हॉलीवूडमधील नायिकाप्रधान चित्रपट (किल बिल-१)

स्त्री मुक्ती म्हणजे काय? तर स्त्रियांना पुरुषांच्या बरोबरीचा दर्जा मिळणं, सर्वच क्षेत्रात. मग या सर्वच क्षेत्रात चित्रपटसृष्टीही आलीच. नायिकाप्रधान चित्रपट आजवर आलेले नाहीत, असं म्हणणं चूक ठरेल. कारण नायिकांना चित्रपटात महत्त्वाचं स्थान आहेच. मात्र त्यांनी सर्वार्थानं नायकाची जागा घेणे हे तसे दुर्मिळ. स्त्रियांच्या बरोबरीने बहुतेक चित्रपटांत पुरुष पात्रांनाही महत्त्व असतं, असाच आजवरचा अनुभव आहे, मग नायिका कितीही अभिनयसंपन्न आणि नावाजलेल्या असल्या तरीही. त्यामुळे जसे संपूर्ण पुरूषप्रधान चित्रपट येतात, तसा संपूर्ण स्त्रीप्रधान चित्रपट विरळा. नाही म्हणायला या परंपरेचा एक मोठा अपवाद आहे. १९७९मध्ये रिडली स्कॉटने दिग्दर्शित केलेला एलिअन आणि पुढे १९८६ मध्ये जेम्स कॅमेरॉनने काढलेला त्याचा पुढचा भाग या दोन्ही चित्रपटांच नायकाची आणि नुसत्या नाही, तर अ‍ॅक्शन नायकाची सर्व वैशिष्ट्ये ऑफिसर रिपलीच्या भूमिकेत सिगर्नी विव्हरने पेलून दाखविली. पुरूष पात्रांना दुय्यम स्थानावर ठेवून श्वात्झनेगरसारख्याला लाजवेल अशा जोमाने कोणत्याही प्रसंगांना तोंड देणारी रिपली हॉलीवूडमधली पहिली स्त्री अ‍ॅक्शनहिरो ठरली.

गेल्या ब-याच वर्षांत मात्र एवढी हिंमतबाज कामगिरी दाखविणारी नायिका हॉलीवूडच्या पडद्यावर दिसलीच नव्हती. विक्षिप्त, हिंसक तरीही कलात्मक आणि दर्जेदार चित्रपट देणा-या क्वेन्टीन टेरेन्टीनोच्या किल बिलः व्हॉल्यूम वन चित्रपटात मात्र ती पुन्हा एकदा पाहायला मिळाली. या खेपेस उमा थर्मनच्या रुपात. टेरेन्टीनोचे चित्रपट पाहणारा एक मोठा चाहता वर्ग आहे. पण चित्रपटातून काही विशिष्ट संदेश मिळावा, त्यातून होणारं रंजन सर्व वयोगटासाठी असावं, असं वाटणारा प्रेक्षक त्याच्या वा-याला उभा राहणं कठीण. १९९२ साली आलेल्या रिझव्हॉयर डॉग्ज (आपल्याकडचा काँटे) या आपल्या पहिल्याच चित्रपटात त्याने आपली अत्यंत स्टायलाईज्ड; पण रक्तरंजित पद्धत निश्चित केली आणि पुढे त्याच पद्धतीचाच सातत्याने अवलंब केला. त्याचा सर्वोत्कृष्ट चित्रपट होता पल्प फिक्शन. ज्यात त्याने उपहासात्मक विनोद, ठाम व्यक्तिचित्रण, काळाला न जुमानता मागेपुढे फिरणारे कथानक आणि ट्रेडमार्क हिंसाचाराच्या जोरावर आपल्या चाहत्यांना गुंगवून टाकलं. किल बिल हा त्याचा चौथा चित्रपट किंवा चौथ्या चित्रपटाचा पहिला आर्धा भाग म्हटलं तरी चालेल. किंचित अधिक लांबी सोडली, तर किल बिलला दोन भागात विभागण्याचं कारण फार काही दिसत नाही.
हा चित्रपट निव्वळ पाहण्याचा/अनुभवण्याचा चित्रपट आहे. त्याच्या गोष्टीला अर्थ नाही. एक भडक सूडकथा, एवढंच कथाविषयक सूत्र असण्याला टेरेन्टीनोने दिलेलं दृश्यात्मक परिमाण तर उल्लेखनीय आहेच, वर या चित्रपटाची पटकथाही अभ्यासण्याजोगी आहे. विविध प्रकरणांत विभागलेली, विविध पात्रांना कोणत्याही परिचयाशिवाय गोष्टीत आणून टाकणारी आणि तरीही सहज समजण्याजोगी, सोपी. टेरेन्टीनोचा हा चित्रपट म्हणजे एक शोकेस आहे. त्याला आवडणा-या अनेक चित्रपट प्रकारांना एकत्रपणे गुंफणारी. यात वेस्टर्न चित्रपट, समुराई चित्रपट, अँक्शनला प्राधान्य देणारी अ‍ॅनिम ही जपानी अ‍ॅनिमेशन शैली. याचा वापर टेरेन्टीनोने सोयीस्करपणे विविध प्रकरणांत केला आहे. काळाला झुगारून कथानक पुढेमागे करणं, रंगीत आणि श्वेतधवल चित्रणाचा आलटूनपालटून वापर करणं, अशा नेहमीच्या क्लृप्त्याही आहेत. हिंसाचाराचा भडकपणा अंडरप्ले न करता, त्याला वाढीव भडक स्वरूपात दाखवूनही त्यातलं गांभीर्य काढून टाकता येतं, हे त्यानं दाखवलं आहे. यातल्या नायिकेची ओरेन इशी (लुसी लू)च्या गुंडांबरोबरची तलवारबाजी हे याचं उत्तम उदाहरण ठरावं. हातपाय तुटणं, डोकी उडणं, रक्ताच्या चिळकांड्या या सर्व गोष्टी असूनही काही सवंग चाललं असल्याचा आभास प्रेक्षकांच्या मनात तयार होऊ न देणं खरं कौशल्याचं आहे.
स्त्रीलाच नायक म्हणून सादर करण्याचा यातला प्रयत्न मात्र खास कौतुकास्पद. उमा थर्मन साकारत असलेल्या यातल्या निनावी नायिकेवर झालेला जिवावरचा हल्ला आणि मग तिने एकेका खलनायकाला गाठून मारणं एवढीच कथा असणा-या या चित्रपटात नायिकेला आलेलं महत्व हे ओढूनताणून आणलेलं नाही. ते नैसर्गिक आहे; कथेच्या ओघात आलेलं आहे आणि म्हणूनच चित्रकर्त्यांचा दृष्टिकोन मांडणारं आहे. किल बिलच्या या पहिल्या भागात केवळ नायिकाच नाही, तर सर्वच महत्त्वाची पात्रं स्त्रिया आहेत. मायकेल मॅडसन दिसतो, पण त्याला काही काम नाही, आणि बिलचा तर चेहराही अजूनपर्यंत दिसलेला नाही. त्यामुळे इथलं जग हे प्रामुख्याने स्त्रियांचं आहे.

