टेरेन्टीनोचे बास्टर्डस

अनेक वर्षांपूर्वी मी `लाईफ इज ब्युटीफुल` या ऑस्करविजेता इटालियन चित्रपटाच्या विऱोधात एक लेख लिहिला होता. अनेकांना मी तसं लिहिणं आवडलं नव्हतं, कारण अनेकांचा तो आवडता चित्रपट होता, आहे. मझा चित्रपटातल्या तपशीलाला विरोध नव्हता, तर तो होता त्यातल्या कॅज्युअल विनोदी सुराला. नाझी यातनातळावर एक बाप आपल्या मुलाच्या समाधानासाठी हे सगळं लुटपुटीचं असल्याचं नाटक करू शकेल, ही कल्पनाच यातनातळांच्या भयकारी वास्तवाला छेद देणारी होती. काही गोष्टींच्या वाट्याला विनोदाने जाऊच नये अशी माझी त्यावर प्रतिक्रिया होती. असं असूनही मला क्वेन्टीन टेरेन्टीनोचा `इनग्लोरीअस बास्टर्डस` आवडला. महायुद्धाची भीषणता शाबूत ठेवूनही त्यात टेरेन्टीनोने वापरलेला विनोद आणि शेवटाकडे इतिहासालाच दिलेली कलाटणी ही हिटलरच्या कारकिर्दीलाच दिलेली एक चपराक आहे. हा महायुद्धाचा सुखांत शेवट नाझींच्या अत्याचाराचा तिरस्कार करणा-या कोणालाही आवडण्यासारखा आहे.
बास्टर्डसच्या निमित्ताने टेरेन्टीनोने अखेर गुन्हेगारी जगताशी फारकत घेतली आहे. मात्र त्यामुळे त्याच्या चित्रपटाचा प्रकार फारसा बदललेला नाही. गुन्हेगारी आणि युद्ध .या दोघांमधलं साम्य असणारा हिंसाचार हा बास्टर्डसमध्ये मुबलक प्रमाणात आहेच,वर कथानकाला प्रकरणांमध्ये विभागणं, संवादांमध्ये पात्रांना अन् प्रेक्षकांना गुंतवणं, रिअ‍ॅलिझमला बाजूला ठेवून एक नाटकी, वरच्या पट्टीतला, पण परिणामकारक सूर पकडणं, व्यक्तिरेखांना त्यांच्या चमत्कृतींसकट प्रेक्षकप्रिय बनवणं या सर्व `टेरेन्टीनोएस्क` गोष्टी बास्टर्डसमध्येही आहेत.
टेरेन्टीनोची पटकथा पाहिली, तर लक्षात येतं की तो कथेच्या प्रवाहीपणापेक्षा सुट्या सीक्वेन्सेसना महत्त्व देतो. त्याच्या पहिल्या चित्रपटात, रिझरव्हॉयर डॉग्जमध्ये तर पहिला इन्ट्रो सिक्वेन्स सोडता उरलेला सर्व भाग एकाच ठिकाणी घडणारा, अन् टेरेन्टीनोचा प्रसंग हळूहळू चढवत नेण्याची संधी देणारा होता. मात्र त्याने आपल्या इतर चित्रपटातूनही खासकरून पल्प फिक्शन/किल बिल मध्येही प्रसंगांना किंवा प्रसंगमालिकांनाच अधिक महत्त्व दिलं. त्यांच्यामधलं जोडकाम हे त्याच्या दृष्टीने मह्त्त्वाचं नाही. ते असण्यानसण्याने त्याच्या चित्रपटांना काही फरक पडत नाही. किंबहूना त्यामुळेच त्याला कथानक लिनिअर असण्याचीही गरज वाटत नाही. शिवाय त्याच्या पटकथाही त्यामुळे वेगळ्या शैलीच्या होतात. छोटेछोटे अनेक प्रसंग नसून बराच काळ चालणारे लांबचलांब प्रसंग असणा-या.
