ऑस्कर्स २०२३ - नव्या सुरुवातीचं सूचन

 

गेल्या काही वर्षात ऑस्करचं स्वरुप बदलतय हे आपल्याला माहीतच आहे. हे पुरस्कार सर्वच स्तरांवर अधिक सर्वसमावेशक करण्याचा प्रयत्न जाणीवपूर्वक केला जातो आहे. चित्रपटांची निवड मनोरंजनापेक्षा आशयाला , प्रयोगाला प्राधान्य देऊन केली जाते आहे. एकेकाळी व्यावसायिक, रंजक चित्रपटांची रेलचेल असणाऱ्या या पुरस्कारात समांतर, प्रायोगिक स्वरुपाच्या चित्रपटांचं प्रमाण वाढत चाललय. ‘मूनलाईट’, ‘नोमॅडलॅन्ड’ यासारखे चित्रपट आता हा हॅालिवुडमधला सर्वोच्च पुरस्कार जिंकू शकतात, ही आनंदाची पण आश्चर्य वाटण्यासारखी गोष्ट आहे. २०२० मधे तर ‘पॅरासाईट’ या बॅान्ग जून-हो दिग्दर्शित कोरीअन चित्रपटाने ‘सर्वोत्कृष्ट चित्रपट’ आणि ‘सर्वोत्कृष्ट आंतरराष्ट्रीय चित्रपट’ असे फीचर फिल्मसाठी असणारे दोन्ही महत्वाचे पुरस्कार पटकवले आणि इतिहास घडवला. यापूर्वीही परदेशी चित्रपटांना सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाच्य नामांकनात स्थान मिळालं होतं, पण त्या वर्षीपर्यंत त्याचा अर्थ ‘ यांचं आंतरराष्ट्रीय चित्रपटाचं ऑस्कर नक्की’ एवढाच होता. ‘पॅरासाईट’ने मुंख्य स्पर्धेवरचंही हॅालिवुड नियंत्रण डळमळीत केलं. या सगळ्या गोष्टी मला महत्वाच्या वाटतात कारण आपल्याकडे ऑस्कर पुरस्कारांकडे पाहून नाक मुरडण्याची जी प्रथा तथाकथित अभिरुचीसंपन्न चित्रपटरसिकांत दिसून येते, ती गैर असल्याचं यामुळे सिद्ध होतं. केवळ कॅन, व्हेनिस, बर्लिन अशा ठिकाणी प्रवेश वा पुरस्कार मिळालेलाच चित्रपट श्रेष्ठ, आणि ऑस्कर म्हणजे निव्वळ हॅालिवुड टाइम्पास, हे चित्र आता उरलेलं नाही. या पुरस्कारात विजयी ठरलेला चित्रपट हा आज महत्वाचा आहे, आणि या वर्षीही ते सिद्ध झालय.

या वेळची सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांची यादी पाहिली, तर हा मोकळा दृष्टीकोन अधोरेखित होईल. सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांसाठी आलेल्या  एकूण दहा नॅामिनेशन्समधे जेम्स कॅमेरोनचा ‘अवतार: द वे ऑफ वॅाटर’ आणि जोसेफ कोजिन्स्की दिग्दर्शित ‘टॅाप गन: मावरीक’ या दोन लोकप्रिय चित्रपटांच्या सीक्वल्सनाच पारंपरीक अर्थाने करमणूकप्रधान चित्रपट मानता येईल. या दोघांच्याही दिग्दर्शकांना नामांकन नव्हतं, आणि दोघांतल्या एकाची निवड या सन्मानासाठी होईलशी शक्यताही नव्हती. बहुधा त्यामुळेच समारंभात जेम्स कॅमेरोन, आणि टॅाप गनचा नायक टॅाम क्रूज या दोघांचीही अनुपस्थिती होती. स्टीवन स्पीलबर्ग या हुकुमी दिग्दर्शकाचा ‘द फेबलमन्स’ होता, पण तोही त्याच्या इतर चित्रपटांसारखा नाही. ही निर्मिती काही अंशी आत्मचरीत्रात्मक, काहीशी आत्ममग्न आणि बरीचशी कलात्मक वळणाची आहे.

