सेक्स, लाईज, अ‍ॅण्ड व्हिडिओटेप- केवळ नावात बिचकवणारा

सेक्स, लाईज, अ‍ॅण्ड व्हिडिओटेप सुरू होतो, तो `गार्बेज` या शब्दापासून. हा शब्द म्हणजे यातली नायिका अ‍ॅन (अ‍ॅण्डी मॅकडोवेल) तिच्या सायकिअ‍ॅट्रिस्टबरोबर करत असलेल्या संभाषणाचा एक छोटा तुकडा. वरवर पाहाता अ‍ॅनला जगभरात वाढत चाललेल्या कच-याची भीती वाटते. तशीच भीती तिला त्याआधीच्या आठवड्यात हवाई अपघातांची वाटत होती. `फ्रॉईड` महाराजांच्या कृपेने होत होत संभाषण येतं, ते अ‍ॅन अन् तिचा नवरा जॉन (पीटर गॅलॅगर) यांच्या सेक्स लाईफवर, किंवा त्याच्या संपुष्टात येण्यावर, अर्थात चित्रपटाच्या केंद्रस्थानी असलेल्या एका महत्त्वाच्या मुद्यावर.
हे संभाषण अन् ते ज्या वळण आडवळणांनी जातं, तो भाग स्वतंत्रपणे संवादलेखनासाठी म्हणून गंमतीदार आहेच, पण ज्या पद्धतीने त्याचा वापर प्रेक्षकाला ट्रॅप करण्यासाठी केला जातो, ते अधिक पाहाण्यासारखं आहे. या संपूर्ण संवादात काही सतत आपल्याला अ‍ॅन अन् तिचा सायकिअ‍ॅट्रीस दाखविले जात नाहीत. किंबहूना जरी संवादातील पहिला शब्द अ‍ॅनच्या तोंडून आला, तरीही चित्रपट तिच्यावर सुरू होत नाही. तो होतो ग्रॅहमवर(जेम्स स्पेडर) ग्रॅहम हा जॉनचा जुना, शाळेतला मित्र. आता या दोघांचा फारसा संबंध उरलेला नाही. पण ग्रॅहम नवी जागा शोधेपर्यंत आपल्याकडे उतरण्याची त्याला जॉनने परवानगी दिलेली. आपल्याला न विचारताच ही परवानी दिल्याची अढीदेखील अ‍ॅनच्या मनात आहेच. पण अर्थात घर जॉनच्या नावावर असल्याने ती काहीही करू शकत नाही. या संवादादरम्यान मध्येच आपण जॉनलाही भेट देतो. तो यशस्वी वकील आहे. मात्र कामातला वेळ काढून त्याचं दुस-या मुलीबरोबर प्रकरणही सुरू असल्याचं लक्षात येतं. त्यामुळे संभाषणाच्या सुरुवातीला जरी आपल्याला कोण, कोण आहे हे माहिती नसलं तरी संभाषण संपेपर्यंत प्रमुख व्यक्तिरेखा अन् त्यांची परिस्थिती याची आपल्याला चांगली कल्पना आलेली असते. सेटप पूर्ण झालेला असतो.
स्टीवन सोडरबर्गच्या सेक्स लाईज अ‍ॅण्ड व्हिडिओटेपमध्ये ही प्रसंगाची एक दुस-यात घुसणारी, सरमिसळ करणारी रचना आपल्याला वारंवार दिसून येते. एका सलग प्रसंगांमध्ये तोडून वेगळ्या प्रसंगाचे तुकडे मधे आणले जातात, किंवा व्हिडिओ रेकॉर्डिंग सारख्या एखाद्या क्लृप्तीचा चांगला वापर करून प्रत्यक्षात वेगवेगळ्यावेळी घडलेले प्रसंग एकत्र सांधले जातात. मात्र संहिता अन् दिग्दर्शनात (हे दोन्ही सोडरबर्गचंच आहे.) ही काळजी घेतलेली दिसते की निवेदनशैलीतल्या या जोडकामाचा प्रेक्षकांना अडथळा वाटणार नाही, उलट त्यांचं कुतूहल त्यामुळे जागृत होईल.
