भांडारकर फॉर्म्युला आणि "जेल'

एखाद्या उद्योगाची वा समाजव्यवस्थेची पार्श्‍वभूमी घेऊन तिचा वापर कथा सांगण्यासाठी करायचा, हा फॉर्म्युला आपल्याकडे ताजा वाटणारा असला, तरी "अनहर्ड ऑफ' म्हणण्यासारखा नक्कीच नाही. आर्थर हेली या प्रसिद्ध लेखकाने जवळपास आपलं पूर्ण करिअर हे या प्रकारची पार्श्‍वभूमी वापरून त्यापुढे नाट्यपूर्ण कथानकं सांगणाऱ्या कादंबऱ्यांसाठी वापरलं. हॉटेल, मनीचेंजर्स, इव्हनिंग न्यूज, स्ट्रॉंग मेडिसीन यांसारखी त्याच्या कादंबऱ्यांची नावंदेखील त्या कोणत्या उद्योगाचा वापर पार्श्‍वभूमी म्हणून करतात, हे स्पष्ट करायला पुरेशी आहेत. विशिष्ट उद्योगाच्या अत्यंत किचकट तपशिलात जाऊन वापर अन्‌ त्यातून वाचकाला आपण नुसतंच रंजन करून न घेता, त्याबरोबरच काही विशिष्ट माहिती मिळवतो आहोत असा आभास तयार करणं, ही त्याच्या कादंब-यांची खासीयत. (या प्रकारचा वापर मायकेल क्रायटनने आपल्या ज्युरासिक पार्क, एअरफ्रेम, रायजिंग सन, प्रे वगैरे काही टेक्‍नो थ्रिलर्ससाठीदेखील केला. त्याखेरीज एकाच एका व्यवसायिक पार्श्‍वभूमीला चिकटून राहणारी रॉबिन कुक किंवा जॉन ग्रिशमसारखी मंडळीही पार्श्‍वभूमीच्या तपशिलाचा वापर कथानकासाठी एक वास्तव चौकट उभी करण्यासाठी सातत्याने करताना दिसून येतात. हेली हे प्रमुख उदाहरण एवढ्याचसाठी, की दर कलाकृतीसाठी वेगळी पार्श्‍वभूमी, अन्‌ ते स्पष्ट करणारी नावं, हा संदर्भ इथे महत्त्वाचा आहे.) चित्रपटात हे त्या मानानं नवं. म्हणून थोडं वेगळं वाटणारं.
मधुर भांडारकरनं हिंदी चित्रपटांचा आर्थर हेली होऊन दाखण्याचा चंग बांधल्याचं आपल्या यापूर्वीच लक्षात आलं असेल. चांदनी बारच्या यशानंतर त्याचा प्रत्येक चित्रपट हा निराळी पार्श्‍वभूमी धरून, त्यातल्या खाचाखोचा शोधून, सामाजिक सत्यकथनाच्या आवेशात पुढे आला. चित्रपटांमध्ये येणाऱ्या कथानकाचाही फॉर्म्युला ठरून गेला. प्रमुख व्यक्तिरेखेची (बहुतेक चित्रपटात स्त्री, पण अपवाद आहेत.) ओळख, तिचा एक ढोबळ ट्रेट ठरवणं (म्हणजे प्रामाणिकपणा, महत्त्वाकांक्षी असणं इतपत), मग पार्श्‍वभूमीशी संबंधित प्लॉटचा गुंता रचणं, इतर छोटी-मोठी पात्रं, त्यांची उपकथानकं वगैरे. शेवटाला म्हणावा असा नियम नाही. मात्र व्यक्तिरेखेत बहुधा आमूलाग्र बदल होणं अपेक्षित. (पुन्हा इथंही अपवाद आहेत.) मात्र यशस्वी फॉर्म्युलावर आधारित प्रत्येक चित्रपट यशस्वी असतो असं नाही. चांदनी बार, पेज 3, कॉर्पोरेट आणि फॅशन हे त्याचे निर्विवादपणे जमलेले चित्रपट. इतरांना तेवढं यश मिळालेलं दिसत नाही. भांडारकरच्या नुकत्याच आलेल्या "जेल'ची गणनाही या अयशस्वी चित्रपटांच्या वर्गातच करावी लागेल.
याचं एक प्रमुख कारण हे मला पार्श्‍वभूमीच्या निवडीत दिसतं. अशा चित्रपटांसाठी पार्श्‍वभूमी निवडताना दोन प्रकारची काळजी घेणं आवश्‍यक आहे. एक तर ती नावीन्यपूर्ण हवी अन्‌ दुसरी म्हणजे घटनाचा चढता आलेख ठेवण्याइतका विस्तृत अवकाश तिच्यात अंगचाच हवा. सत्ता आणि जान मधली राजकीय अन्‌ पोलिसी जगाची बॅकग्राऊंड आता इतकी जुनी झालेली आहे, की पटकथा खूपच वैशिष्ट्यपूर्ण असल्याखेरीज केवळ विषय चित्रपटाला तारणार नाही. ट्रॅफिक सिग्नल आणि जेलमध्ये पार्श्‍वभूमीचा अवाकाच फार मर्यादित आहे. एकदा का इथला पात्रपरिचय आणि मांडणी झाली, की पुढे काय घडू शकतं याला मर्यादा आहेत. आता जेलचंच उदाहरण पाहू.
