गणेश मतकरी यांना ‘सिनेमॅटिक’साठी पुरस्कार

 मुंबई : मॅजेस्टिक पब्लिशिंग हाऊस आणि भेंडे कुटुंबीय यांच्यातर्फे देण्यात येणारा सुभाष भेंडे नवोदित लेखक पुरस्कार लेखक गणेश मतकरी यांना जाहीर झाला आहे. मतकरी यांच्या 'सिनेमॅटिक' या समीक्षाग्रंथासाठी हा पुरस्कार जाहीर झाला असून तो २६ डिसेंबर रोजी वांद्रे एमआयजी क्लबच्या सभागृहात प्रसिद्ध दिग्दर्शक अरुण खोपकर यांच्या हस्ते प्रदान केला जाईल. ११ हजार १११ रुपये आणि स्मृतिचिन्ह असे या पुरस्काराचे स्वरुप आहे. विलास खोले, नीरजा, अवधूत परळकर यांच्या परीक्षक समितीने पुरस्कारासाठी 'सिनेमॅटिक'ची एकमताने निवड केली, असे समितीचे निमंत्रक अशोक कोठावळे यांनी कळवले आहे.

पुरस्कारानिमित्ताने सिनेमॅटिकवर अवधूत परळकर यांनी महाराष्ट्र टाइम्ससाठी लिहिलेला शब्दबंध पुन्हा येथे सादर करीत आहोत.



असा सिनेमा असतो, राजा!
अवधूत परळकर 
टाइमपास इतकंच उद्दिष्ट असलेल्या प्रेक्षक-मानसिकतेतून आपल्या देशात टाइमपास व्यापारी सिनेमा जन्माला आला आहे. त्यानं आपलं सांस्कृतिक विश्व कसं नि किती व्यापून टाकलं आहे ते आपण अनुभवत आहोत. या टाइमपास सिनेसंस्कृतीला उधाण आणणारी टाइमपास सिनेसमीक्षाही जन्माला आली आहे. अशा सवंग वातावरणात या कलाप्रकाराविषयी गंभीरपणे बोलू लिहू पाहणारा; या कलाप्रकाराचं खरंखुरं व्यक्तिमत्व, आणि गाभा अभ्यासूपणे समजून घेऊ पाहणारा गणेश मतकरी हा लेखक जन्माला येणं ही नवलाची घटना आहे. 'सिनेमॅटिक' नावाचं पुस्तक लिहून या तरुण लेखकानं सिनेमा पाहायचा आपला दृष्टिकोन, सिनेकलाकृतीच्या आस्वाद प्रक्रियेविषयीची आपली भूमिका वाचकांसमोर मांडली आहे. सिनेमाचं आपलं आकलन आणि चिंतन वाचकांसमोर मांडता मांडता सिनेमाकडे कसं पाहावं याची प्रगल्भ जाणीव हे पुस्तक वाचकांत निर्माण करतं.
सिनेमाचा आशय, त्यातील भिन्न प्रवाह, आशयाची विविध रूपं, तो पडद्यावर सादर करण्याची दिग्दर्शकांची शैली यावरली उद्बोधक चर्चा सिनेमॅटिकमध्ये विखुरलेली आहे. या निमित्तानं लेखक सिनेनिमिर्तीची पार्श्वभूमी, प्रतिमा रचनेची शैली याबद्दलचं निवेदन आणि त्यावरलं लेखकाचं भाष्य असा हा लेखनप्रवास आहे. 'सिनेमॅटिक'ला बुजुर्ग सिनेसमीक्षक अरुण खोपकर यांची अप्रतिम प्रस्तावना आहे. ती गणेश मतकरींच्या सिनेमाच्या पॅशनबद्दल बोलते; त्यांच्या दृष्टिमागच्या आधुनिक वृत्तीबद्दल, त्यांच्या समीक्षेतल्या मानवतावादी मूल्यांबद्दल बोलते; आणि त्याही पलीकडे जाऊन सिनेमा कले-संदर्भात स्वतंत्र विचार मांडते.
