पॅरानॉर्मल अ‍ॅक्टिव्हिटी - घाबरवणारा सिनेमा

भयपटांच्या चाहत्यांची जर दोन प्रकारात विभागणी करायची, तर ब्लेअर विच प्रोजेक्ट आवडणारे आणि ब्लेअर विच प्रोजेक्ट न आवडणारे अशी करावी लागेल. आपला चित्रपट हा खरं तर माहितीपटासाठी केलेलं खरंखुरं फूटेज असल्याची बतावणी करणारा, स्पेशल इफेक्ट्सना मुळातच काढून टाकून वातावरण निर्मितीवर भर देणारा, आणि बजेटच्या मर्यादांना सकारात्मक पद्धतीने वापरणारा ब्लेअर विच हा काहींना त्याच्या सूचकतेमधून खूपच घाबरवणारा वाटला होता, तर इतरांना ही केवळ एक पळवाट वाटली होती. मी स्वतः हा चित्रपट आवडणा-यांच्या वर्गात बसत असलो तरी तो न आवडण्याची कारणे मी समजू शकतो. उत्तम संकल्पना, दोन कॅमेरांच्या वापरातून येणारं टेक्श्चर अन् संकलन असलं तरी ब्लेअर विचची संहिता ही फारच फुटकळ होती. त्याचा पूर्ण भर हा इम्प्रोव्हायझेशनवर होता. आणि परिणाम वाढवत नेण्यासाठी पटकथेला जे निश्चित टप्पे हवे असतात, ते पुरेशा प्रभावीपणे योजलेले नव्हते. चित्रपटाचा शेवटही त्यामुळे काहीच स्पष्ट न करणारा. कुठेतरी आल्यासारखा वाटणारा होता. कल्पना नावीन्यपूर्ण असल्याने ब्लेअर विच तेव्हा लँडमार्क ठरला, पण त्याने भयपटाकडून असणा-या काही अपेक्षा पूर्ण झाल्या नाहीत, अन् त्याप्रमाणात चाहते नाराज झाले, हेदेखील खरं.
मुळात ब्लेअर विचचाच वंशज मानण्याजोगा, अन् अनेक गोष्टीत त्याच्याशी साम्य असणारा पॅरानॉर्मल अ‍ॅक्टिव्हिटी हा नवा चित्रपट मात्र कोणाही भयपटांच्या चाहत्याला नाराज करेल असं वाटत नाही. पॅरानॉर्मल अ‍ॅक्टिव्हिटीमधेही प्रेक्षक सत्य घटनेचे साक्षीदार ठरल्याचा आव आहे. प्रत्यक्ष घटना घडून गेल्यावर मिळालेलं फूटेज संकलित करून आपल्याला दाखवलं जातंय अशी इथली कल्पना, घटना किंवा घटनाक्रम आहे. तो ब्लेअर विच प्रमाणे रानावनात न घडता अमेरिकेतल्या एका उपनगरीय टुमदार बंगल्यात घडणारा. घरात राहणारं जोडपं आहे केटी (केटी फेदरस्टन) आणि मिका (मिका स्लोट) त्यांच्या घरात काही अनाकलनीय गोष्टी घडतायत असा दोघांचाही समज आहे. केटीच्या मते घर झपाटलेलं नसून, ही उदृश्य शक्ती तिलाच झपाटून राहिलेली आहे. तिला लहानपणी आलेल्या अनुभवाचीच ही पुनरावृत्ती आहे. घडणा-या गोष्टींची सत्यासत्यता पडताळण्यासाठी मिका एक नवा, चांगला कॅमेरा आणतो. आपण झोपतो त्या ठिकाणी तो रोज रात्री लावायचा अन् त्यात काही चित्रित होतंय का हे पाहायचं अशी त्याची कल्पना. केटीला ती फार आवडलेली नाही. पण ती मुळातच विरोध करीत नाही. आपल्याला दिसणारं फुटेज या नव्या कॅमेरातून चित्रित होतं. आळीपाळीने मिका अन् केटी तो वापरतात किंवा तो स्टँडवर किंवा इतर कुठे ठेवलेला असतो.
सुरुवातीला आपल्याला ज्या पॅरानॉर्मल घटना पाहायला मिळतात त्या फारच क्षुल्लक असतात. म्हणजे स्टँडवर लावलेल्या कॅमेरात (नाईट व्हिजन मोडमध्ये) समोर दोनही पात्र झोपलेली असताना मधेच डावीकडचं दार फूटभर हलणं आणि काही वेळाने पुन्हा जागेवर येणं. आता हा काही फार घाबरवणारा इफेक्ट नाही. मात्र आपल्याला दिसणा-या स्लाईस ऑफ लाईफ म्हणण्याजोग्या अस्सल वातावरणामुळे तो चरकवून जातो. पुढे अर्थातच घटनांचं गांभीर्य आणि फ्रिक्वेन्सी वाढत जाते. दोघांवरचा तणावही वाढत जातो. अखेर जेव्हा प्रश्न जीवनमरणाचा होऊन बसतो, तेव्हा काहीतरी हालचाल करण्यावाचून इलाजच उरत नाही.
