स्लमडॉग... आक्षेप हवेतच का?

स्लमडॉग... मिलेनिअरवर भारतातील दारिद्य्रदर्शनाचा आक्षेप सतत ठेवला जात आहे; पण परदेशी दिग्दर्शकांनी दारिद्य्र दाखवण्याला आक्षेप घेणाऱ्यांनी सर्व भारतीय चित्रपटात चोप्रा-जोहर पटांप्रमाणे सतत गर्भश्रीमंतीचंच दर्शन घडवण्याचा फतवा काढला तर? दिग्दर्शकाची प्रादेशिकता इतकी डोळ्यात खुपण्याची गरज काय? निव्वळ कलाकृती म्हणून या चित्रपटाकडे आपण कधी बघणार?

स्ल मडॉगने पारितोषिकासंबंधात चालवलेली घोडदौड पाहता, ऑस्करमध्येही त्यांनी चमत्कार घडवल्यास फारसं आश्‍चर्य वाटणार नाही. आपल्याकडे अजूनही चित्रपटाची वादग्रस्तता अन्‌ दर्जाबद्दल वाटणारा संभ्रम जराही कमी झालेला नाही. आणि दारिद्य्रदर्शनाचा मुद्दा हळूहळू मागे पडायला लागला असला तरी दोन मुद्दे अजूनही टिकाव धरून आहेत. एक म्हणजे या पारितोषिकांचा भर वाढत चाललेल्या भारतीय बाजारपेठेला प्रोत्साहन देण्यासाठी करण्यात येत असावा का (जसा तो सौंदर्यस्पर्धांबाबत करण्यात आल्याचं मानलं जातं)? अन्‌ दुसरा म्हणजे, हा चित्रपट म्हणजे हा चित्रपट जसाच्या तसा आपल्या दिग्दर्शकाने केला असता तर त्याचं याच प्रमाणात कौतुक झालं असतं का?
हे दोन्ही मुद्दे संदिग्ध आहेत अन्‌ त्याचं कोणत्याही एका बाजूने दिलेलं उत्तर दुसऱ्या बाजूचं मत असणाऱ्यांना नाराज करणारं असेल हे उघड आहे. तरीही मी माझं मत मांडायला काहीच हरकत नाही.
गेल्या काही वर्षांत भारताबद्दल पाश्‍चात्त्यांना वाटणारं आकर्षण वाढतं आहे हे उघड आहे. वॉर्नर / फॉक्‍स यांसारखे हॉलिवूड स्टुडिओज आता निर्मितीत रस घ्यायला लागले आहेत, आपले ओव्हरसीज राइट्‌स तेजीत आहेत, तारे-तारकांना जागतिक ओळख मिळते आहे, "मुला रूज'सारखे बॉलिवूड मसाल्यापासून स्फूर्ती घेणारे अन्‌ आपली गाणी सर्रास वापरणारे हॉलिवूड चित्रपट काही कमी नाहीत. मात्र हे असण्याने त्यांना आपल्याविषयी वाटणारं कुतूहल खरंखुरं अन्‌ वाढणारं आहे, हे सिद्ध होतं. पारितोषिकं "फिक्‍स्ड' आहेत असं नाही.
डॅनी बॉइलने आपल्या आवडत्या आशयसूत्रांना बॉलिवूड मसाल्यात घालून "स्लमडॉग'ची संकल्पना बनवल्याचं मी गेल्या लेखात तपशिलात लिहिलंच होतं. बॉलिवूड मसाला जरी परदेशात लोकप्रिय होऊ घातला असला तरी आजवर बंदिस्त, आटोपशीर, परदेशात आवडणारे घटक घेणारा पण लांबण न लावणारा चित्रपट त्यांना पाहायला मिळाला नव्हता. त्यांच्या भाषेत तर नाहीच नाही. तो पाहण्याची संधी स्लमडॉगने त्यांना उपलब्ध केली. त्याचबरोबर आपल्याकडे बॉइलची शैली मोठ्या प्रमाणात माहीत नसली तरी ऑस्करसाठी मतदान करणाऱ्या ऍकॅडमी मेंबर्सना- जे सगळे चित्रपट क्षेत्रातलेच आहेत- अन्‌ बॉइलचं नाव गेल्या काही वर्षांत सातत्याने लक्षवेधी ठरलेलं आहे, तर त्यांना हे नाव अन्‌ त्याची कामगिरी नक्कीच माहिती असेल, हे उघड आहे. त्यामुळे ही भेळ कसली आणि किती प्रमाणात आहे, हे त्यांना स्पष्ट कळलं असल्यास आश्‍चर्य वाटू नये. साहजिकच त्यांच्या दृष्टीने स्लमडॉग हा खास वेगळा चित्रपट आहे. "त्यांच्यासाठी वेगळा' त्यामुळे त्याने अचानक येऊन ही भारंभार नामांकनं मिळवणं हे आश्‍चर्य वाटण्यासारखं नाही. या प्रकारचे चित्रपट सतत येऊ लागले तर ही नवलाई पटकन संपेल. मात्र या खेपेला या चित्रपटाचं नशीब चांगलं होतं, एवढंच.

