परिचित प्रवाहाविरोधातला ‘फ्लो’

अॅनिमेशन तंत्राचं नाव घेताच एकच नाव बहुधा सर्वांच्या डोळ्यासमोर उभं रहातं आणि ते म्हणजे वॉल्ट डिझ्नी. मिकी माऊस, डोनल्ड डक सारख्या डिझ्नीने पडद्यावर आणलेल्या स्वतंत्र व्यक्तीरेखा आणि जगप्रसिद्ध परिकथांच्या सहाय्याने त्याने उभं केलेलं ॲनिमेटेड चित्रपटांचं साम्राज्य यांमधून हे नाव अक्षरश: घरोघरी ओळखीचं झालं, आणि त्यांचं काम हा या प्रकारच्या चित्रपट
प्रकाराचा पाया ठरला. ‘मिकी माऊस’ ही व्यक्तीरेखा एका खऱ्याखुऱ्या उंदरावरुन प्रेरित असल्याची एक दंतकथा आहे, पण तरीही पडद्यावरील मिकी माउस हा मानवाचंच प्रतिरूप असल्यासारखा आहे. प्राण्यांचं मानवीकरण करुन मानवी व्यक्तीरेखांऐवजी उभं करण्याची सुरुवात वॉल्ट डिझ्नीने केली आणि मिकी प्रथम पडद्यावर दिसल्याला आज शहाण्णव वर्ष होऊनही ही प्रथा ॲनिमेटेड चित्रपटात रुढ झालेली आहे. पिक्सार, ड्रीमवर्क्स सारख्या मोठ्या अमेरिकन संस्थाही या शैलीचा मोठ्या प्रमाणात वापर करतात, आणि या चित्रपटांच्या छोट्या प्रेक्षकांनाही हेच सवयीचं होऊन गेलय. या व्यक्तीरेखांना आवाज देण्याच्या निमित्ताने स्टार्सची नावं जोडता येणं हेदेखील एक मार्केटिंग गिमिक बनलेलं आहे. आपल्याकडेही शाहरुख खानपासून अनेक मोठी नावं या चित्रपटांच्या हिंदी आवृत्त्यांशी जोडलेली दिसतात. या साऱ्या पार्श्वभूमीवर ड्रीमवर्क्सच्या ‘द वाईल्ड रोबॉट’ला हरवून सर्वोत्कृष्ट ॲनिमेटेड चित्रपटाचं ऑस्कर पटकवणारा लॅटविआ या छोट्याशा युरोपीअन देशातला चित्रपट ‘फ्लो’, ही बातमी ठरते. 

दिग्दर्शक गिन्ट्स झिलबलोडिस चा ‘फ्लो’ हा या ठराविक पद्धतीच्या चित्रपटांपेक्षा अगदीच वेगळा वाटतो. ‘फ्लो’ ला जगभरात अनेक ठिकाणी गौरवलं गेलय, आणि तेही फक्त मुलांचा चित्रपट म्हणून नाही. ऑस्करबोरबरच गोल्डन ग्लोब पुरस्कारातही तो सर्वोत्कृष्ट अॅनिमेटेड चित्रपट ठरलाय, पण त्याहून विशेष म्हणजे  कॅन चित्रपट महोत्सवातल्या ‘अ सेर्टन रेगार’ (Un Certain Regard)  या विभागात त्याला सहभागी होता आलं. असा मान ॲनिमेटेड चित्रपटाला क्वचितच मिळतो. 

