जाहिरातींचा प्रश्न

 चित्रपटांचे पोस्टर्स हे त्या त्या दिग्दर्शकाच्या भूमिकेची साक्ष देणारे असावेत असं माझं एक आवडतं मत आहे आणि बहुसंख्य प्रमाणात ते खरंही आहे, असं मानता येईल. पोस्टर डिझाईन हे थोडं एक्जरसाईझसारखं असतं. चित्रपटाला अमुक अमुक गोष्ट म्हणायचीय, मांडायचीय. मग हीच गोष्ट तुम्ही एकुलत्या एका दृश्यप्रतिमेतून कशी मांडाल? हे आव्हान पोस्टर्स डिझाईन करणार््यांपुढे असतं. हे करण्याचे अनेक मार्ग असतात. मार्टीन स्कोर्सेसीच्या 'टॅक्सी ड्रायव्हर' च्या पोस्टरवरली रस्त्यावरल्या दिव्यांच्या प्रकाशात पार्क केलेल्या टॅक्सीपुढे उभ्या राॅबर्ट डी निरोची प्रतिमा, या व्यक्तिरेखेचा एकटेपणा वातावरणातून आणि मांडणीतून आपल्यापुढे उभा करते, पल्प फिक्शनचा पोस्टर त्याच जातीच्या पुस्तकाचं काल्पनिक कव्हरच आपल्या डोळ्यासमोर आणतो तर व्हर्टिगोच्या पोस्टरवरली भौमितीक रचना, नायकाच्या फोबिआलाच सूचीत करते. हे सारे पोस्टर्स, मूळ चित्रपटाची जान कशात आहे, हे थोडक्यात पण  अचूक रीतीने मांडण्याचा प्रयत्न करतात. मात्र पोस्टर्स या एकाच प्रकारचे असतात का? तर नाही.

इन्टरनेटवर थोडं अभ्यासपूर्ण सर्फींग केलं की आपल्याला काही चित्रपटांचे अतिशय गंमतीदार पोस्टर्स पाहायला मिळतात. या पोस्टर्सचा अनेकदा मूळ चित्रपटाशीही काही थेट संबंध असत नाही, मात्र ते पाहाणार््याच्या मनात उत्सुकता तयार होईल, असे मात्र जरुर असतात. राॅबर्ट आॅल्टमनच्या '३ वुमेन' चा अमेरिकेतला पोस्टर त्यातली महत्वाची क्षणचित्र रेखाटणारा होता, पण याच चित्रपटाच्या पोलिश पोस्टरमधे चमचा, सुरी आणि काटा यांची सांगड स्त्रीयांच्या चेहर््याशी घालून कलात्मक परिणाम साधला होता.' रेडर्स आॅफ द लाॅस्ट आर्क' च्या जपानी पोस्टरवर चित्रपटाचा दिग्दर्शक स्पीलबर्ग आणि निर्माता जाॅर्ज ल्युकस यांचंच मोठं छायाचित्र होतं, तर गोदारच्या 'वीकेन्ड' च्या जर्मन पोस्टरमधे केवळ काळ्या पार्श्वभूमीवर केलेला टायपोग्राफीचा प्रयत्न होता. आता ही पोस्टर्स दिग्दर्शकाच्या दृष्टीशी प्रामाणिक असतील असं म्हणावं का, तर खचितच नाही. ही परदेशी वितरणानिमित्त चित्रपटाच्या जाहिरातींमधे केलेल्या बदलाची उदाहरणं मनोरंजक ठरतात कारण ती आपल्याला दिग्दर्शकाविषयी न सांगता, प्रेक्षकांविषयी सांगतात.

