सिनेमा ऍट दी एन्ड ऑफ द युनिव्हर्स

मागे एकदा मी एका लेखात डग्लस ऍडम्सच्या "हिचहायकर्स गाईड टु दी गॅलेक्‍सी' या अद्‌भुत विनोदी वैज्ञानिकेचा उल्लेख केला होता. "रेस्टॉरंट ऍट दी एन्ड ऑफ दी युनिव्हर्स' ही त्यातलीच एक अफलातून संकल्पना. काळ आणि विज्ञानाशी अतिशय गमतीदारपणे; पण स्वतःचे एक निश्‍चित तर्कशास्त्र वापरून खेळणाऱ्या या कादंबरी मालिकेतील हे रेस्टॉरंट, जगाच्या विनाशाच्या क्षणासमीप उभे आहे. मात्र, कालप्रवाहाबाहेरच्या एका कृत्रिम बुडबुड्यात (याच तर्काला धरून दुसरे एक रेस्टॉरंट बिग बॅन्गच्या क्षणासमीपदेखील उभे आहेच. मात्र कादंबरीतील पात्रे प्रत्यक्ष भेट देतात, ती याच एका ठिकाणाला) या ठिकाणाहून जगाच्या विनाशकाळी होणारा विध्वंस आपल्या सुरक्षाकवचाबाहेर न जाता वर उत्तमोत्तम खाण्यापिण्याचा अन्‌ संगीताचा आस्वाद घेत घेत पाहता येतो. या विध्वंसाच्या भव्यतेच्या, निसर्गाच्या रौद्ररूपाच्या आकर्षणाबरोबरच आपण स्वतः प्रत्यक्ष त्या घटकेला तिथे नसल्याचा आनंदही या सुरक्षित आस्वादकांना होत असेल का? नक्कीच! 2012 च्या प्रेक्षकांनाही काहीसा याच प्रकारचा आनंद मिळत असल्यास नवल नाही.
या आनंदाचे मुक्त हस्ते वितरण करणारा दिग्दर्शक म्हणून कोणाचा सत्कार करायची वेळ आली, तर दिग्दर्शक रोलन्ड एमरिक इतका उत्तम उमेदवार मिळणार नाही. इन्डिपेन्डन्स डे (1996), गॉडझिला (1998), द डे ऑफ्टर टुमॉरो (2004) आणि आता 2012 (2009) या आपल्या सर्वांत यशस्वी आणि लोकप्रिय चित्रपटांमधून त्याने "विध्वंसाचे प्रलयकारी दर्शन', हा आपला "युनिक सेलिंग पॉईंट' करून टाकला आहे. वर दिलेले चित्रपट प्रदर्शित झालेल्या वर्षांकडे पाहता लक्षात येईल, की यातले दोन चित्रपट 11 सप्टेंबर 2001 च्या आधीचे आहेत; तर उरलेले दोन नंतरचे. मात्र, सर्वांमध्ये मनुष्यहानी, प्रसिद्ध लॅंडमार्क इमारतींचे जमीनदोस्त होणे, वास्तववादी नसणारे परंतु थक्क करून सोडणारे स्पेशल इफेक्‍ट्‌स या सर्वांनाच स्थान आहे. याचा अर्थ, 9/11च्या भयकारी रिऍलिटी टीव्ही शोचा ना दिग्दर्शकांच्या संवेदनशीलतेवर परिणाम झाला, ना प्रेक्षकांच्या अभिरुचीवर, असा काढावा का?
"ऍपोकॅलिप्स' किंवा सगळ्याचा अंत घडवणारा विनाश, हा विषय गेले काही दिवस सातत्याने चित्रपटात हजेरी लावताना दिसतो आहे. एमरिकचे तीन चित्रपट, त्याखेरीज "आर्मागेडन', "डीप इम्पॅक्‍ट'सारखे मिटीओराईट (मार्फत) पृथ्वी उद्‌ध्वस्त करणारे `ट्वेल मन्कीज'सारखे जैविक अस्त्रांचा वापर करणारे, "28 डेज लेटर'सारखे रोमरोच्या झोम्बी फॉर्म्युल्याचे पुनरुज्जीवन करणारे, "टर्मिनेटर' किंवा "मेट्रिक्‍स'सारखे यंत्रयुगात मानवजातीचा विनाश शोधणारे... एक ना दोन, असे कितीतरी चित्रपट गेल्या काही वर्षांत याच सूत्राभोवती फिरताना दिसताहेत. "9'सारख्या मुलांच्या चित्रपटालाही हा विषय दूरचा नाही आणि "ऍन इन्कन्व्हिनिअन्ट ट्रूथ' किंवा "इलेवन्थ अवर'सारख्या माहितीपटांनाही आज पृथ्वीला वेळीच सावध होण्याचा इशारा देण्याची गरज वाटते आहे. "रोड' किंवा "बुक ऑफ इलाय'सारख्या आगामी चित्रपटांमध्येही डोकावत असणारा हा विषय पुढची काही वर्षे निदान 2012 (वन वे ऑर अनदर) सरेपर्यंत तरी हॉलिवूडसेन्ट्रीक चित्रसृष्टीपासून फारकत घेईल, असे वाटत नाही.