त्यातल्या धमक्या, हाणामा-या, क्रूर हल्ले, बचावाचे मुद्दे या सर्वच गोष्टी स्त्रिया सहजतेने करताना दिसतात. अन् यात आपल्यालाही वावगं वाटत नाही. किल बिलच्या यशात टेरेन्टीनोचा सिंहाचा वाटा आहे हे मान्य, पण यातली निनावी नायिका जिवंत करण्याचं काम मात्र उमा थर्मनचं. सहानुभूती मिळवायला कठीण असे अनेक प्रसंग यात तिच्या वाटेला आले आहेत. व्हर्निता ग्रीनचा काटा काढल्यावर सरळ चेह-याने तिच्या शाळकरी मुलीशी बोलून आपली बाजू मांडणं किंवा दरवाजामध्ये डोकं चेचून डॉक्टरला खलास करणं, अशा अनेक गोष्टी हास्यास्पद किंवा विकृत वाटू शकल्या असत्या आणि नायिकेचं महत्त्व त्या कमी करून गेल्या असत्या. थर्मन/टेरेन्टीनो द्वयीने मात्र या गोष्टींना दृश्य रुपात आणताना योग्य ती काळजी घेतली आहे, असंच म्हणावं लागेल.
स्त्रीला मुक्त करणा-या भूमिका म्हणून मी एलिअन किंवा किल बिल या अ‍ॅक्शन पटांकडे पाहतो आहे याला एक कारण आहे. सायलेन्स ऑफ द लॅम्ब्समधील मनोरुग्ण खुन्याला तुल्यबळ ठरणारी ज्युडी फॉस्टरची डिटेक्टिव्ह क्लॅरीस किंवा एरिन ब्रोकोव्हिचमधील न्यायासाठी लढणारी ज्युलिया रॉबर्ट्सची एरिन यासारख्या भूमिकाही तितक्याच महत्त्वाच्या आहेत, हे मान्य. पण फरक हा की अशा प्रकारच्या भूमिका स्त्रिया आजवर करत आलेल्या आहेत. अ‍ॅक्शनपट हा एकच प्रांत गेली अनेक वर्षे केवळ पुरुषांची सद्दी समजला जात असे. आता इथे स्त्रिया बरोबरीने पाय रोवून उभ्या राहिलेल्या दिसत आहेत. स्त्रियांचा शोभेची बाहुली म्हणून होणारा चित्रपटातला वापर काही वर्षात पूर्णतः संपुष्टात येईल, अशीच लक्षणं आहेत. ही नव्या शतकाची जादू म्हणावी का?

-गणेश मतकरी.