सामान्यत: दिग्दर्शक हा आपल्या प्रांतातल्या आपल्याशी समविचारी प्रेक्षकांसाठी चित्रपट बनवतो. त्यामुळे त्या प्रेक्षकासाठी केलेली जाहिरात ही अधिक थेट, अधिक प्रामाणिक, चित्रपटामागचा विचारच समोर मांडणारी असावी अशी त्याची भूमिका असते. तो स्वत: त्यात अधिक मोकळेपणाने सामील असल्याने त्याचं या गोष्टींवर नियंत्रणही असू शकतं. याऊलट परदेशी गेलं की ही गणितं बदलतात. परदेशी प्रेक्षकांचा, एकूण चित्रपटांकडे पाहाण्याचा आणि विशिष्ट वळणाच्या चित्रपटांकडे पाहाण्याचा दृष्टीकोन हा मूळ इन्टेन्डेड प्रेक्षकापेक्षा वेगळा, अगदी दुसर््या टोकाचाही असू शकतो. कधी पडद्यावरल्या अभिनेत्यांपेक्षा दिग्दर्शकाची लोकप्रियता अधिक  असते, कधी हाॅलिवुडसारख्या व्यावसायिक चित्रपटांना अधिक मागणी असते, कधी आशयाची प्रक्षोभकता या प्रेक्षकांना  चित्रपटगृहाकडे वळवू शकते, तर कधी प्रयोगांबद्दलही त्यांना आकर्षण असू शकतं. त्याशिवाय वितरण कोणत्या प्रकारचं आहे यानेही प्रेक्षकांचा दृष्टीकोन बदलू शकतो. व्यावसायिक चित्रपटाच्या प्रेक्षकाला जे आपलं वाटेल, तेच, तसंच चित्रपट महोत्सवांच्या प्रेक्षकाना आपलं वाटेल असं सांगता येणार नाही ( किंबहूना बहुतेक उदाहरणांत, वाटणार नाही असंच सांगता येईल) . त्यामुळे या चित्रपटांची पब्लिसिटी डिझाईन करताना दिग्दर्शकाच्या मूळ भूमिकेला बाजूला सारुन, त्यापलीकडे विचार केला जातो. या डिझाईनवर प्रभाव असतो, तो त्या,त्या ठिकाणच्या प्रेक्षकाना आेळखणार््या वितरकांचा, निर्मात्यांचा. दिग्दर्शकाचा हेतू मांडण्यापेक्षा, प्रेक्षक चित्रपटाकडे कसा खेचून आणता येईल हे पाहाण्याचा हा प्रयत्न असतो.

