मेमेन्टो

जेव्हा आपण आपल्याला एखादी गोष्ट आठवली असं म्हणतो, तेव्हा ती खरंच आपल्याला जशी घडली तशी आठवत असते की, तिचं एक सोयीस्कर रूप आपल्या मनाने तयार केलेलं असतं ? प्रत्येकाला आपल्या नजरेतून एकच घटना वेगळी भासू शकते आणि घटना प्रत्यक्ष पाहणा-या साक्षीदारांच्या जबान्याही वेगवेगळ्या असू शकतात. स्मरणशक्ती ही अशी पूर्णतः विसंबण्याजोगी नसली, तरी तिच्यावाचून आपलं चालणार नाही हेदेखील खरं. स्मरणशक्तींचा अभाव आणि तिचं स्वरूप याबद्दल एका अत्यंत सशक्त कथेच्या अंगाने भाष्य करणारा चित्रपट म्हणजे मेमेन्टो.(२०००).
मेमेन्टोमध्ये रहस्य आहे, पण हा सर्वार्थाने रहस्यपट नाही. त्याची पटकथा ही अतिशय गुंतागुंतीची आहे. पण जर आपण चित्रपट लक्षपूर्वक पाहिला तर त्याचा शेवट हा बुद्धीनिष्ठ प्रेक्षकांना खूपच समाधान देणारा ठरतो. मेमेन्टो उलट्या क्रमाचा वापर करतो. त्याच्या या क्लृप्ती वापरण्यामागे कारणं दोन आहेत. पहिलं म्हणजे हा मार्ग प्रेक्षकाला यातल्या नायकाच्या मनस्थितीशी समरस करण्यासाठी अचूक आहे आणि दुसरं म्हणजे याचं खरं रहस्य कथेच्या शेवटाऐवजी सुरुवातीतच आहे.
दिग्दर्शक क्रिस्टोफर नोलानने पटकथा रचली आहे, ती त्यांचे बंधू जोनाथन नोलान यांच्या मेमेन्टो मोरी या कथेवर. चित्रपटाचा विषय बायकोवर अत्याचार करून तिला मारणा-यांचा नव-याने सूड घेण्यासाठी केलेला शोध असाच आहे. चित्रपटाची सुरुवातही नव-याने आपलं सूड पूर्ण करण्यावर आहे. मेमेन्टोमध्ये महत्त्व आहे ते नायकाच्या शोधाला.
मेमेन्टोचा नायक आहे लिओनार्ड शेल्बी (गाय पिअर्स). मूळचा इन्शुरन्स इन्व्हेस्टिगेटर असलेल्या लिओनार्डच्या बायकोवर बलात्कार होऊन तिचा खून झालाय आणि हल्लेखोराशी झालेल्या झटापटीत लिओनार्डची शॉर्ट टर्म मेमरी नाहिशी झाली आहे. म्हणजे हल्ल्याच्या दिवसापर्यंतच्या गोष्टी त्याला पूर्ण आठवतात. पण त्याला नजिकची स्मरणशक्तीच नाही. त्याच्या डोक्यात नव्या आठवणी तयारच होऊ शकत नाहीत. प्रत्येक वेळी तो झोपला की त्याच्या स्मरणशक्तीची पाटी पूर्ण कोरी होते. अशा या लिओनार्डला बदला हवाय. पण ज्याला चालू दिवस सोडल्यास काहीच आठवत नाही, तो बदला घेणार तरी कसा ? मग लिओनार्ड सर्व गोष्टींचे, व्यक्तींचे, जागांचे फोटो काढतो, स्वतःलाच सूचना लिहून ठेवतो, अतिमहत्त्वाची माहिती शरीरावर गोंदवूनदेखील घेतो, पण निर्धाराला पक्का राहतो. या कामात त्याला मदत करतात टेडी (जो पेन्तोलिआनो) आणि नेटली (कॅरी-अँन-मॉस) मात्र या दोघांविषयी त्याची माहिती ही स्वतः लिहिलेल्या सूचनांएवढीच मर्यादित असते. म्हणूनच अपुरी आणि कदाचित बेभरवशाची
