विनोद आणि गुन्हेगारी

आशय,कथावस्तू,व्यक्तिरेखा,रचना, वातावरण अशा अनेक गोष्टी चित्रपटात महत्त्वाच्या असतात, सारख्याच प्रमाणात मात्र नाही. खरं तर प्रत्येक चित्रपट, तो कोणत्या प्रकारात मोडणारा आहे या दृष्टीनं त्यात कोणत्या घटकांना महत्त्व द्यायचं अन् कोणते दुय्यम ठेवायचे याची निवड स्वतंत्रपणे करताना दिसतो. गेल्या काही वर्षामधल्या तरुण दिग्दर्शकांचे चित्रपट पाहिले, तर रचना किंवा प्लॉटिंग आणि व्यक्तिरेखा यांना खूपच महत्त्व आलेलं दिसतं आणि कथेला किंवा आशयाला बॅकसीट मिळालेली दिसते.
हे जसं जागतिक चित्रपटांमध्ये झालं, तसं काही प्रमाणात आपल्याकडेही. या विशिष्ट प्रकाराला मूळच्या न्वार चित्रपटानंतर प्रकाशात आणणारा चित्रपट म्हणून क्वेन्टीन टेरेन्टिनोच्या पल्प फिक्शनचं (१९९४) नाव सार्वत्रिकपणे घेता येणं शक्य असलं, तरी त्यानंतरच्या डुग लिमानच्या गो (१९९९) किंवा गाय रिचीच्या लॉक स्टॉक अँड टू स्मोकिंग बॅरल्स (१९९९) आणि स्नॅच (२०००) सारख्या चित्रपटांचं नावदेखील घेणं महत्त्वाचं आहे. त्यांच्या चित्रपटातल्या गुन्ह्याचं स्वरूप, गुन्हेगारांमधली चमत्कृती प्लॉटिंगसाठी घेतलेली मेहनत आणि दृश्य भागाचं टेक्श्चर, या सा-यांमधून हा प्रभाव जाणवण्यासारखा आहे. मात्र या दोघांचा दृष्टिकोन हा किंचीत कमी हार्ड कोअर आणि अधिक युजर फ्रेंडली आहे.
पल्प फिक्शनमध्ये टेरेन्टीनोने कथानकांना लूप करून त्यातल्या घटनांना एक कन्टिन्यूटी आणली होती. त्याचबरोबर स्टाईल ओव्हर सब्स्टन्सचा जाणीवपूर्वक वापर,संवादातलं वैचित्र्य आणि असंख्य छुपे संदर्भ यांनीही मजा आणली होती. लॉक स्टॉक अँड टू स्मोकिंग बॅरल्समध्ये पल्प फिक्शनची मूळ वृत्ती असली, तरी टेरेन्टीनीच्या ट्रेडमार्क शैलीला जशीच्यातशी उचलण्याचा प्रयत्न नाही. गाय रिचीच्या चित्रपटाचं स्वरूप हे अधिक प्रादेशिक आहे. त्यानं आपण सांगत असलेल्या घटनेच्या अवकाशाभोवती एक पक्की चौकट घालून या चित्रपटात एक मूळ सिच्यूएशन, त्यापासून मिळणारे धागे आणि चार/पाच व्यक्तिसमूह ही चित्रपटाची चौकट आहे. जे होतं ते पूर्णपणे या चौकटीच्या आत.