अर्थात, मूळ चित्रपटाशी सपशेल विसंगत असे पोस्टर्स केवळ दुसर््या देशांसाठीच केले जातात असंही नाही. कधीकधी , ते आपल्याच प्रेक्षकासाठीही असतात. खासकरुन जेव्हा चित्रपट प्रेक्षकाश्रयासाठी तडजोडी न करता बनवला जातो, तेव्हा त्याचं वितरण हे चित्रकर्त्यांसमोर प्रश्न उभा करतं. चित्रपटाला कला म्हणून महत्व आहे यात वाद नाही, पण ही कला हा ग्रुप एफर्ट असल्याने आणि त्यात पैशांची उलाढालही मोठ्या प्रमाणात असल्याने ती कधीच बासनात ठेवून दिली जात नाही. ती प्रेक्षकांपर्यंत पोचावी, असं सार््यांनाच वाटत असतं, मात्र जेव्हा विशिष्ट चित्रपटाला केवळ त्याच्या अंगभूत गुणांवर प्रेक्षक मिळणं कठीण होईल असं वाटतं, तेव्हा मग या चित्रपटाच्या जाहिरातीचा काही वेगळा विचार करणं आवश्यक ठरतं. या प्रकारच्या काहीशा फसव्या मार्केटींग योजनेचं माझं आवडतं उदाहरण म्हणजे भारतीय वंशाचा हाॅलिवुड दिग्दर्शक एम नाईट श्यामलन याचा ' साईन्स'.
साईन्स येण्याआधी 'सिक्स्थ सेन्स' चित्रपटाने श्यामलनचं नाव घराघरात पोचवलं होतं. आणि लोक त्याच्याकडून विशिष्ट प्रकारच्या चित्रपटाची अपेक्षा करत होते. साईन्स हा मुळात फिलाॅसाॅफिकल वळणाचा चित्रपट होता. देवाचं अस्तित्व, श्रध्देचं स्वरुप अशा विषयाची यात चर्चा होती . माझ्या मते याची मूळ प्रेरणा , इन्गमार बर्गमनचा ' विन्टर लाईट' चित्रपट असणार, मात्र आपल्या फॅन्टसी घटक घालण्याच्या योेजनेमुळे श्यामलनने त्यात परग्रहवासीयांची योजना केली होती. चित्रपट उत्तमच होता. माझ्या मते तो श्यामलनचा सर्वोत्कृष्टच आहे. असो,आता गंमत अशी होती, की परग्रहवासीयांचा पृथ्वीवर हल्ल्याचा प्रयत्न अशी पार्श्वभूमी असतानाही मुळात चित्रपटात भव्य विज्ञानपटांना साजेशी एकही गोष्ट नव्हती. टिव्हीवर अस्पष्ट दिसणारी काही दृश्य,बरीचशी गूढ वातावरणनिर्मिती, आणि अगदीच मोजक्या दृश्यांत येणारा एक परग्रहवासी सोडला तर सारा वेळ शेतावरल्या एका घरात घडणारा हा चित्रपट , वैचारिक चित्रपट पाहाणारे आणि विज्ञानपट पाहाणारे ,या दोन्ही गटांनाही परकाच वाटण्याची शक्यता होती. मग याची जाहिरात करताना चित्रपट वैचारिक नसून परग्रहवासियांच्या हल्ल्याविषयीच असल्याचं भासवण्यात आलं. पोस्टरवर अवकाशातून दिसणारी पृथ्वी, त्यावर परग्रहवासियांशी जोडण्यात येणार््या क्राॅप सर्कल्स सारखे आकार आणि ' इट्स नाॅ लाईक दे डिन्ट वाॅर्न अस' अशी भव्य युध्द सूचित करणारी टॅग लाईन, अशी पोस्टर्सची रचना करण्यात आली. बिग बजेट सायन्स फिक्शन पाहाण्याच्या आशेने चित्रपट पाहायला गेलेले प्रेक्षक अर्थात चित्रपट पाहून अवाक झाले, पण काही वेगळं पाहाण्याची तयारी असलेल्याना चित्रपट आवडला, चालला. स्ट्रॅटेजी यशस्वी झाली.
हे सगळं माझ्या डोक्यात काही दिवस घोळतय, काही म्हणजे काही दिवसापूर्वी प्रदर्शित झालेल्या नागराज मंजुळे दिग्दर्शित चित्रपटाने निवडलेल्या, याच प्रकारच्या, प्रेक्षकाना विषयाबाबत अंधारात ठेवण्याची स्ट्रॅटेजीनंतर.

फँड्री हा मुळात महोत्सवातून गाजलेला चित्रपट, अतिशय प्रामाणिक पणे केलेला. एका आडगावात राहाणार््या जब्या , या कैकाडी समाजातल्या मुलाचं विश्व त्यात साकारलेलं. विश्व एकाच वेळी दोन तर््हांनी दिसणारं. वास्तववादी आणि काहीसं प्रतीकात्मक/ काव्यात्म. एका परीने प्रत्यक्षातलं जग या मुलाच्या नजरेत ज्या प्रकारे उतरत, ते तसंच्या तसं पडद्यावर आणण्याचा प्रयत्न. या मुलाच्या आयुष्यातले अनेक पैलू यात येतात. त्याची कौटंुबिक पार्श्वभूमी, त्याचं शालू नावाच्या वरच्या जातीच्या मुलीवर बसलेलं एकतर्फी प्रेम, गावातले जातीभेद आणि त्याच्या समाजाला मिळणारी अपमानास्पद वागणूक, वगैरे वगैरे, पण ते पैलू केवळ जब्यापुरते. त्याला या मुद्द्यांचं जितपत आकलन होऊ शकतं, तितपतच चित्रपटात आपल्याला दिसतं. त्यापलीकडे जाऊन चित्रपट ना समाजोपयोगी भाष्य करायला जात, ना खोटी प्रेमकथा रंगवून सांगत. तो या प्रतिनिधीक व्यक्तिरेखेची जडणघडण मात्र मन लावून मांडतो. आता असा काहीसा संमिश्र आशय असणारा चित्रपट प्रेक्षकांपर्यंत पोचवायचा कसा?