वरवर पहाता ‘फ्लो’ ची कल्पना ही परिचित बालपटाची वाटू शकते. एका मांजराने इतर प्राण्यांच्या साथीने केलेलं साहस,  अशी ती एका वाक्यात मांडणं शक्य आहे. पण चित्रपटाचं परिचित वाटणं इथे थांबतं. या चित्रपटाला पार्श्वभूमी आहे, ती मानवोत्तर काळाची. मानवजातीच्या काही खुणा इथे आपल्याला दिसतात, उदाहरणार्थ कथेतलं मांजर पाळीव आहे/ होतं हे आपल्या लक्षात येतं ते त्याच्या राहत्या जागेवरून, ते रहातं त्या घराला वेढणाऱ्या मार्जारशिल्पांवरुन, मात्र आता या जागी कोणी नाही. माणसं कुठेतरी नाहीशी झाली आहेत. कथेला वेग येतो, तो अचानक निर्माण होणाऱ्या पूरसदृश परिस्थितीमुळे. चढत जाणाऱ्या पाण्यापासून जीव वाचवण्यासाठी हे मांजर उंच जागा शोधत जातं, आणि शेवटी सारा प्रदेश जलमय झाल्यावर एका होडीत आसरा घेतं. या होडीत आधीपासूनच  मोठ्या उंदरासारखा दिसणारा कॅपीबारा हा प्राणी असतो. लवकरच इतरही काही प्राणी पक्षी या होडीच्या आसऱ्याला येतात.

सामान्यतः चित्रपटांना गोष्टी उकलून दाखवण्याची सवय असते, जे करणं ‘फ्लो’ टाळतो. मानवजात कुठे गेली, जगबुडी झाल्यासारखा पूर कशामुळे आला, अशा मोठ्या प्रश्नांची उत्तरं दिली जात नाहीत, तर काही गोष्टींचा निष्कर्ष काढणं आपल्यावर सोपवलं जातं. होडीतलं मांजर, कुत्रा, आणि इतर प्राणी या व्यक्तीरेखांच्या दृष्टीकोनातून हा चित्रपट पुढे सरकतो असं म्हटलं तरी चालेल. त्यांना पृथ्वीवर नक्की काय चाललंय हे कळण्याची काहीच शक्यता नाही, त्यामुळे आपल्यालाही. त्यांचा भवताल जसा बदलतो, तसे तग धरुन रहाण्याचे नवे मार्ग ते शोधत रहातात. यात त्यांना एकमेकांची मदत होते, आणि हळूहळू त्यांचा एकमेकांवरचा विश्वास वाढत जातो. 

मी सुरुवातीला प्राण्यांच्या ज्या मानवीकरणाबद्दल बोललो ते इथे अजिबात दिसत नाही, हा ‘फ्लो’ चा प्रमुख वेगळेपणा आणि वैशिष्ट्य आहे. त्यामुळे इतर चित्रपटांपेक्षा त्याचं काम कठीण होतं, कारण एरवी व्यक्तीरेखांचे विचार, त्यांची जुळणारी नाती दाखवण्यासाठी असणारे संवाद या चित्रपटात अजिबात नाहीत. हा संपूर्ण चित्रपट भाषाविरहीत आहे. यातले सर्व प्राणी हे निसर्गत: हे प्राणी जसे वागतील त्यासारखे वागतात. त्यांच्यात जे सख्य तयार होतं, जो संवाद साधला जातो, तो या वेगवेगळ्या प्रजाती आहेत, आणि त्या एकमेकांशी वा प्रेक्षकांशी थेट बोलू शकणार नाहीत हे गृहीत धरूनच. त्यामुळे अधिक महत्व येतं ते या प्राण्यांच्या हालचाली, चेहऱ्यावरचे भाव,  आवाज, यांना. या प्रत्येक प्राण्याची दर हालचाल, ही चित्रपटकर्त्यांनी वास्तव संदर्भ शोधून त्याबरहुकुम वापरली आहे. कधी यू ट्यूब व्हिडीओ पाहून, कधी ॲनिमेटर्सनी आपापले पाळीव प्राणी पाहून या व्यक्तीरेखांवर काम केलंय. प्राण्यांनी काढलेले आवाजही त्या त्या प्राण्यांचेच वापरले आहेत. अपवाद फक्त कॅपीबाराचा, कारण कॅपीबाराच्या खरा आवाजापेक्षा दिग्दर्शकाला थोडा वेगळा आवाज अपेक्षित असल्याने, या भूमिकेसाठी उंटाच्या वासराचा आवाज वापरला आहे. या सगळ्या बारकाव्यांमधून हे प्राणी खरे होतात. आपण ॲनिमेशन पहातोय याचा हळूहळू विसर पडायला लागतो. एक प्राणी मात्र त्याच्या अस्सल रुपापेक्षा वेगळा दिसतो, आणि तो म्हणजे देवमासा. आकार, गती, यासारख्या बाबतीत देवमासा हाच संदर्भ वापरण्यात आलाय, पण त्याचं दिसणं काहीसं चमत्कृतीपूर्ण आहे. कथानकाच्या पार्श्वभूमीला असणारी रहस्यमय संदिग्धता पहाता, कथेचं दंतकथेच्या जवळ जाणारं स्वरुप पहाता , हा बदल सुसंगत वाटतो.  

