पॅसिफिक रिम- दिग्दर्शकाच्या किर्तीला साजेसा

हिचकाॅकने जेव्हा 'सायको' चित्रपट बनवला तेव्हा सुमार भयपटांचा सुकाळ होता. कोणीही उठून, कोणताही मध्यम दर्जाचा नटसंच घेऊन काहीही करुन ते चित्रपट चालवून दाखवत कारण लोकांना त्यांच्या शाॅक एलिमेन्ट्सचं कौतुक वाटत असे. हाॅलिवुडने प्रसिध्द केलेली चमचमती शैली या काटकसरीने केलेल्या चित्रपटांमधून दिसत़ नसे. उलट काहीसा हौशी, पध्दतशीरपणे  पटकथा न रंगवता उस्फूर्तपणे सुचेल ते केल्याचा लुक या चित्रपटांना असे.हिचकाॅकची कल्पना होती ती हीच की अशाच उथळ  धक्कापटाला जर कोणाही सटरफटर दिग्दर्शकाने न बनवता जर खर््या मास्टरने बनवलं ,तर तो किती परिणामकारक होऊ शकेल !   आणि बाकी इतिहास तर आपण जाणतोच. याच प्रकारचं तर्कशास्त्र आपण गिआर्मो डेल टोरोच्या ' पॅसिफिक रिम' चित्रपटाला लावू शकतो.

पॅसिफिक रिमच्या मूळ कल्पनेत काहीच नवीन नाही. गाॅडझीलापासून जपानी चित्रपटात अवतरुन पुढे हाॅलिवुडवरही प्रभाव पाडणारे अनेक जपानी राक्षस आपण पाहिले आहेत. कालांतराने , या राक्षसांची मुळात हिरोशिमा -नागासाकी वरल्या हल्ल्यांपासुन स्फूर्ती घेऊन , अणुयुध्दाचं प्रतीक म्हणून झालेली योजना विस्मरणात गेली आणि हे चित्रपट लक्षात राहिले ते त्यांच्या लो बजेट स्पेशल इफेक्ट्स, सुमार अभिनय, रबर सुटात दडवलेल्या माणसांच्या राक्षसलीला आणि असल्या काही अभिरुचीशून्य पण कॅम्पी घटकांमुळे. त्यांची काही बिग बजेट रुपं नवा गाॅडझिला (१९९८) , क्लोवरफील्ड (२००८ मधली उत्तम निर्मिती) अशा अमेरिकन चित्रपटांतून आलेली आहेत. आताही या चित्रपटांचे चाहाते १९१४ च्या नव्या गाॅडझिलाच्या प्रतिक्षेत आहेतच.

महाकाय यंत्रमानवही चित्रपटांसाठी असेच पुरातन. आपल्यातल्या काहींना एक किंवा दोन चॅनल टिव्हीच्या जमान्यातला 'जायन्ट रोबाट' आठवत असेलच. हल्लीच्या गाडीत रुपांतरीत होणार््या आणि अत्यंत श्रीमंती बजेट्स सह अत्यंत मूर्ख पटकथा असणार््या ट्रान्सफाॅर्मर्स मालिकेपर्यंत त्यांचीही अनेक स्थित्यंतरं आपण पाहिली आहेत. या दोन्ही प्रकारच्या राक्षस गणांना वाहिलेले चित्रपट भरपूर चाहता वर्ग असलेले पण क्वचितच कलेबिलेशी नातं सांगणारे आहेत हे वेगळं सांगायची गरज नाही.  या दोन्ही प्रकारात मोडणारे राक्षस असणारा चित्रपट पाहायला आपल्याकडला उच्चअभिरुचीदर्शक चित्रपट पाहाणारा प्रेक्षकच का, माझ्यासारखा काय वाटेल ते चित्रपट पाहाणारा माणूसही बिचकेल यात नवल ते काय? पण तरीही तो मी पाहायचं ठरवलं ते उघडच त्याला जोडलेल्या दिग्दर्शकाच्या नावाने.