संबंधितांनी यावर काढलेला उपाय हा बराचसा साईन्सची आठवण करुन देणारा आहे.
आपल्याकडे, फार वेगळ्या पोस्टर्सची परंपरा नाही. चित्रपटाच्या वातावरणाची किंचित झाक आणि अभिनेत्यांचे मोठेमोठे चेहरे, हा वर्षानुवर्ष चालत आलेला फाॅर्म्युलाच आजही मोठ्या प्रमाणात वापरला जातो. त्यामुळे फँड्रीचा वेगळेपणा बाजूला करुन त्याला त्याच पारंपारिक डिझाईनमधे बसवायचं असं या मंडळीनी ठरवलं. असं डिझाईन, जे परिचित असेल, पण कोणताही निश्चित विचार मांडणार नाही, वेगळेपणासाठी उठून दिसणार नाही. प्रयोग म्हणून चित्रपट पाहण्याची इच्छा नसणार््या पण चांगल्या चित्रपटाची अपेक्षा करणार््या प्रेक्षकाला मात्र  ते पाहिल्याबरोबर पटण्यासारखं असेल.

अर्थात, फँड्रीमागे झी सारखी मोठी संस्था उभी असल्याने, त्यांनी हा विचार केवळ पोस्टरपुरता ठेवला नाही, तर त्यांनी पूर्ण चित्रपटच कसा वेगळा नाही, तर प्रेक्षकांच्या अतिशय परिचित अशा आणि 'शाळकरी प्रेम ' फाॅर्म्युलाचाच अवतार आहे हे दाखवून देण्यासाठी त्याच वळणाची ट्रेलरही केली आणि अजय अतुल सारख्या लोकप्रिय संगीतकारांकडून त्या वळणाचं गाणंही बनवून पब्लिसिटीसाठी वापरलं. टु गिव्ह द क्रेडीट व्हेअर ड्यू, त्यांनी हे केलं ते केवळ मार्केटींगच्या पातळीवर. त्यापुढे जाऊन त्यांनी चित्रपटात गाणी घालणं वा इतर काही थेट बदल केले नाहीत. तो जसा होता तसाच ठेवला. त्यांच्या युक्त्यांचाही, व्यावसायिक दृष्टीकोनातून फायदाच झाला, कारण मोठ्या प्रमाणात प्रेक्षक आला आणि त्यांनी चित्रपट पाहिला. मूळात दिशाभूल करण्याच्या तंत्राने आकर्षित झालेला प्रेक्षक हा वेगळाच चित्रपट पाहाण्याच्या अपेक्षेने येत होता, त्यामुळे हे योग्य होतं असं शंभर टक्क्े म्हणता येणार नाही, पण त्यामुळे फँड्रीला त्याचा फायदा झाला हे खरच.
आता प्रश्न हा, की फँड्रीचं ( किंवा साईन्सचंही) यश हे कलात्मक का व्यावसायिक? कारण दिशाभूल केल्याने काही प्रेक्षक नाराज झाला तरी उरलेल्यांना चित्रपट आवडला हे खरच, आणि कदाचित कँपेन गंभीर असती, तर ती पाहून यांतला किती प्रेक्षक चित्रपटाला आला असता? मग या प्रेक्षकापर्यंत एक चांगला आणि त्यांनाही आवडेलसा चित्रपट नेण्याचं कामही, शेवटी या चमकदार , थोड्या फसव्या मार्केटींगने केलं असंच म्हणता येईल, नाही?
मग तात्पर्य काय ? एन्ड जस्टीफाईज द मीन्स? ज्याचा शेवट गोड, ते सारं गोड? मला वाटतं तसंच काहीतरी !
-  गणेश मतकरी