हा १९८९चा चित्रपट नावात बिचकवणारा असला, अन् त्याच्या विषयात शरीरसंबंधांना स्थान असलं तरी प्रत्यक्षात तो अगदी स्वच्छ चित्रपट आहे. स्त्री-पुरूष संबंधांच्या प्रेम, आकर्षण, विश्वास मैत्री या अन् अशा ज्या अनेक पैलूंकडे तो पाहतो त्यातला शरीरसंबंध हा देखील एक भाग आहे. तो चित्रपटासाठी महत्त्वाचा आहे, असं म्हणणं योग्य होणार नाही. त्याशिवाय या आडबाजूच्या विषयाला तो प्रत्यक्ष दृश्यांमध्ये स्थान देत नाही, तर बराच भाग या विषयाच्या विविध बाजूंचा मुद्देसूद विचार करण्यावर घेतला जातो. काही जणांना हा पाहून २००४मध्ये आलेल्या माईक निकोलसच्या क्लोजरची आठवण होणं स्वाभाविक आहे, जो असाच दोन पुरूष अन् दोन स्त्रिया यांच्यातल्या नैतिक राजकारणावर आधारलेला होता,मात्र त्यातला सेक्स/व्हायलन्स होता तो केवळ संवादात. अर्थात या संवादातही तो इतका प्रखर होता, की आपल्या बाळबोध सेन्सॉर बोर्डाने तो केवळ त्यातल्या भाषेसाठी बॅन केला होता. सेक्स, लाईज अ‍ॅण्ड व्हिडिओटेप हा तुलनेने अधिक संयत चित्रपट आहे. यातल्या चार व्यक्तिरेखाही क्लोजरच्या तुलनेत साधूसंतच म्हणायला हव्यात.
चित्रपटाचं कथानक जसंजसं पुढे सरकायला लागतं तसतसं आपल्याला या चारी जणांचं नक्की काय चाललंय ते अधिक स्पष्ट होत जातं. अ‍ॅन आणि जॉनच्या संसाराला जाणारे तडे तर उघडंच दिसत असतात, पण ग्रॅहेम अन् जॉन बरोबर सुरुवातीला दिसणारी मुलगी, यांचेही गोंधळ कमी नसतात. ग्रॅहेम (फॉर आँल प्रॅक्टीकल पर्पजेस) इम्पोटन्ट असतो, आणि जॉनची मैत्रिण सिंथिया (लारा सान गिआकोमो) ही तर चक्क अ‍ॅनची बहीणच असते. आपल्या बहिणीबद्दल वाटणारा दुस्वास व्यक्त करण्याची ही तिची पद्धत असते. प्रत्यक्ष शरीरसंबंध शक्य नसलेल्या ग्रॅहेमने स्वतःपुरता मार्ग निवडलेला असतो, तो विविध स्त्रीयांची सेक्सबद्दलची संभाषणं( गुप्त ठेवण्याच्या अटीवर) व्हिडीओ कॅमेरावर चित्रित करण्याचा. अ‍ॅनला जेव्हा हे कळतं तेव्हा ती या विकृतीने थक्क होते. अन् दर गोष्टीत अ‍ॅनवर कुरघोडी करण्याच्या प्रयत्नात असलेल्या सिंथियावर परिणाम होतो तो बरोबर उलटा, या घाडामोडीनी अर्थातच समीकरण अधिक गुंतागुंतीचं होतं.
सेक्स,लाईज अ‍ॅण्ड व्हिडिओटेपचा भर हा त्यातल्या संवादावर अन् प्रामुख्याने दोन, दोन व्यक्तिंमध्ये घडत असणा-या युक्तीवादांवर आहे. सोडरबर्ग इथे आपली दिग्दर्शकीय हुशारी दाखवायला जात नाही, तर चित्रिकरण शक्य तितकं साधं ठेवतो. सोडरबर्गने एकीकडे म्हटलंय, की यातले नैतिक प्रश्न हे त्याच्या स्वानुभवावर बेतलेले आहेत. एके काळी त्याने अनेक स्त्रियांशी ठेवलेले छुपे संबंध,अन् त्यातून प्रत्येकीला तसंच स्वतःलाही सतत फसवत राहावं लागणं, हा या पटकथेचा आधार आहे. वर्षभर विचार करून अखेर आठ दिवसांत कागदावर उतरवलेली ही पटकथा इतकी धारदार होण्याचंही स्वानुभव हेच कारण असावं.
या चित्रपटाचं प्रदर्शन हे सोडरबर्गला एक महत्त्वाचा दिग्दर्शक म्हणून उभं करणारं ठरलंच, वर १९९०मध्ये जोर पकडलेल्या अमेरिकन इंडिपेन्डन्ट सिनेमा चळवळीला (किंवा त्यांच्या समांतर चित्रपट धारेला म्हटलं तरी चालेल) धक्का स्टार्ट देण्यात रिचर्ड लिन्कलेटरच्या स्लॅकर (१९९१) बरोबर त्याचा मोठा हात होता. सोडरबर्ग पुढे २०००च्या एरिन ब्रॉकोविचपासून मोठा व्यावसायिक दिग्दर्शक मानला गेला अन् ट्रॅफिक, ओशन इलेवन (ट्वेल्व्ह/थर्टीन) सारखे आर्थिकदृष्ट्या यशस्वी चित्रपट त्याने दिले. मात्र आपली अव्यावसायिक, कलात्मक मुळं तो विसरला नसल्याचं त्याच्या फुल फ्रन्टल (२००१), सोलरिस(२००२) किंवा द गर्लफ्रेण्ड एक्स्पिरिअन्स(२००९) सारख्या चित्रपटांतून दिसत राहतं.
-गणेश मतकरी.