मी मघा म्हटल्याप्रमाणे चित्रपटाला सुरुवात होते, ती लिओनार्डने अत्याचा-याचा बळी घेण्यापासून, मग चित्रपट मागे मागे जायला लागतो. म्हणजे आधी बदला, मग खुन्यांशी संभाषण, मग तो तिथे खुन्याला भेटणार तिथे पोचण्याचा प्रसंग,मग हॉटेलवरून निघणं या पद्धतीने. हे प्रसंग जोडण्यासाठी दिग्दर्शक एक वेगळा ट्रॅक मध्ये आणून लावतो. जो सरळ क्रमाने जाणारा आहे. हा ट्रॅक महत्त्वाचा आहे, कारण यात लिओनार्ड फोनवरच्या कुणा अज्ञात व्यक्तीला आपली गोष्ट सांगतो, जी हळूहळू प्रेक्षकांच्या डोक्यातला तपशील भरत नेते. शिवाय इथे लिओनार्डच्या इन्शुरन्स तपास काळातली सेमी जेन्फिन्स प्रकरणाची गोष्ट सांगितली जाते. जी मूळ कथेशी वाटते त्याहून अधिक खोलवर जोडलेली आहे. मेमेन्टो हा लक्ष देऊन पाहण्याचा चित्रपट आहे. थांबत थांबत किंवा गप्पा मारत पाहण्याचा नव्हे. त्याकडे नीट लक्ष नसेल तर तो नुसताच गोंधळात पाडेल,पण लक्ष असेल तर तो वर्णन वाचताना वाटतोय, तितका समजायला कठीण नाही.
दिग्दर्शक जेव्हा कथा उलटी नेतो, तेव्हा नायकाच्या हातून काय घडतं हे आपल्याला दिसतं मात्र त्याआधी घडणारी घटना, किंवा दुस-या शब्दात सांगायचं तर नायकाच्या नजिकचा भूतकाळ दिसत नाही. प्रत्यक्षात नायकाची परिस्थिती साधारण अशीच आहे. त्याने काय करायचं ठरवलंय, हे त्याला माहित आहे, पण आधी घडलेल्या घटना स्मरणशक्तीच्या अभावाने त्याच्या लक्षात नाहीत. चित्रपटाचा शेवट थक्क करतो. या शेवटात केवळ रहस्याचा उलगडा नाही. तर मानवी स्वभावावरही विश्लेषण आहे.
या चित्रपटाच्या विरोधात क्वचित एक मुद्दा पुढे केला जातो की, जर लिओनार्डला अपघाताआधीची स्मरणशक्ती आहे आणि पुढची नाही, तर तो प्रत्येक वेळी आघातानंतर वागला तसाच का वागत नाही ? आपल्याला शॉर्ट टर्म मेमरी नसल्याचं त्याला कसं आठवतं ?
या मुद्दयाला स्पष्टीकरण आहे. मात्र मी त्यात शिरणार नाही. चित्रपट पाहताना प्रेक्षकांनी काही गोष्टी गृहित धरणं अपेक्षित असतं. चित्रपट सगळ्याचं स्पष्टीकऱण द्यायला लागले, तर ते माहितीपट होतील. उत्तम चित्रपटदेखील आपल्याकडून सहकार्याची अपेक्षा धरतात आणि त्यांनी तेवढ्यापुरते ठरवलेले काही नियम आपण पाळावे असं मानतात. हे नियम ठरवताना त्यांनीही आपल्यावर एक प्रकारचा विश्वास दाखविलेला असतो.
मेमेन्टो आपले नियम अचूक पाळतो, त्यामुळे आपणही आपल्यावर दाखवलेला विश्वास सार्थ ठरवायला हवा, नव्हे सुजाण प्रेक्षकाची तर ती जबाबदारी आहे.
-गणेश मतकरी