पॅरानॉर्मल अ‍ॅक्टिव्हिटीमध्ये जो विचार केला गेला आहे, तो दोन गोष्टीत. पहिला आहे तो दोन प्रमुख व्यक्तिरेखांच्या नात्याची वीण दाखविण्यात आणि दुसरा आहे तो प्रेक्षकाला भीती वाटण्यासाठी नक्की काय कॅमेरासमोर घड़वलं पाहिजे, काय त्याच्यापासून दडवलं पाहिजे आणि ध्वनीचा कशाप्रकारे वापर केला पाहिजे हे जाणून घेण्यात. एकदा का ते दिग्दर्शक (आणि बहुतेक लेखकही) ओरेन पेलीने स्वतः पूर्णपणे ठरवलं, की प्रत्यक्षात दाखवायला कठीण किंवा स्पेशल इफेक्ट्सची मदत लागेलसं इथे काहीही नाही.
केटी,मिका(केटीची मैत्रिण आणि एक अतिमानवी अस्तित्त्वाचा अभ्यासक अशी इतर दोन पात्रेही छोट्या भूमिकांत) त्यांचं घर अन् त्यांची रिलेशनशीप या गोष्टी इथे दिग्दर्शकाने अतिशय मन लावून उभ्या केल्या आहेत. त्या ख-या नाहीत किंवा त्यातली कोणतीही गोष्ट रचलेली आहे असं वाटायला इथे जागाच नाही. खासकरून रिलेशनशीप. पटकथेच्या टप्प्यांप्रमाणे त्यांच्या संबंधांमध्ये येणारा तणाव हा खरा प्रेक्षकांना बांधून ठेवतो. ते या पात्रांशी पूर्णपणे समरस होतात आणि चित्रपटात गुंतत जातात.
या प्रकारच्या रिअ‍ॅलिटी बेस्ड चित्रपटांनी कॅमेराच्या नेहमीच्या ग्रामर पलीकडे जाणारी वेगळी शैली तयार केलीय. ज्यात कॅमेरा हा पात्रांमधल्याच एका व्यक्तीने हाताळणं गृहीत धरलेलं आहे. (उदा.ब्लेअर विच प्रोजेक्ट किंवा क्लोवरफिल्ड. एक इंटरेस्टिंग अपवाद माय लिट्ल आयचा, ज्यात बिग बॉसटाईप घराची कल्पना असल्याने घरात लावलेले कॅमेरे हेच तिथे प्रेक्षकांचे डोळे आहेत.) या वापराचा सांकेतिक नियम, किंवा मास्टर शॉट/ओव्हर-द शोल्डर/क्लोज अप्सची गणितं लावता येत नाहीत. ब-याचदा प्रसंगातली एक व्यक्ती कॅमेरा धरून असल्याने गायबच असते. या विशिष्ट चित्रपटात तर पात्रच दोन असल्याने गणित अधिकच कठीण होतं. मग इथे बाथरुममध्ये घडणा-या प्रसंगांप्रमाणे आऱशासारख्या डिव्हाईसचा वापर करावा लागतो. या पद्धतीत एक प्रकारचा मोकळेपणा म्हणा, स्वातंत्र्य म्हणा, आहे कारण कॅमेराला गती आणणं, हवं तेव्हा, हवं त्या गोष्टीवर फोकस कऱणं असं छायाचित्रकार करू शकतो. त्यातून या प्रकारचं शूटींग होम मुव्हीज किंवा मोबाईल फोनवर काढलेल्या क्लिप्समध्ये सतत दिसत असल्याने ती पद्धत प्रेक्षकांच्या ओळखीचीही आहे. मात्र त्यावरून ती सोपी असल्याचा निष्कर्ष काढणं चूक ठरेल.किंबहूना नाट्यपूर्ण मांडणी चढत्या क्रमाने मांडणं हे या पद्धतीत खूप कठीण आहे. ते सोप भासवणं ही दिग्दर्शकाची चतुराई.
भयपटांचा एक अलिखित नियम असतो. सर्वाधिक भीती ही प्रेक्षकांच्या मनात तयार होते. तिला प्रत्यक्ष आकार आला की तो कितीही भयानक असला तरी केवळ तो प्रत्यक्ष दिसणं हदेखील भीतीची तीव्रता कमी करायला पुरेसं असतं.बंद दारापलीकडला राक्षस हा जितका भयंकर असतो, तितकं त्याचं दार उघडल्यावर होणारं दर्शन नक्कीच असत नाही. मग या तत्त्वाला धरून भयपटांच्या दिग्दर्शकाने दार जर उघडलंच नाही. तर तो आपल्या चित्रपटाचा प्रभाव मॅक्झिमाईज करू शकेल का? एका परीने करू शकेल पण हे न झालेलं दर्शन प्रेक्षकाला काहीतरी अपूर्ण पाहिल्याचं जाणवून देईल, चुकल्या चुकल्यासारखं वाटायला लावेल हेदेखील खरं. या दोघांमधल्या सुवर्ण मध्यातच उत्तम भयपट कसा असावा या प्रश्नाचं उत्तर दडलेलं आहे. पॅरानॉर्मल अ‍ॅक्टिव्हिटीमध्ये दिग्दर्शक ओरेन पेली दार उघडतो की बंदच ठेवतो ? या प्रश्नाचं उत्तर मी या लेखात नक्कीच देणार नाही. ते प्रत्येक प्रेक्षकाने स्वतःहूनच पाहिलेलं बरं.
-गणेश मतकरी.