केवळ जपानी राक्षसी प्राणी आणि महाकाय यंत्रमानव आणि ट्रेलर्समधे दिसणारा त्यांचा धांगडधिंगा पाहून नाक मुरडणार््या प्रेक्षकांनी यामागचा दिग्दर्शक लक्षात घेण्याची आवश्यकता आहे, कारण शेवटी चित्रपटाचा दर्जा त्याच्या दिग्दर्शकावर ठरतो. डेल टोरोने आजवर फॅन्टसीच्या प्रांतात वावरणारे पण 'टिपीकल' नसणारे अनेक चित्रपट दिग्दर्शित केले आहेत, अनेकांची निर्मिती केली आहे. त्याचा २००६ चा पॅन्स लॅबिरीन्थ हा माझ्या सर्वात आवडत्या चित्रपटांपैकी एक आहे. पण तो सोडूनही क्रोनोस,द डेव्हिल्स बॅकबोन, हेलबाॅय मालिका अशा विशिष्ट चित्रप्रकाराच्या व्याख्येपलीकडे जाणार््या अनेक चित्रपटांना तो जबाबदार आहे. हेलबाॅयच्या २००८ मधल्या दुसर््या भागानंतरचा हा त्याचा पुढला दिग्दर्शकीय प्रयत्न.

पॅसिफिक रिमच्या आधी एक छोटी प्रस्तावना आहे. सेट अप तयार करणारी. चित्रपटाचा वेगळेपणा या पहिल्या काही मिनिटातच आपल्या लक्षात येतो. पहिला राक्षसी प्राणी ,अर्थात कायजू,  समुद्रतळातून वर येऊन माणसापर्यंत कसा पोचला आणि त्यानंतर हे प्राणी कसे येतच राहिले हा इतिहास तो सांगतो आणि मानवाने या प्राण्यांशी लढण्यासाठी काय योजना केली तीही सांगतो. यात लगेचच लक्षात येणारी गोष्ट म्हणजे लेखक/दिग्दर्शक डेल टोरोचा तिरकस सूर. आपण आपत्तीवर मिळवलेला विजय सांगताना तो केवळ आपल्या हुशारीचे गोडवे गात नाही तर एकदा विजयाचा मार्ग दिसल्यावर आपण धोका विसरुन आपल्याच धुंदीत कसे रमलो आणि राक्षसांचा मर्चंडाईज म्हणून वापर सुरू केला हे सांगतो. चित्रपटाची तर्कशुध्द विचाराची सवय दिसते ती राक्षसांशी लढणार््या यंत्रमानवांची , येगर्सची चालक यंत्रणा तो स्पष्ट करतो तेव्हा. यातली ही दोन चालकांना मनाच्या पातळीवर एकत्र आणण्याची कल्पना ही या चित्रपटाला वेगळं बनवण्यासाठी बर््याच प्रमाणात जबाबदार आहे.

 मानवाने कायजूंवर मिळवलेला विजय पहिल्यांदा डळमळायला लागतो तो रॅले (चार्ली हुनाम) आणि यान्सी बेकेट
या बंधूंचा येगर कायजूकडून मार खातो तेव्हा. यान्सी या लढाईत मरतो आणि त्याच्याशी मनाने खरोखरच त्या क्षणी जोडला गेलेला त्याचा भाऊ इतका हादरतो की तो येगर प्रोग्रॅम सोडून परागंदा होतो. पुढल्या पाच वर्षांत कायजूंचे हल्ले वाढत जातात आणि युध्दाच्या अखेरच्या टप्प्यावर येगर प्रोग्रॅमचा संचालक स्टॅकर ( इड्रिस एल्बा)  रॅलेला शोधत येतो. मॅको( रिन्को किकुची) या जपानी तरुणीने त्याचा येगर पुन्हा वापरात आणलेला असतो. पृथ्वीवर कायजूंचा ताबा होऊ नये असं वाटत असेल तर पुन्हा स्टॅकरकडे परत जाण्यावाचून रॅलेला पर्याय नसतो.

