"हॅंगओव्हर'- अश्‍लील विनोदापलीकडे

चावट कॉमेडी चित्रपटात दिसणाऱ्या अनेक गोष्टी "हॅंगओव्हर'मध्ये आहेत. मात्र त्या केंद्रस्थानी नाहीत. त्या चित्रपटाचा एक भाग आहेत. मात्र त्यांना विसरून चित्रपटाला अस्तित्व आहे, एक स्वतंत्र दर्जा आहे, हे निश्‍चित.
ट्रेसीचं लग्न पाच तासांवर आलेलं. पण नवरदेव डग आणि त्याच्या मित्रांचा पत्ता नाही. दोन दिवसांपूर्वी बॅचलर पार्टी करायला लास व्हेगसला गेलेली
ही मंडळी अजून परतलेलीच नाहीत. फोन वाजतो. फोनवर डगचा शाळामास्तर मित्र फिल. फिलची अवस्था काही फार बरी नाही. कपडे मळके, ओठातून रक्त येतंय. कुठल्याशा निर्मनुष्य माळावरून तो फोन करतोय. फोन करण्याचा हेतू ट्रेसीला कळवण्याचा, की नवरा मुलगा हरवलाय.
लग्न होईलसं वाटत नाही. दिग्दर्शक टॉड फिलिप्स यांच्या "हॅंगओव्हर' चित्रपटाची ही सुरवात.
प्रेक्षकाला तिथंच गुंतवणारी. चांगली गोष्ट म्हणजे केवळ या चांगल्या सुरवातीतच धन्यता मानून चित्रपट थांबत नाही, तर पुढे शेवटपर्यंत ही
गुंतवणूक शाबूत ठेवतो. मला स्वतःला चावट विनोदावर भर असणाऱ्या कॉमेडीज फार आवडत नाहीत. "देअर इज
समथिंग अबाऊट मेरी' अन्‌ "अमेरिकन पाय' मालिका या प्रचंड लोकप्रिय आहेत आणि त्यांना एक विशिष्ट प्रेक्षक वर्ग आहे. मी जाणतो, पण त्यामागचं कारण
काही माझ्या लक्षात आलेलं नाही. बहुतेक वेळा या चित्रपटामध्ये आढळणारा दोष म्हणजे, एकदा का आपल्या विनोदाच्या प्रकारावर अन्‌ हसे मिळवण्यावर
त्याचं लक्ष केंद्रित झालं, की त्यांचा कथानकावरचा ताबा सुटतो आणि चित्रपट आपल्या मुळातच मर्यादित असलेल्या परिणामालाही मुकतो. केवळ
त्यातले विनोद ही त्या चित्रपटांची आठवण उरते. मुळातच कचकड्याच्या असलेल्या त्यातल्या व्यक्तिरेखाही "कॅरीकेचर' या एका शब्दात वर्णन करता
येतात, आणि त्यांचंही त्या करत असणाऱ्या विनोदापलीकडलं असं स्वतंत्र अस्तित्व आकाराला येऊ शकत नाही.
टॉड फिलिप्सचे आधीचे दोन चित्रपट, म्हणजे "ओल्ड स्कूल' आणि "रोड ट्रिप' हे बरेचसे या वर उल्लेखलेल्या चित्रप्रकारात बसणारे होते. "हॅंगओव्हर' या
प्रकारातली बरीच वैशिष्ट्य बाळगूनही त्या प्रकाराच्या मर्यादांवर मात करून दाखवतो. हॅंगओव्हरचा आकार पाहायचा तर हे "रोड मूव्ही' आणि "बडी
मूव्ही' या इतर दोन लोकप्रिय चित्रप्रकारांचं मिश्रण आहे असं म्हणावं लागेल. चित्रपटाचा बराचसा भाग हा यातल्या तीन पात्रांनी केलेला चौथ्याचा
शोध या स्वरूपाचा आहे. या शोधात त्यांना भेटणारे लोक आणि येणारे अनुभव यातून कथानक घडत जातं. मधल्या काळात या तिघांवरही या अनुभवाचा काही एक
परिणाम होतो अन्‌ त्यांच्यामध्ये काही सकारात्मक बदल संभवतो. चित्रपटाचा रचनात्मक आलेख म्हणायचा तर तो एवढाच.