मघाशी निघालेला दुसरा मुद्दा होता तो "आपल्या दिग्दर्शकाने हाच चित्रपट काढला असता तर त्याचं कौतुक झालं असतं का,' असा. मला वाटतं हा मुद्दा थोडा "जर आत्याबाईला मिश्‍या असत्या...' छापाचा आहे. कारण जर-तरचाच युक्तिवाद करायचा तर आपण तो कोणत्याही चित्रपटाविषयी करू शकतो. या विशिष्ट चित्रपटाबद्दल बोलायचं, तर आपल्या दिग्दर्शकाने हाच चित्रपट काढला असता, या गृहीतकाचाच गोंधळ आहे. आपल्या काही दिग्दर्शकांनी "क्‍यू अँड ए'चे हक्क मिळवण्याचा प्रयत्नही केला होता, मात्र चॅनेल फोरने हक्क आधीच घेतलेले होते. तरीही त्यांना जरी हक्क मिळते, तरी त्यांनी असाच चित्रपट केला असता असं म्हणणं, हेच फारसं योग्य नाही. कारण मुळात ही कादंबरी अन्‌ चित्रपट यांच्यात प्रचंड फरक आहे. क्वीझ शोमध्ये विचारलेल्या प्रश्‍नांच्या निमित्ताने एका मुलाचं आयुष्य समोर उभं करणं हे गिमिक आणि घटनांची तीन पातळ्यांवर होणारी मांडणी, या दोन प्रमुख गोष्टी सोडता इथं फार कमी साम्यस्थळं आहेत. पुस्तक भडक आणि गल्लाभरू प्रकारचं आहे. माझ्या मते चित्रपट तसा नाही. चित्रपटातला जमालचा भूतकाळ जवळजवळ चरित्रात्मक पद्धतीने एका मालिकेचे तुकडे असल्यासारखा उलगडत जातो. पुस्तकातल्याप्रमाणे सुट्या घटना सांगितल्यासारखा नाही. इथे विनोदाला असलेलं स्थान, घटनांचं एकमेकांत मिसळणं, ही पटकथाकार सायमन ब्युफोयची किमया आहे आणि तांत्रिक बाजूंवरलं प्रभुत्व, चित्रपटाचा दृष्टिकोन, त्यातला दृश्‍य शैलीचा आविष्कार हा बॉइलकडून आलेला आहे. त्यामुळे चित्रपटातलं दोघांचं योगदान वगळून हा दुसऱ्या कोणी केला असता असं म्हणणं चुकीचंच नाही, तर या दोघांना अपमानास्पद आहे.
याचा अर्थ असा नाही, की आपल्या दिग्दर्शकांनी या कादंबरीवरून चांगला चित्रपट केला असता. जरूर केला असता, मात्र तो पूर्णपणे वेगळा चित्रपट असता. अन्‌ याच कारणाने तो सन्मानप्राप्त ठरला असता व नसता याबाबत आपण कोणतेही निष्कर्ष काढू शकत नाही.
एका गोष्टीची मात्र गंमत वाटते. दिग्दर्शकाची प्रादेशिकता ही आपल्या इतकी डोळ्यात खुपण्याची काय गरज आहे? आपण एक कलाकृती म्हणून त्यांच्याकडे पाहू शकत नाही का? छोट्या जमालने संडासात उडी घेण्याच्या प्रसंगाला सर्वाधिक आक्षेप घेतलेले दिसतात, मात्र बॉइलने तो आपलं दारिद्य्र दाखवण्यासाठी घातला असावा, हा निष्कर्ष कुठून आला? त्याच्या ब्रिटिश नायकांना तो फार श्रीमंतीत लोळवत असेल असा विचार करणाऱ्यांनी "ट्रेनस्पॉटिंग'मध्ये इवान मॅकग्रेगरने कमोडमध्ये केलेला भासमय जलविहार जरूर पाहावा. (बॉइलने स्वतःही एका मुलाखतीत ब्रिटिशांना असलेल्या टॉयलेट्‌सच्या ऑब्सेशनबद्दल सांगितलंय.)
शिवाय आपले दिग्दर्शकदेखील अखेर चित्रपटाची गरज भागेलशीच दृश्‍यं मांडतात ना? प्यासा किंवा पथेर पांचालीतली गरिबीची वर्णनं अन्‌ सत्या किंवा कंपनीतलं अंडरवर्ल्डचं चित्रण आपण वास्तवदर्शन म्हणूनच पाहतो ना? उद्या परदेशी दिग्दर्शकांनी दारिद्य्र दाखवण्याला आक्षेप घेणाऱ्यांनी सर्व भारतीय चित्रपटांत चोप्रा-जोहर पटांप्रमाणे गर्भश्रीमंतीचं दर्शन सतत घडवण्याचा फतवा काढला तर?
असो. शेवटी स्लमडॉग आवडणं किंवा न आवडणं हे ज्याच्या त्याच्या वृत्तीवर अन्‌ दृष्टिकोनावर अवलंबून आहे. माझं एकच म्हणणं आहे, ज्या कारणांसाठी आवडला, वा आवडला नाही, ती कारणं तरी योग्य आहेत ना? कलाकृतीकडे कलाकृती म्हणून पाहणारी... यामध्ये आंतरराष्ट्रीय विवाद न आणता!
-गणेश मतकरी