पॅसिफिक रिम मधे सर्वात दुय्यम काय असेल, तर तो अभिनय. हे सारे काॅम्पिटन्ट आहेत, आणि ते अनेक अशक्य गोष्टी प्रेक्षकांच्या सोयीसाठी पुरेशा कन्विक्शनने करतात, पण त्यांना मुळात करण्यासारख्या  गोष्टीच कमी आहेत. डेल टोरोची दृष्टी , संकल्पना आणि ती प्रत्यक्षात आणताना त्याने सफाईदारपणे वापरलेलं तंत्रज्ञान हे इथे प्रमुख आहे.  डेल टोरोचं तंत्रज्ञानावरलं नियंत्रण हे जाॅर्ज लुकस किंवा जेम्स कॅमेराॅन यांच्या धाटणीचं आहे ,पण त्याचा विचार हा कधीच त्या दोघांइतका मेन स्ट्रीम असत नाही. विषयाची वेगवेगळ्या पातळ्यांवरली रचना, प्रश्नाच्या परस्परविरुध्द बाजू, अतिमानवी घटकांबद्दलची लव्हक्राफ्टीअन सेन्सिबिलिटी ( मूळात डेल टोरो या चित्रपटाआधी एच पी लव्हक्राफ्टच्या 'अॅट द माउन्टन्स आॅफ मॅडनेस' वर चित्रपट बनवणार होता, मात्र ते जमू शकलं नाही, मात्र या चित्रपटात किंवा हेलबाॅयमधेही त्याच्या कामावरली ही झाक स्पष्ट दिसते)  अशा गोष्टी त्याला सांकेतिक कथासूत्रांपासून बाजूला ठेवत आल्या आहेत. पॅसिफिक रिममधे स्पेशल इफेक्ट्सना भरपूर जागा आहे पण शेवटची पंधरा वीस मिनिटं सोडली तर तो त्यात वाहावत जात नाही. त्याला इतर वेगवेगळ्या गोष्टींमधे रस आहे . मघा सांगितलेलं शब्दशः दोन मनांचं जुळणं ही त्यातली प्रमुख गोष्ट. रॅले आणि मॅको यांचं एकाच येगरचा चालक बनणं ही चित्रपटातली महत्वाची घटना आहे, आणि बराचसा बिल्ड अप हा त्या दिशेने होणारा आहे. एका परीने तिच्याकडे प्रेमकथा म्हणून पाहाता येईल पण हे प्रेमाहून अधिक समजून घेणं आहे. मनाने जवळ येणं आहे. याखेरीज थोडं राजकारण , थोडं ज्या त्या गोष्टीचं कमर्शिअलायजेशन अशी काही उपसूत्रदेखील आहेत.

दिग्दर्शक या इतर घटकांमधे रमतो याचा अर्थ तो मूळ चित्रप्रकाराला बाजूला  टाकतो असा मात्र नाही. तो मूळ माॅन्स्टर मुव्हीशी प्रामाणिक आहेच. त्यात भरपूर कॅम्पीनेस, चिकार अॅक्शन ,मारामार््या, जुन्या चित्रपटांचे संदर्भ वगैरे आहेत. मात्र या गोष्टी आणि पडद्यावरलं जुजबी साहस ही या चित्रप्रकाराची मर्यादा नाही हे तो दाखवून देतो.

केवळ स्पेक्टॅकल या दृष्टीने पाहायचं तर यात दोन गोष्टी खूप उल्लेखनीय आहेत. एक म्हणजे त्यातला स्केलचा वापर. मागे गाॅडझिलाने 'साईझ डझ मॅटर' अशी टॅग लाईन वापरली होती, पण खर््या अर्थाने ती पॅसिफिक रिमला लागू होते. यात कायजू आणि येगर यांचं प्रमाण ,त्यांचा भव्यपणा , मानवाच्या तुलनेत त्यांचा अवाढव्य आकार हे खूप विचार करुन ठरवलंय आणि अनेक प्रसंगी या भव्यतेचा उत्तम वापर केलाय. सुरुवातीला यान्सीच्या मृत्यूनंतर रॅले येगरला एकटाच परत घेउन येतो आणि समुद्रकिनार््यावर कोलमडून पडतो तो प्रसंग किंवा मॅकोची आठवण अशा अनेक जागा सांगता येतील. आणि दुसरी उल्लेखनीय गोष्ट म्हणजे त्यातलं थ्री डी. मी 'अवतार' थ्री डी फाॅरमॅटमधे पाहिला नव्हता पण आजवर मी जे काही इतर थ्री डि चित्रपट पाहिले आहेत त्यात हा सर्वोत्तम म्हणावा लागेल. गिमिक म्हणून न वापरता स्केल आणि खोली हायलाइट करण्यासाठी केलेला हा वापर थ्री डी ला टाकाउ समजणार््यांनी जरुर पाहाण्यासारखा आहे.

डेल टाेरोने याहून अधिक चांगले चित्रपट केले आहेत आणि लॅबिरीन्थमुळे त्याने स्वतःच बार फार उंचावर नेउन ठेवला आहे. मात्र पॅसिफिक रिम सर्वोत्कृष्ट नसला तरी त्याच्या किर्तीला जागणारा आणि पुढल्या कामाबद्दलच्या अपेक्षा तशाच ठेवणारा आहे हे सहजच म्हणता येईल.
-गणेश मतकरी.