बास्टर्डसमध्येही शैलीच कायम असणार हे पहिल्या प्रसंगातच स्पष्ट होतं. हा प्रसंग घडतो नाझींनी व्यापलेल्या फ्रान्समधल्या एका छोट्या गावात. एका शेतक-याने एका ज्यू कुटुंबाला आसरा दिल्याच्या संशयावरून `ज्यू हंटर` नावाने ओळखला जाणारा नाझी कर्नल हान्झ लान्डा (क्रिस्टोफ वॉल्टत्झ) या शेतक-याच्या घरी आलेला आहे. लान्डाची व्यक्तिरेखा बास्टर्डसमधली सर्वात लक्षवेधी व्यक्तिरेखा आहे, अन् सहायक भूमिकेतल्या अभिनेत्याची झाडून सर्व पारितोषिकं मिळवून वॉल्टत्झने ती अचूक रंगवण्यातील आपली कर्तबगारी सिद्ध केली आहे. या पहिल्या प्रसंगातच तो शेतक-याला ज्या प्रकारे गुंडाळून ठेवतो, त्यात त्याचा कावेबाजपणा, हुशारी आणि क्रौर्य मूर्तिमंत उभं राहतं. मात्र लान्डा खलनायक होत नाही. मनातल्या मनात आपण त्याच्या या हुशारीलाही दाद देतो.

बहुतेक चित्रपट हे इन्ट्रोमध्येच अ‍ॅक्शनपर्यंत पोहोचण्याची घाई करतात. टेरेन्टीनो तसं कधीच करीत नाही. इथेही, तो शांतपणे, आपल्या गतीने प्रसंग रंगवत राहतो. हीच पद्धत पुढेही अनेक प्रसंगात वापरली जाते. तळघरातल्या बारमध्ये रक्तरंजित फिनालेआधी, खूपवेळ रंगणारा कार्ड गेम, किंवा लान्डा आणि पहिल्या प्रसंगात त्याच्या तावडीतून सुटलेली शोशॅना (मेलनी लॉरेन्ट) पुढे आमनेसामने येतात त्या प्रसंगातील खाण्याच्या पदार्थांची चर्चा, या गोष्टी प्रसंगातला ताण कायम ठेवून तो रंगवण्यासाठी वापरल्या जातात.
पहिल्या प्रकरणातलं प्रास्ताविक संपून चित्रपट जेव्हा नीट सुरू होतो, तेव्हा तो प्रामुख्याने दोन धाग्यांवरून पुढे सरकतो. पहिल्या धाग्यात इनग्लोरिअस बास्टर्डस नावाने ओळखल्या जाणा-या अन् अ‍ॅल्डो रेन (ब्रॅड पिट) च्या नेतृत्त्वाखाली नाझींना दहशत बसवणा-या टोळीचा कथाभाग येतो, तर दुस-या भागात शोशॅना, तिच्या मालकीचं चित्रपटगृह आणि तिच्या प्रेमात पडणारा नाझी सैनिक/भावी सुपरस्टार फ्रेडरिक झोलर (डेनिएल ब्रूल) याचा कथाभाग येतो.