गणेश मतकरींच्या व्यासंगाचा आणि संवेदनशील निरीक्षणाचा प्रत्यय या पुस्तकात पानोपानी येतो. रहस्यपट, युद्धपट, समांतर सिनेमा, मराठी सिनेमा इत्यादी विषयावर मतकरींनी स्वतंत्र प्रकरणं लिहून त्या संदर्भातली आपली निरीक्षणं स्वच्छपणे मांडलीत. मतकरींचं या विषयाचं चौफेर ज्ञान, वरपांगी दिसणाऱ्या घटनांच्या पलीकडे जाऊन सिनेवस्तूचा विचार करण्याची त्यांची वृत्ती हे सर्व त्यांच्या निरीक्षणातून डोकावतं. विशिष्ट सिनेमाचं आपल्याला झालेलं आकलन इतरांपेक्षा वेगळं असेल तर ते निर्भयपणे मांडतात, आपली भूमिका, किंवा विशिष्ट तांत्रिक संज्ञा नीट समजावी म्हणून चित्रपटांची उदाहरणं देतात. रहस्यपटांबद्दल लिहितांना फिल्म न्वारचा नुसता उल्लेख करून ते थांबत नाहीत. 'फिल्म न्वार' ही काय संकल्पना आहे हे दाखले देऊन समजावून सांगतात. भूतकाळातील रहस्य दडवलेला नायक, रहस्यमय तरुणी, सज्जन व्यक्तीचा पूर्ण अभाव ही न्वार सिनेमाची वैशिष्ट्यं चटकन सांगून टाकतात. तसा प्रत्येक चित्रपट रहस्यप्रधान असतो, तरीही आपण त्याला रहस्यपट म्हणत नाही हे सांगून ते रहस्यपटाची लक्षणं आपल्या विचारार्थ मांडतात. 'सिटिझन केन' चित्रपटाची एक बाजू रहस्यपटाची असली तरी त्याला रहस्यपटात का जमा करायचं नाही, हे सांगतात. हिचकॉकचा वेगळेपणा सांगून प्रेक्षकांना खिळवण्यासाठी तो आपल्या चित्रपटात कशा जागा तयार करत असे; लहान लहान प्रसंग मालिकां-मधून रहस्य वाढवत नेणं त्याला कसं आवडायचं हे उदाहरणांसहीत मांडतात. क्षणाच्या हुशारीपेक्षा सातत्यानं परिणाम वाढवणं हे मोलाचं कसं, त्यामुळे श्यामलनच्या 'सिक्स्थ सेन्स' या लोकप्रिय चित्रपटापेक्षा त्याचा 'साईर्न' हा चित्रपट अधिक दजेर्दार कसा ठरतो हे मतकरी पटवून देतात.
' एक्झॉसिर्स्ट' हा सिनेमा सामान्य भयपट म्हणून मी मोडीत काढला होता. मतकरींनी या चित्रपटावर सोळा पानी मजकूर लिहून त्याचं असाधारणपण इतक्या प्रभावीपणे निदर्शनास आणून दिलं आहे की ते वाचून या चित्रपटाविषयीचा माझा प्रतिकूल पूर्वग्रह नष्ट झाला. 'एक्झॉसिर्स्ट'च्या निमिर्तीची आणि त्यामागच्या पार्श्वभूमीची मतकरींनी सांगितलेली कथा हा या पुस्तकातला सर्वात वाचनीय भाग आहे.
युद्धपटांचा त्यांनी घेतलेल्या आढाव्याबद्दलही असंच म्हणावं लागेल. सुरवातीचे युद्धपट जनतेनं युद्धाला पाठिंबा देण्यासाठी काढले गेल्यानं त्यात कसा प्रचारकीपणा येत गेला; युद्धाला बाळबोध संघर्षाचं रूप कसं दिलं गेलं हे सांगून काळानुसार युद्धपट कसे बदलले हे मतकरी स्पष्ट करत जातात. युद्धपटाचा वापर थ्रीलर, रोमान्स, ब्लॅक कॉमेडीसाठी कसा केला जाऊ लागला हेही दाखवून देतात. जिंकलेले आणि हरलेले याच्या पलीकडे जाऊन युद्धपट माणुसकीचा संदेश देऊ लागले; युद्धाचा फोलपणा दाखवू लागले; युद्धाविषयी तिटकारा निर्माण करू लागले हे बदल लेखकानं छान टिपलेत. सुरवातीच्या काही युद्धपटातली युद्धं कशी चेहरा हरवलेली होती; पाहायला नेत्रसुखद, उत्तम कोरिओग्राफ केलेल्या यातल्या युद्ध प्रसंगामध्ये लढणाऱ्या सैनिकाला काय वाटत असेल याचा विचार त्यात नव्हता असं त्यांनी म्हटलं आहे. प्लॅटून चित्रपटाच्या दिग्दर्शकानं सैनिकांमधली सामान्य माणसं पडद्यावर उभी केली असं सांगून 'प्लॅटून' हा पहिला वास्तव युद्धपट कसा हे त्यांनी त्यातल्या इतर तपशीलांसह पटवून दिलं आहे. युद्धांचं तंत्र बदललं तरी माणसांनी माणसांना मारणं हे कधीच बदललं नाही त्यामुळे कोणत्याही संवेदनशील चित्रर्कत्यानं केलेला चित्रपट हा युद्धविरोधी चित्रपटच असणार. युद्ध म्हणजे मृत्यू हेच आज हॉलिवुडच्या युद्धपटांना सांगायचं आहे अशा शब्दात ते या प्रकरणाचा शहाणा शेवट करतात.
