं हेच रुप त्यातल्या अतिमानवी सूत्रासह आणि याच प्रकारच्या शेवटासह , रत्नाकर मतकरींच्या 'बंध' या कथेतही आलेलं आहे, मात्र हा विषय तसा परिचित असल्याने तो योगायोग असण्याची शक्यता मी निकालात काढणार नाही. दुसरा धागा हा सरळसरळ पीटर स्ट्रॉबच्या कादंबरीवर आधारीत एका चित्रपटावरुन सुचला असण्याची शक्यता आहे. मात्र कादंबरीचं ,चित्रपटाचं नाव इतकं प्रसिध्द आहे की ते घेणं ,हे चित्रपटातलं रहस्य उलगडून टाकल्यासारखं होईल. सबब, मी इथे ते नोंदवणार नाही. या दोन धाग्यांना एकत्र करते ती सुर्जन ( आमिर खान )ची व्यक्तिरेखा, जो  आपल्या मुलाच्या अपघाती मृत्यूला स्वतःलाच जबाबदार धरतो , आणि आपल्यातच कुढत राहातो. आपल्या पत्नीलाही ( राणी मुखर्जी) आपल्यापर्यंत पोचू देत नाही आणि कामातच स्वतःला बुडवून घेण्याचा प्रयत्न करतो. या परिस्थितीत त्याच्याकडे अरमान ,या सुप्रसिध्द अभिनेत्याच्या रहस्यमय अपघाती मृत्यूची केस येते. अरमानची गाडी काहीच कारण नसताना रस्ता सोडून समुद्रात कोसळलेली असते. या मृत्यूशी जोडलेलं  हरवलेल्या वीस लाख रुपयांचं रहस्यदेखील असतं ,जे पोलिसतपासाला जवळच्याच वेश्यावस्तीत घेऊन जातं. तिथे सुर्जनची गाठ पडते ,ती रोजीशी ( करीना कपूर) , जिचा या प्रकरणाशी काहीतरी संबंध असल्याचं सुर्जनच्या लक्षात येतं . वस्तीतलाच लंगडा भिकारी तेमूर ( नवाझुद्दीन सिद्दीकी - कहानी ,गँग्ज आँफ वासेपूर आणि मिस लवली मुळे अचानक प्रकाशात आलेला मोठा स्टार, तुलनेने छोट्या ,पण लक्षवेधी भूमिकेत) देखील या प्रकरणात महत्वाची भूमिका बजावणार असं दिसायला लागतं.
हे उघड आहे ,की सुर्जनचं व्यक्तिगत आयुष्य आणि पोलिस तपास या जवळजवळ एअरटाईट अशा स्वतंत्र गोष्टी आहेत आणि चित्रपटाने त्यांचा एकमेकांशी लावलेला संबंध हा वरवरचा आहे. त्यामुळे कथा ही कंपार्टमेन्टलाईज होते. कधी ती एका भागावर रेंगाळते ,तर कधी दुस-या आणि ज्या प्रेक्षकाला ज्या गोष्टीत अधिक रस आहे, त्याला तिचं दुस-या भागावर रेंगाळणं खटकतं. पुन्हा त्यातही गुंतागुंत अशी, की पुत्रवियोगाच्या गोष्टीचा इमोशनल पेआँफ जास्त असला तरी ती खूप संथ आहे आणि पोलिस तपासात घटना अधिक ,तपशील , वातावरणनिर्मिती अधिक असूनही त्यातलं रहस्य हे केवळ रहस्य ,म्हणजे 'गुन्हेगार कोण' छापाचं आहे, ज्यात प्रेक्षकाची म्हणावी तशी भावनिक गुंतवणूक नाही. त्यामुळे दोन्ही कथांचं रेझोल्यूशनदेखील स्वतंत्र आणि प्रत्येकावर कमीअधिक परिणाम करणारं आहे.
आपल्यातल्या बहुतेक सर्वांनाच ,या चित्रपटातल्या रहस्याचा अनेकांनी श्यामलनच्या ' द सिक्स्थ सेन्स' शी लावलेला संबंध हा परिचित आहे. हा संबंध म्हंटला तर महत्वाचा आहे आणि म्हंटला तर नाही. महत्वाचा नाही तो अशासाठी ,की ही सिक्स्थ सेन्सची कॉपी नाही. केवळ कथेतला एक विशिष्ट घटक इथे सिक्स्थ सेन्सच्या पध्दतीने वापरण्यात आला आहे. महत्वाचा आहे तो अशासाठी ,की केवळ या नावाचा उल्लेख ,हा आपल्या विचारांना दिशा देण्यासाठी पुरेसा आहे. पटकथा जितकी हलक्या हाताने लिहीली जायला हवी होती तितकी इथे लिहीली गेलेली नाही आणि काही  जागा या जागरुक प्रेक्षकासाठी हा छुपा घटक उघड करतात. अगदी मध्यांतराच्या वेळेपर्यंतच. आणि एकदा का हा घटक तुमच्यासाठी उघड झाला ,की तुम्ही तो पुन्हा विसरुन जाऊ शकत नाही. पुढला भाग हा तुमच्यासाठी रहस्यमय ठरत नाही, कारण तुम्हाला ते आधीच समजलेलं असतं.
मग प्रश्न उरतो ,तो रहस्याचा उलगडा शिल्लक नसताना ,हा चित्रपट तुम्हाला बांधून ठेवतो का नाही, हा . किंवा दुस-या शब्दात सांगायचं  तर तुम्ही 'तलाश' कडे केवळ रहस्यपट म्हणून पाहाणं योग्य आहे का नाही, हा .या चित्रपटातलं  भावनिक नाट्य ,त्यातल्या शोकांतिका, त्याची सामाजिक चाड,त्यातल्या सुर्जन पासून तेमूरपर्यंत अनेकांचं व्यक्तिचित्रण आणि  या व्यक्तिंच्या स्वतंत्र आलेखांमधे दिसून येणारी त्या व्यक्तिरेखांबद्दलची कणव ,हे सारं तुम्ही स्वतंत्रपणे पाहू शकता, पचवू शकता, या व्यक्तिरेखांशी मानसिक जवळीक साधण्याची तुमची तयारी आहे ,की केवळ रहस्यभेदासारख्या लहानशा गोष्टीवर, आणि शेवटी धक्का बसण्या न बसण्यावर ,तुम्ही या चित्रपटाचा परिणाम जोखू पाहाता? हा प्रश्न इथे विचारण्यासारखा आहे. किंबहुना रहस्यभेदापलीकडे जाऊन 'तलाश'कडे पाहाणं हे खरंतर त्याला अधिक न्याय देणारं ठरेल. तसा तो द्यायचा का नाही हे मात्र तुम्ही स्वतःच ठरवायचं.
- गणेश मतकरी 

Read more...

  © Blogger template Werd by Ourblogtemplates.com 2009

Back to TOP