अमेरिकन आयडेन्टीटीच्या पलीकडे जाणारे तीन चित्रपट या नामांकनात होते. त्यातला पहिला होता कॅनपासून इफ्फीपर्यंत जगभरातल्या चित्रपट महोत्सवांमधे लोकप्रिय आणि पुरस्कार विजेता ठरलेला रुबन ओस्टलंड दिग्दर्शित ‘ट्रायन्गल ऑफ सॅडनेस’. अनेक देशांचं प्रातिनिधित्व असलेल्या या चित्रपटात भांडवलशाही आणि समाजवाद याबद्दल विविध पातळ्यांवर रंगणारी चर्चा यात पहायला मिळते.दुसरा होता तो जर्मनीसाठी आंतरराष्ट्रीय चित्रपटाचं ऑस्कर ( तसच इतर दोन विभागातले पुरस्कार ) पटकावलेला, एडवर्ड बर्जर दिग्दर्शित आणि एरिक रेमार्कच्या कादंबरीवर आधारीत ‘ ऑल क्वायट ऑन द वेस्टर्न फ्रंट’. जर्मन सैनिकांच्या दृष्टीकोनातून पहिल्या महायुद्धाची (आणि एकूणच युद्धाची ) विदारकता दर्शवणाऱ्या कादंबरीवर आधारीत हा दुसरा चित्रपट. गंमत म्हणजे जर्मन बाजूने केलेलं कथन असूनही १९३० साली या कादंबरीला पहिल्यांदा पडद्यावर आणलं ते हॅालिवुडनेच. यंदा मात्र जर्मनीने स्वत:च ही निर्मिती केली आणि ती यशस्वी ठरली. यातलं तिसरं नाव आहे ते यंदाचा प्रमुख आणि सर्वाधिक म्हणजे सात पुरस्कार मिळवणाऱ्या चित्रपटाचं, ‘ एव्हरीथिंग एव्हरीव्हेअर ऑल ॲट वन्स’. हा चित्रपट अमेरिकेत ( वा मल्टीवर्समधल्या अनेक अमेरिकांमधे ) घडत असला, तरी इथली बहुतेक प्रमुख पात्र ही ‘चायनीज अमेरिकन’ आहेत. आपली मूळ संस्कृती सोडून ती पूर्ण अमेरिकन बनलेली नाहीत. त्यांचं हे दुभंगलेपण हे चित्रपटातलं एक महत्वाचं  आशयसूत्र आहे. या तीन चित्रपटातले दोन, ‘सॅडनेस’ आणि ‘एव्हरीथिंग एव्हरीव्हेअर’ इंग्रजी भाषा वापरत असले आणि निर्मिती अमेरिकन असली, तरी त्यांची ओळख अमेरिकन म्हणता येणार नाही. 