सुरवातीला सांगितल्याप्रमाणे चित्रपट आपल्या विषयाची एक झलक दाखवतो आणि मग दोन दिवस मागे जातो. आता आपल्याला हा हरवणारा नवरदेव डग (जस्टिन
बर्था) प्रत्यक्ष भेटतो. हा आपल्या फिल (ब्रॅडली कूपर) आणि स्ट (एड हेल्मस) या मित्रांबरोबर, आणि ऍलन (झॅक गालिकिआनाकिस) या मेव्हण्याबरोबर
व्हेगासला निघालाय. रात्रभर मजा करून दुसऱ्या दिवशी परतायचा त्यांचा विचार आहे. "सीझर्स पॅलॅस' कसिनोमध्ये एक महागडा सुईट बुक करून सगळे मजा
करायला निघतात, आणि... ...आणि त्याना सकाळी जाग येते. सुईटमध्ये सर्वत्र पसारा झालेला. गोष्टी
फुटलेल्या, फर्निचर अस्ताव्यस्त. एक कोंबडी सर्वत्र फिरतेय. स्टूचा दात पडलेला. बाथरूममध्ये गेलेल्या ऍलनचं स्वागत एक भला थोरला वाघ करतो, आणि
आतल्या खोलीत असतं एक लहान मूल. एव्हाना पूर्ण जाग आलेल्या तिघांच्या लक्षात येतं, की उद्या ज्याचं लग्न आहे त्या डगचा कुठेही पत्ता नाहीये
आणि आदल्या रात्री नक्की काय झालं, हे तिघातल्या एकालाही जरासुद्धा आठवत नाहीये. मग सुरू होतो तो रात्री काय झालं हे कोडं उलगडण्याचा प्रयत्न आणि त्याचा
समांतर असा डगचा शोध. अर्थात हा शोधही फार सोपा नसल्याचं यांच्या लवकरत लक्षात येतं. जेव्हा पार्किंग लॉट अटेन्डन्ट त्यांना डगच्या सासऱ्यांच्या
मर्सीडिजऐवजी, पोलिसांची गाडी "त्यांची' म्हणून आणून देतो. "हॅंगओव्हर' ज्या अनेक गोष्टी "योग्य' पद्धतीने करतो, त्यातली पहिली
म्हणजे त्यातल्या व्यक्तिरेखांचं कॅरीकेचर होऊ न देणं. मुळात जर या व्यक्तिरेखेचे पॅटर्न बघितले, तर ते ओळखीचे आहेत. कोणतीही गोष्ट वाकड्यात
जाऊन करणारा, अन्‌ शिक्षकाच्या पेशाला अजिबात न शोभणारा फिल, गर्लफ्रेन्डच्या कह्यात असलेला; पण तिच्या जाचाला कंटाळूनही काही करू न
शकणारा, आपण "डॉक्‍टर' हा किताब लावूनही केवळ "डेन्टीस्ट' असल्याचं शल्य बाळगणारा स्टू, शाळेपासून दोनशे मीटरच्या आत येण्याची परवानगी नसणारा,
एकूणच अनेक गोष्टी संशयास्पद चारित्र्याच्या असूनही एक प्रकारचा भोळसट स्वभाव असणारा ऍलन, या तीनही व्यक्तिरेखा केवळ विनोदासाठी वापरणं अन्‌
त्यांच्यात प्राण फुंकण्याचा अजिबात प्रयत्न न करणं, हे या प्रकारच्या चित्रपटात अपेक्षित आहे. इथं मात्र संहिता, दिग्दर्शन आणि अभिनय या तीनही
पातळ्यांवर त्या व्यक्तिरेखा थ्री डिमेन्शनल करण्याचा जोरदार प्रयत्न दिसून येतो. मात्र सर्वाधिक श्रेय अभिनेत्यांकडे जावं. हे तीनही नट
कुठंही समोरच्याला हसवण्यासाठी विनोद करताहेत असं वाटत नाही, तर ती व्यक्ती त्या प्रसंगी कशी वागेल, हे समजून घेण्याचा खराखुरा प्रयत्न इथं
दिसतो आणि हे प्रसंग इतके चमत्कारिक आहेत, की अभिनयाचा कस लागला तर आश्‍चर्य नाही.