पहिला व्यक्तिसमूह आहे तो चार मित्रांचा. एडी (निक मोशन), टॉम (जेसन फ्लेमिंग), सोप (डेक्स्टर फ्लेचर) आणि बेकन (जेसन स्टॅथम, ट्रान्सपोर्टरमुळे स्टार म्हणून नावारूपाला येण्याआधीचा), बहुधा अशा चित्रपटांमधल्या नायकांप्रमाणे यांचीही इच्छा चटकन पैसे मिळविण्याची. आता ते कसे मिळवायचे. तर हॅचेट हॅरी (प्रा. एच मोरीआर्ट) बरोबर प्रचंड पैशांसाठी जुगार खेळून.चौकडीतला एडी उत्तम पत्ते खेळू शकतो. मात्र हॅरी सहजासहजी हार कसा मानेल ? तो आपल्या बॅरी द बॅप्टिस (लेनी मॅकलीन) या सहका-याच्या मदतीने एडीलाच कचाट्यात पकडतो. आणि एडीच्या चौकडीवर जबाबदारी येऊन पडते. ती आठवड्यात पाऊण लाख पाऊंड्स उभे करण्याची. आता इतक्या कमी अवधीत पैसे उभे कसे करणार, तर दुस-या लोकांना लुबाडून. चौकडीच्या शेजारच्याच खोलीत एक चोरांचा अड्डा असतो. जे तिस-याच कोणालातरी लुबाडून खूप पैसे मिळविण्याच्या बेतात असतात.
चार मित्र, त्यांच्या शेजारच्या खोलीतले चोरटे, हॅरी आणि कंपनी, त्यांनी दोन अँटीक बंदुका चोरण्यासाठी नेमलेले दोन वेंधळे चोर, काही नवशिके ड्रग डिलर्स आणि मुलाने अपशब्द वापरू नयेत असा कटाक्ष असलेला हिटमॅन अशा अनेक व्यक्तिरेखांनी लॉक, स्टॉक भरलेला आहे. एका अडचणीवर काढलेला तोडगा, दुस-या अडचणीत पडण्याचं कारण बनणं आणि या एकमेकांशी थेट संबंधिच नसलेल्या व्यक्तिंना जोडणारे नवनवे धागे तयार होत राहणं, असा इथला एकूण आकार आहे. म्हटलं, तर चित्रपटाला कथानक नाही, मात्र पटकथेतील गुंतागुंत आणि सतत येणारी अनपेक्षित वळणं ही कथेचा आभास निर्माण करतात. तरीही लॉक, स्टॉक बांधून ठेवतो घटनांच्या सरमिसळीच्या जोरावर आणि अशा गडद वातावरणातही सतत सुरू ठेवलेल्या विनोदाच्या वापरानं.व्यक्तिरेखांचा मूर्खपणा,स्लॅपस्टीक, अनपेक्षित प्रतिक्रिया, आधी लक्षात न येणारं, पण कथानकाच्या ओघात स्पष्ट होणारे घटनांमधले परस्परसंबंध या सगळ्याचा वापर चित्रपट विनोदासाठी करतो. हिंसाचार, मारामा-या,शिव्या या सगळ्यातलं गांभीर्य काढून घेण्यात दिग्दर्शक यशस्वी होतो तो या लाईट टोनमुळे.
आपल्याकडे दोन चित्रपटांतून लॉक स्टॉकचे तुकडे पाहायला मिळाले आहेत. जुगार प्रसंगाचा प्रत्यक्ष, तर रचनेचा अन् शेवटचा अप्रत्यक्ष प्रभाव एक चालीस की लास्ट लोकलमध्ये येऊन गेला, तर नायकाच्या शेजारच्या खोलीतल्या चोरांच्या टोळीचा वापर हेराफेरीच्या दुस-या भागात, यातल्या एक चालीसमधलां वापर उघडच अधिक प्रामाणिक होता, आणि केवळ जोडकाम असण्यापेक्षा तो चित्रपटाच्या वृत्तीबरोबर चपखल बसणारा होता. या दोन हल्लीच्या उदाहरणावरून लक्षात येतं, की आपल्या प्रेक्षकालाही आज काय दाखवता येईल, अन काय नाही याबद्दलच्या दिग्दर्शकाच्या कल्पना बदलत आहेत. अर्थात हा बदल सकारात्मक असेल की नाही, हे एवढ्यात स्पष्ट होणार नाही.
-गणेश मतकरी