व्याक्तीरेखा खऱ्यासारख्या वाटल्याने चित्रपटात येणारी गंमत एरवीच्या बालपटांपेक्षा वेगळ्या पद्धतीची आहे. भरधाव घटना, स्लॅपस्टिक वा शाब्दिक विनोद यात सापडत नाहीत, तर ही फिल्म एखाद्या लाईव ॲक्शन फिल्मप्रमाणे भासते. हा चित्रपट वास्तवसदृश आहे, पण वास्तववादी नाही. वास्तव आणि अतिवास्तव यांचं मिश्रण इथे पहायला मिळतं. निर्मनुष्य शहरातले प्रसंग, देवमाशाचं रुप, होडीतला बगळ्यासारखा पक्षी (सेक्रेटरी बर्ड) अखेर उडून जातो ते दृश्य, अशा विविध जागा, या कथनाची वेगळी हाताळणी दाखवून देतात. यातला बराच भाग हा सरळ गोष्ट सांगत नाही, तर पहाणाऱ्याला अर्थ लावण्याची संधी देतो. त्यामुळेच बालप्रेक्षकाला तो ज्या रितीने उमजेल त्यापेक्षा वेगळ्या पातळीवर तो प्रौढ प्रेक्षकांना पहाता येईल.

ॲनिमेटेड चित्रपट हे सध्या वाढत्या बजेटचे, अधिकाधिक तंत्रकुशल, पण त्याचबरोबर फॉर्म्युलाबाज होत चालले आहेत. ‘फ्लो’ त्याच्या बरोबर उलट आहे. गिन्ट्स झिलबलोडिसने आपले याआधीचे लघुपट आणि एक चित्रपट एकट्याने आपल्या लॅपटॉपवर बसून केले आहेत. इथे त्याने टीमबरोबर काम केलंय पण लॅटविआमधे साधनांच्या मर्यादा आहेत, अनुभवी ॲनिमेटर कमी आहेत. मग त्याने आपल्या टीमच्या ट्रेनिंगपासून सुरुवात करुन, फ्रान्स आणि बेल्जियम मधल्या संस्थांची मदत घेत तब्बल साडेपाच वर्षं लावून हा चित्रपट पुरा केलाय. अतिशय कमी बजेटमधे आणि ब्लेन्डर या फ्री- ओपन सोर्स ग्राफिक सॉफ्टवेअरला वापरत. मी मध्यंतरी त्याची एक मुलाखत ऐकली ज्यात त्याने स्वत:ची तुलना ‘फ्लो’ मधल्या मांजराशी केली होती. एकट्याने काम करायची वृत्ती असताना सहकाऱ्यांबरोबर जमवून घेत त्याने हे आपलं साहस पूर्ण केलं आहे. हा सहकार्याचा संदेश केवळ चित्रपटाच्या कथेत नाही, तर निर्मितीतही आहे. अमेरिकन कंपन्यांकडे असणारी  मुबलक उपलब्धता ही कल्पकतेला पर्याय असू शकत नाही, हे त्याने सिद्ध करुन दाखवलंय. ते करताना त्याने एक अतिशय नावीन्यपूर्ण कलाकृती आपल्यापुढे ठेवलीय, जी पहायलाच हवी.

- गणेश मतकरी