दुसरी योग्य गोष्ट म्हणजे तो प्रत्यक्ष रात्रीच्या घटनांवर न उतरता शोधातून उलगडा करणंच पसंत करतो. यामुळे निवेदन हे केवळ नायकांच्या
दृष्टिकोनातूनच होत राहतं. केवळ गोष्ट सांगण्यासाठी तिसऱ्याच माणसाच्या नजरेतून कथानक मांडल्यागत नाही. त्याशिवाय चित्रपटाचं टेक्‍श्चरही एकसंध
राहतं. प्रत्यक्षात काय झालं याची एक थोडक्‍यात झलक चित्रपटाच्या शेवटी येणाऱ्या श्रेयनामावलीदरम्यान दाखवली जाते. एका परीनं हेही
वैशिष्ट्यपूर्ण. कारण ही रात्र चित्रपटात दिसत नसली तरी यात घडणाऱ्या घटनांचा ती एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे. इथल्या पात्रांना हलवत ठेवणारी
प्रेरणा आहे. (हिचकॉकच्या मॅकगफिन संकल्पनेचं हे एक वेगळं रूप म्हणावं लागेल.) त्यामुळे त्या रात्री काय घडलं याचं कुतूहल पात्रांना आहे, तसंच
प्रेक्षकांनाही. हॅंगओव्हरचा एकही प्रेक्षक उभा न राहता ही एन्ड क्रेडिट्‌स पाहून घेतो, यात कसलंच आश्‍चर्य नाही.
हॅंगओव्हरची पटकथा या विशिष्ट परिस्थितीत होऊ शकणाऱ्या अनेक शक्‍यतांचा अक्षरशः कीस पाडून रचण्यात आली आहे. त्यात खरोखर शक्‍यतेच्या कोटीत
बसणाऱ्या घटनांपासून (रात्री हमरस्त्यावर गाडी सोडून निघून जाणं) ते अगदी अशक्‍य घटनांपर्यंत (माईक टायसनच्या घरात शिरून त्याच्या वाघाला पळवणं)
सर्व प्रकार येतात. चित्रपटाच्या तर्कशास्त्राची चौकट पाहता, ते त्या क्षणापुरतं विश्‍वसनीय करणं हे चित्रपटाचं काम आहे, ते तो चोखपणे बजावतो.
मधला जवळ जवळ सलग असणारा धमाल भाग सोडला, तर सुरवात आणि शेवट हे इथं काहीसे सांकेतिक आणि थांबत थांबत जाणारे आहेत. त्यामुळे चित्रपट
व्यवस्थित सुरू व्हायला थोडा वेळ घेतो आणि संपतानाही. मात्र हे करताना तो मधल्या, चित्रपटाचा जीव असलेल्या भागाचा परिणाम कमी करत नाही, हे विशेष.
मी आधी सांगितल्याप्रमाणे चावट कॉमेडीमध्ये हक्कानं दिसणाऱ्या अनेक गोष्टी इथं आहेत. भाषा आणि नग्नता (बहुतेक प्रसंगी पुरुषांची) या
त्यातल्या प्रमुख गोष्टी. शाब्दिक अश्‍लीलता असणारे विनोदही इथं मुबलक आहेत; मात्र या गोष्टी केवळ हॅंगओव्हरची एक बाजू आहे. त्या इथं
केंद्रस्थानी येत नाहीत. त्या चित्रपटाचा एक भाग आहेत; मात्र त्यांना विसरून चित्रपटाला अस्तित्व आहे. या प्रकारचे मोजके चित्रपट गेल्या काही
वर्षांत हळूहळू पण निश्‍चितपणे आपलं डोकं वर काढताना दिसून येताहेत. "नॉक्‍ड; अप,' किंवा "झॅक ऍन्ड मिरी मेक ए पोर्नो' यांसारख्या
चित्रपटांनाही ही अश्‍लील विनोदाची एक बाजू होती. मात्र तेही चित्रपट म्हणून स्वतंत्रपणे दर्जा असणारे होते. त्यांचा गाभा रोमॅंटिक कॉमेडीचा
होता. इथं तो मान वेगळ्या चित्रप्रकाराकडे जातो, एवढंच.
-गणेश मतकरी