जेलचा नायक आहे पराग मनोहर दीक्षित अर्थात नील नितीन मुकेश. हा एका कंपनीत मोठ्या हुद्द्यावर आहे; पण तो एकूण ज्या प्रकारे वागतो आणि बोलतो त्यावरून त्याला बुद्धी बेताचीच असावी. त्याच्या रूममेटचं सतत त्याच्या फोनवरून ड्रगडीलर्सना फोन करणं अन्‌ त्याच्या गाडीचा वापर ड्रग ट्रॅफिकिंगसाठी करणं त्याच्या बिलकूल लक्षात येत नाही, अन्‌ लवकरच तो जेलमध्ये येऊन पडतो. आता एकदा तो जेलमध्ये आला, की पुढे काय? तर फॉर्म्युला!
जेलच्या आजूबाजूला कथानक घडवणं हे अधिक सोपं आहे, जसं यात थोडक्‍यात येणारं, पण मूळ कथानकाकडून दर्जेदार असं "गनी' नावाच्या कैद्याचं कथानक आहे. (कदाचित "चांदनी बार'च्या काळात भांडारकरनं तेच मूळ कथानक म्हणून वापरलं असतं; पण सध्या त्याची प्रोटॅगॉनिस्ट निवडण्यामागची दृष्टी बदललेली दिसते.) मात्र सर्व चित्रपट जर जेलमध्ये घडवायचा, तर नुसते प्रसंग रचण्याची नसून खऱ्याखुऱ्या लेखकाची आवश्‍यकता आहे. "जेल'मध्ये काहीच घडत नाही. तुरुंगातून सत्ता चालवणारा भाई, एक राजकारणी, एक ज्योतिषी, एक काउंटरफिटर अशी काही सरधोपट पात्रं भेटतात. नवाब (वाया घालवलेला मनोज वाजपेयी), गनीसारखे काही मुळात सज्जन; पण परिस्थितीच्या कचाट्यात वगैरे सापडलेले किंचित कमी सरधोपट कैदी भेटतात. पण केवळ या पात्राच्या भेटीगाठी म्हणजे चित्रपट कसा होईल? त्याला काही दिशा, आलेख, चढउतार नकोत का? बरं, पराग दीक्षित ही व्यक्तिरेखाच मुळात दम नसलेली. तिच्या जेल जाण्यातही परिस्थितीपेक्षा वकिलाच्या बेजबाबदारपणाचाच हात अधिक दिसतो. मात्र वकील बदलला हे कळण्यासाठी पराग, त्याची मैत्रीण (मुग्धा गोडसे) आणि आई यांना चित्रपटभर वेळ जाऊ द्यायला लागतो.
एक वेळ मूळ पात्रं सोडा, निदान जेलबद्दल तरी दिग्दर्शक काही विधान करेल अशी अपेक्षा, पण तीही पूर्ण होत नाही. निरपराध्यांना अडकवणारी कायदे व्यवस्था, जेलची अवस्था अन्‌ तिथल्या कैद्यांची परिस्थिती याबद्दल आपण वर्तमानपत्रात वाचून जितकी माहिती मिळवू शकू, तितकीच "जेल' पाहून आपल्याला मिळते. आर्थर हेलीच्या किंवा मायकेल क्रायटनच्या रिसर्चचा तपशील पाहिला तर तुलनेने हे प्रमाण काहीच नाही. आणि केवळ तपशीलदेखील पुरेसा नाही. चित्रकर्त्याने या तपशिलाचा वापर साधन म्हणून करायला हवा, जे दिसतंय त्या पलीकडे जाणारा आशय मांडण्यासाठी. पण कदाचित या दिग्दर्शकाकडून आपण फार अधिक अपेक्षा ठेवत असू.
"जेल' हाच विषय असणारे, पण त्यापलीकडे जाऊन मानवी प्रवृत्तीवर भाष्य करणारे, तरीही रंजन हाच प्रमुख हेतू असलेले दोन चित्रपट हॉलिवूडसारख्या व्यावसायिक चित्रसृष्टीतून काही वर्षांपूर्वी आले होते. दोन्ही स्टीफन किंगच्या साहित्यावर आधारित होते, दोन्ही फ्रॅन्क डेराबोन्टने दिग्दर्शित केले होते अन्‌ दोन्ही सर्वोत्कृष्ट चित्रपटासाठी ऑस्कर नामांकनात होते. 1994 च्या शॉशान्क रिडेम्पशनला ते ऑस्कर मिळालं; पण 1999 च्या "द ग्रीन माईल'चं हुकलं. यातल्या कथानकामध्ये (खास करून ग्रीनमाईलच्या) फॅन्टसीला जरूर जागा होती; पण व्यक्तिरेखा, तुरुंगाच्या सेट अपचा वापर आणि स्वतंत्र घटकांपलीकडे जाणारी आशयाची झेप, या दोन्ही बाबतींत ते जरूर पाहण्यासारखे होते.
वरवरच्या वास्तवाच्या पांघरुणाखाली निरर्थक चित्रपट बनवण्यापेक्षा फॅन्टसीच्या आधाराने लांबचा पल्ला गाठता येत असेल, तर तेच केलेलं काय वाईट? ते करताना फॉर्म्युल्यापलीकडे जाऊन स्वतंत्र विचाराची अधिक आवश्‍यकता पडेल. पण प्रत्येक फॉर्म्युला हा सतत, सारख्या प्रमाणात यशस्वी झालेला दिसत नाही आणि धोका पत्करायचाच असेल, तर तो पुनरावृत्तीसाठी पत्करण्यापेक्षा मुळातच सर्जनशील निर्मितीसाठी का पत्करू नये?
- गणेश मतकरी