भाषा इंग्रजीच असूनही प्रामुख्याने युरोपीअन संस्कार झालेले दोन चित्रपट, म्हणजे पुरस्कारांत पूर्णत: दुर्लक्षित राहिलेले ‘टार’ आणि ‘ द बॅन्शीज ऑफ इनीशेरीन’. याचे पटकथाकार/ दिग्दर्शक, अनुक्रमे टॅाड फील्ड ( ‘इन द बेडरुम’, ‘लिटल चिल्ड्रन’ ) आणि मार्टीन मॅकडोनाह (‘इन ब्रूज’, ‘थ्री बिलबोर्ड्स आउटसाईड एबिंग्ज, मिजूरी’) हे तसे मर्यादित काम करणारे आहेत, पण त्या कामाच्या दर्जासाठी त्यांचं नाव आवर्जून घेतलं जातं. मी या दोघांचेही चित्रपट पाहिलेले आहेत, आणि मॅकडोनाह तर माझ्या फार आवडत्या दिग्दर्शकांपैकी आहे. या वर्षीच्या ऑस्कर विजेत्यांपेक्षाही मला हे दोन चित्रपट अधिक आवडलेले आहेत. टार, हे ‘लिडीआ टार’ ( केट ब्लॅन्चेट )नावाच्या ऑर्केस्ट्रा कंडक्टरच्या वादग्रस्त आयुष्याचं व्यक्तीचित्र आहे. हे सत्यकथेवर आधारीत नाही, जरी कलाक्षेत्रातल्या अनेक प्रवृत्तींची झलक या मनोविश्लेषणात्मक चित्रपटात आपल्याला दिसून जाते. बॅन्शीज ही एका बेटावर घडणारी दोन मित्रांची कथा आहे जी रुपकांमधून आयर्लंडमधल्या अंतर्गत यादवीवर भाष्य करते. हे दोन्ही चित्रपट लक्षपूर्वक पहाण्यासारखे आणि आपल्या मनात खोलवर रुतून बसणारे आहेत, पण त्यांना यंदा ऑस्कर मिळालं नाही. महिलांवरल्या अत्याचारावर बोलणारा सारा पॅाली दिग्दर्शित ‘विमेन टॅाकिंग’ आणि बाज लुहरमनने एल्विस प्रिस्ली ( ऑस्टिन बटलर ) आणि त्याचा मॅनेजर कर्नल टॅाम पार्कर ( टॅाम हॅंक्स)यांच्या नात्यावर आधारलेला ‘एल्विस’ या उत्कृष्ट चित्रपटाच्या स्पर्धेत असलेल्या दोन चित्रपटांनाही फार काही मिळालं नाही. ‘विमेन टॅाकिंग’ ला निदान आधारीत पटकथेचा पुरस्कार मिळाला. पण ऑस्टीन बटलरने साकारलेल्या एल्विसचं प्रचंड कौतुक होऊनही अभिनयाचा पुरस्कार ‘द व्हेल’ चित्रपटासाठी ब्रेन्डन फ्रेजर कडे गेला. चांगली कामगिरी बजावूनही जर पुरस्कार मिळाला नाही, तर त्यांच्यावर अन्याय झाला असं म्हणायचं का, तर मी तरी तसं म्हणणार नाही. दुसरं कोणीतरी अधिक लायक होतं, एवढाच याचा अर्थ. 

किंबहुना या वर्षीच्या ऑस्कर निकालांचं वैशिष्ट्य काय असं कोणी विचारलं तर हा निकाल वादातीत आहे, हेच सांगावं लागेल. गेल्या अनेक वर्षात इतका पारदर्शक आणि शंभर टक्के पटण्यासारखा निकाल आल्याचं आठवत नाही, आणि आपल्याला मुख्य स्पर्धेतले दोन ऑस्कर पुरस्कार असल्याने मी हे म्हणतोय असं नाही. या वर्षी अगदी हरलेल्यांनाही पटावा असाच निकाल ॲकेडमी ऑफ मोशन पिक्चर्स ॲन्ड सायन्सेसकडून लागलेला आहे. ऑस्कर पुरस्कारांची घोषणा आणि वाद हे गेली अनेक वर्ष जोडीनेच पहायला मिळतात. या वर्षी त्यात खंड पडलेला आहे. 

दुसरी खास गोष्ट म्हणजे पुरस्कारविजेत्यांमधला ओळखीच्या नावांचा अभाव. बरेचदा आपण पहातो की नेहमीच्याच स्टार्सना नॅामिनेट केलं जातं आणि त्यातलाच कोणीतरी विजेता ठरतो. यंदा नव्या नावांची संख्या लक्षणीय होती. केवळ अभिनयाची नामांकनं पाहिली, तर त्यातदेखील वीसातल्या तब्बल सोळा जणांचं हे पहिलच नामांकन होतं. हे सारे नवे नक्कीच नव्हते, पण ब्रेन्डन ग्लीसन पासून कॅालिन फारेल पर्यंत अनेकांना वर्षानुवर्ष काम करुनही पहिल्यांदाच ऑस्कर नामांकनात स्थान मिळालं होतं. आणि हीच थीम पुढे विजेत्यांमधेही उतरल्याचं आपल्याला दिसतं. विजेत्यांची यादी पाहिली तर दिग्दर्शनाचा पुरस्कार मिळालेल्या डॅनीएल्स ( डॅनीएल क्वान आणि डॅनीएल शाईनर्ट ) पासून अभिनयाचं ऑस्कर मिळवलेल्या ब्रेन्डन फ्रेजर/मिशेल यो पर्यंत प्रथमच नामांकनात आलेल्या विजेत्यांची संख्या खूपच अधिक आहे. त्यातही फरक एवढाच, की पडद्यामागच्या नावांमधे तरुण अधिक आहेत, तर अभिनयाच्या नामांकनात जाणकार अनुभवी असून काही ना काही कारणाने मागे पडलेले चेहरे आहेत. अभिनयाचे चारही पुरस्कार अशाच कलावंतांना आहेत, ज्यांनी आपण कधीकाळी ऑस्कर घेऊन जाऊ, ही आशाही सोडून दिली होती. प्रथितयश लोकांना बाजूला ठेवणारा आणि तरुणांना, तसच परतीची आशा विरुन गेलेल्यांना मध्यवर्ती स्थान देणारा या ऑस्कर्सचा निकाल आहे. एका परीने हा अंडरडॅाग्जचा ऑस्कर सोहळा आहे असच म्हणायला हवं.