नाझी, महायुद्ध याच्याइतकाच हा चित्रपट आणखी एका गोष्टीविषयी आहे, तो म्हणजे फिल्ममेकींग आणि चित्रपटांचा इतिहास. चित्रपटाच्या सुरुवातीसुरुवातीकडे अ‍ॅल्डोच्या तोंडी मारहाणीची तुलना चित्रपटीय करमणुकीशी करणारं एक वाक्य येतं अन् पुढे चित्रपट या संदर्भांनी भरून जातो. इथे शोशॅनाच्या मालकीचं चित्रपटगृह आहे. ती फ्रेडरिकला पहिल्यांदा भेटते ती चित्रपटगृहाच्या मार्कीवरली जाहिरात बदलताना. चॅप्लीनपासून पॅब्स्टपर्यंत अनेक दिग्दर्शकांची नावं घेणा-या या संभाषणात शोशॅनाने मारलेला टोमणा (आय़ अ‍ॅम फ्रेन्च, वुई रिस्पेक्ट डिरेक्टर्स इन अवर कन्ट्री) तर जागतिक चित्रपटांची माहिती असणा-या प्रत्येक रसिकाच्या चेह-यावर स्मितरेषा उमटणारा ठरावा. पुढल्या भागातही, एका ब्रिटिश समीक्षकाची मोहिमेत सहभागी होण्यासाठी केलेली पाठवणी, जर्मन तारकेचं (डायएन क्रुगर) दोस्तांना सामील असणं, गोबेल्सने फ्रेडरिकला घेऊन चित्रपट बनवणं अशा मुख्य कथेसंबंधी घटकांमध्येही चित्रपट उद्योगाला स्थान दिलेलं आढळतं, त्याचबरोबर उफा आणि गोबेल्स यांनी जर्मन चित्रपटासंबंधात केलेली कामगिरी, तात्कालिन फिल्म, प्रोजेक्टर यासारखी सामग्री, या अन् अशा चित्रपट ट्रिव्हिआचा वापरही संवादामध्ये केलेला आढळतो.
शेवटी येणारा गोबेल्सच्या नेशन्स प्राईड सिनेमाचा प्रीमियरदेखील खास आहे. नेशन्स प्राईडमधली दृश्य आणि त्याचं लवकरच प्रत्यक्षात घडणा-या घटनांशी असणारं साम्य हा अपघात नाही. नेशन्स प्राईडमधे अन् इनग्लोरिअस बास्टर्डसमध्ये जवळ जवळ एकाच वेळी `माइन्डलेस व्हायलन्स` दाखवणं टेरेन्टीनोने केलेलं स्वतःच्याच शैलीचं विडंबन आहे. त्याचबरोबर काही प्रमुख व्यक्तिरेखांचा मृत्यू अन् त्याचवेळी त्यांचं पडद्यावर सुरू राहणारं अस्तित्वं हीदेखील चित्रपटाचं शाश्वत असणं, पडद्यावरल्या प्रतिमांना जीवनबाह्य, जीवनाहून वेगळं स्थान असणं स्पष्ट करणारं आहे.
इनग्लोरिअस बास्टर्डस हा पल्प फिक्शनच्याच वजनाचा अन् काही बाबतीत त्याहूनही सरस असणारा चित्रपट आहे. त्याचं नाव एका जुन्या चित्रपटावरून (स्पेलींग बदलून) घेतलेलं असलं तरी तो रिमेक नाही, पूर्णपणे स्वतंत्र आहे. (नाव उचलणं हादेखील टेरेन्टीनोच्या चित्रपटीय संदर्भ प्रेमाचाच एक भाग आहे, असं म्हणता येईल.)
गुन्हेगारीपटांची आपण स्वतःभोवती घालून घेतलेली चौकट ही आपली मर्यादा नाही हे टेरेन्टीनो आता दाखवून देतोय, तेदेखील आपल्या शैलीशी तडजो़ड न करता. आजवर त्याच्या चित्रपटात दिसलेल्या आत्मविश्वासासहीत. हा आत्मविश्वास चित्रपटातल्या अखेरच्या वाक्यातही जाणवण्यासारखा आहे.
वाक्य अ‍ॅल्डो रेनच्या तोंडी येत असलं, तरी हे दिग्दर्शकाने आपल्या चित्रपटांविषयी प्रेक्षकांना उद्देशून केलेलं स्टेटमेन्टदेखील मानता येईल.`धिस जस्ट माईट बी माय मास्टरपीस` .या त्या वाक्याचा हाच अर्थ मला अधिक पटणारा आहे. बहुदा दिग्दर्शकालाही तोच अभिप्रेत असावा.

-गणेश मतकरी.