सिनेमाचे, त्यामागील वैचारिक भूमिकांचे त्यांनी टिपलेले बारकावे त्यांच्या अभ्यासूपणाची आणि तीक्ष्ण निरीक्षण शक्तीची साक्ष पटवणारे आहेत. आज भयपट पुन्हा स्पेशल इफेक्टस आणि रक्ताच्या थारोळ्यात हरवून गेले आहेत या त्यांच्या विधानाशी कोणीही सहमत होईल.
मतकरींची काही मतं प्रवाहाविरुद्ध वाटतील. किंबहुना तशी ती आहेतच. पण त्यात जितका ठामपणा आहे तितकीच विनम्रता आहे. मराठी सिनेमावर लिहिलेल्या प्रकरणात मतकरींनी मराठीतल्या नव्या चित्रपटाच्या लाटेचं-नव्या दिग्दर्शकांचं स्वागत केलं आहे. पण जोगवा, नटरंगसारख्या बेगडी वास्तवपटांबद्दल नाराजी व्यक्त केली आहे. वैचारिक स्टेटमेंट केल्याचा आव आणणारे पण प्रत्यक्षात तद्दन व्यावसायिक वळणाचे असे हे सिनेमे दिशाभूल करणारे आहेत असं इशारेवजा विधान त्यांनी केलं आहे. प्रेक्षकांना आपल्या भूमिकांचा आणि मतांचा फेरविचार करायला लागेल असा मजकूर या पुस्तकात अनेक जागी सापडतो. सोपं आणि स्वीकारण्याजोगं लॉजिक मांडून, त्याला चपखल उदाहरणांची जोड देऊन अपारंपरिक विचार वाचकांच्या गळी उतरवण्याची मतकरींची हातोटी दाद देण्याजोगी आहे.
प्रत्यक्ष दिसणाऱ्या गोष्टींमधून अर्थापर्यंत पोहोचायचं तर डोकं खाजवणं भाग पडेल असं 'डिमेन्शन्स ऑफ डायलॉग' या श्वान्कमायरच्या अफलातून लघुपटावर लिहिताना लेखकानं म्हटलंय. - हे खरं पाहता पुस्तकात उल्लेखलेल्या अनेक कलाकृतींबाबत हे बोलावं लागेल. तुलनेसाठी, संदर्भासाठी आणि उदाहरणासाठी मतकरींनी या पुस्तकातून जो सिनेमा समोर ठेवला आहे तो सर्वसाधारण मराठी सिनेप्रेक्षकांच्या पाहण्या-बोलण्यातला सिनेमा नाही. फिल्म फेस्टिव्हलला नियमानं हजेरी लावणारे फिल्म सोसायटी चळवळीतले लोक, अभ्यासू समीक्षक, यांना परिचित असलेला हा सिनेमा आहे. या मंडळींची सिनेमाविषयीची समज वाढवण्याची ताकद या लेखनात निश्चित आहे.
तौलनिक निरीक्षणासाठी लेखकानं वारंवार उल्लेखलेली विदेशी चित्रपटांची आणि दिग्दर्शकांची उदाहरणं या वर्तुळाबाहेरील वाचकांना मात्र गोंधळून टाकायची शक्यता आहे. माध्यमाकडे गांभीर्यानं पाहू इच्छिणारा; या माध्यमाची बलस्थानं जाणून घेण्यात स्वारस्य असलेला वर्ग या वाचकातही आहे. कलानिष्ठ सिनेमातल्या विविध कलात्मक प्रयोग जाणून घ्यायला या वाचकांना या पुस्तकाची मदत होईल. मराठी प्रेक्षकांची दृश्यसाक्षरता वाढवणारे चित्रपट आता मराठीत निघू लागले आहेत. गणेश मतकरींनी परिश्रमपूर्वक लिहिलेलं 'सिनेमॅटिक' हे पुस्तक टेक्स्टबुकप्रमाणे या प्रेक्षकांच्या कलाजाणीवांच्या विकासाला उपयोगी पडू शकेल. कदाचित सिनेमॅटिक सुस्वरूप आणि सुबुद्ध सिनेमाचं नवं दालन त्यांच्या समोर खुलं करेल. 'असा सिनेमा असतो राजा' असा साक्षात्कार त्यांना होऊ शकेल.
नव्या तंत्रज्ञानानं, डिजिटल क्रांतीनं या क्षेत्रात आज नवे आयाम निर्माण केले आहेत, आणि बराच गोंधळही उडवून दिला आहे. अखेरच्या प्रकरणात भविष्यात होऊ घातलेल्या या उलथापालथीची मतकरींनी दखल घेतली आहे. या बदलांकडे बघण्याचा त्यांचा दृष्टिकोन स्वागतशील पण सावध आहे. तंत्रज्ञानाची ही घोडदौड आशयाला तुडवून पुढं जाणार आहे का हा प्रश्न आपल्याप्रमाणे त्यांनाही भेडसावतो आहेच.
सिनेमॅटिक, गणेश मतकरी / प्रकाशक :
 मॅजेस्टिक पब्लिशिंग हाऊस 

पृष्ठं : १७२ / किंमत : ३०० रु.