या सोहळ्याचा स्टार आहे, तो अर्थातच ‘एव्हरीथिंग एव्हरीव्हेअर ऑल ॲट वन्स’. वरवर पहाता, हा चित्रपट म्हणजे मल्टीवर्समधे घडणारं भव्य साहस आहे, पण आपण आजवर सुपरहिरोपट वा विज्ञानपटात पाहिलेल्या लार्जर दॅन लाईफ व्यक्तीरेखांची ही भव्य उदात्त कहाणी नाही, तर इविलिन ( मिशेल यो ) या आयुष्यापासून कसलीच अपेक्षा न करणाऱ्या मध्यमवयीन चायनीज अमेरीकन स्त्रीची, आणि वेमंड वॅान्ग ( की ह्वी क्वान )या तिच्यासारख्याच सामान्य पतीची कहाणी आहे. तिच्या आयुष्यात असं काहीतरी घडतं, ज्याने तिला आजूबाजूला पसरलेली अनेक समांतर विश्व जाणवू लागतात आणि आपल्या आयुष्यात आपण ज्या अनेक संधी, अनेक शक्यता वाया घालवल्या यांचा ती विचार करायला लागते. दिग्दर्शक डॅनीएल्सनी हा अत्यंत गुंतागुंतीचा चित्रपट उभा करताना सोप्या क्लुप्त्या वापरत, व्हिजुअल इफेक्ट्सऐवजी सूचक उत्तरं शोधत, लेखन आणि सादरीकरणातच काही नवं करुन पाहिलय. पण चित्रपटाचं यश आहे, ते केवळ सादरीकरणात नाही, तर त्यामागे दडलेल्या संदेशातही ते आहे . हाती आलेला दर क्षण महत्वाचा आहे, आणि नवी सुरुवात ही कायमच आपल्या आसपास आहे, असं तो सुचवून जातो. हा संदेशच या सोहळ्यामागची मुख्य संकल्पना मानता येईल. अभिनयाचे पुरस्कार मिळालेल्या मिशेल यो , की ह्वी क्वान , जेमी ली कर्टिस , ‘द व्हेल’ साठी पुरस्कार मिळालेला ब्रेन्डन फ्रेजर या अभिनेत्यांसाठी ही नवी सुरुवात आहे. आपण विस्मृतीत जात असल्याची, आपल्या चित्रपटांना मान नसल्याची भावना उफाळून वर येत असताना असताना या पुरस्कारांनी त्यांचं पुनरागमन घडवलं आहे. लेखनादिग्दर्शनाचे विजेते डॅनीएल्स, दुसऱ्याच फिल्मसाठी विजेता ठरलेला त्यांचा संकलक पॅाल रॅाजर्स, द एलिफन्ट व्हिस्परर्स साठी पुरस्कार मिळवणारी आपली कार्तिकी गोन्जालीस, अशा तरुण चित्रकर्मींसाठी ही नित्य नवं घडवण्याची संधी आहे. हॅालिवुड, ऑस्कर्स, आणि स्वप्नं यांचा फार जवळचा संबंध आहे. तो किती जवळचा आहे, हे आपल्याला या वर्षी खऱ्या अर्थाने दिसलं, जाणवलं. अनेक आयुष्यांना वळण देणाऱ्या या सकारात्मक सोहळ्याचे आपण साक्षीदार ठरलो. 

 

- गणेश मतकरी