मात्र, या विषयाची हाताळणी ही, वाढणारे बजेट अन्‌ स्पेशल इफेक्‍ट्‌सचा दर्जा, यापलीकडे जाऊन अधिक वास्तववादी होताना दिसत नाही. जे "9/11' नंतर काही प्रमाणात होईल अशी अपेक्षा होती. मॅट रिव्हजने आपल्या "क्‍लोवरफिल्ड' या मॉन्स्टर मुव्हीमध्ये याचे पडसाद आणून हे काही प्रमाणात साधले. स्पेशल इफेक्‍ट्‌स वापरून किंवा स्टॅच्यु ऑफ लिबर्टीचा शिरच्छेद करूनही त्याने क्‍लोवरफिल्डला (प्रामुख्याने छायाचित्रणाच्या तंत्राचा उत्तम वापर साधून) कायम सामान्य जनतेच्या दृष्टिकोनात रुजवले आणि एक वेगळा चित्रपट दिला. बाकी दिग्दर्शकांनी मात्र वास्तववादाशी जवळीक ही जाणूनबुजून टाळलेली दिसते.
चित्रपटनिर्मात्यांना वा दिग्दर्शकांना पडद्यावर काय आणणे "रिस्की' वाटते अन्‌ काय "सेफ' वाटते, यामध्येदेखील याचे थोडे कारण दडलेले आहे. बहुतेकदा चित्रपट हे मुळातच वास्तवापेक्षा पलायनवादी रंजनावरच आपले प्रेक्षक मिळवतात. त्यामुळे नजीकच्या भूतकाळातल्या विदारक सत्याची आठवण टाळणे, हेच त्यांना अधिक योग्य वाटते. हे असे काही खरेच घडू शकते, असे वाटू देण्यापेक्षा "एकदा काय झाले.... (किंवा एकदा काय होईल....) शैलीतील गोष्ट प्रेक्षकांना दाखवणे, हे व्यवसायाच्या दृष्टीने अधिक परवडणारे असते, असे म्हटले तरी चालेल. त्यामुळे प्रेक्षक खऱ्या दहशतीपासून दूर राहून करमणुकीच्या पातळीवर चित्रपट पाहू शकतो.
"2012' मागचे तर्कशास्त्र यापेक्षा वेगळे नाही. हे चित्रपट बहुधा (बहुधा अशासाठी, की "ट्‌वेल्व्ह मन्कीज'सारखे उत्तम अपवाददेखील असू शकतात) "व्हॉट यू सी इज व्हॉट यू गेट' या प्रकारचे असतात. त्यांच्या जाहिराती किंवा ट्रेलर्स पाहिले, की त्यात काय आहे, याची आपल्याला पूर्ण कल्पना येते आणि चित्रपटगृहात जे पाहायला मिळते, ते या कल्पनेला दुजोरा देणारेच असते. 21 डिसेंबर 2012 या तारखेला जगाचा अंत ओढवेल किंवा त्याचे स्वरूप मूलभूत पातळीवर आमूलाग्र बदलेल, असे भविष्य मायन संस्कृतीने वर्तविलेले आहे. त्याचाच आधार घेऊन हा विनाश मोठ्या प्रमाणात दाखवायचा, हा चित्रकर्त्यांचा उद्देश. तोच मोठ्या पडद्यावर पाहून स्वतःला प्रभावित करून घेण्याचा प्रेक्षकांचाही उद्देश. या पलीकडे जाऊन अधिक वरची सांस्कृतिक कलास्वादात्मक पातळी गाठण्याचा उद्देश या चित्रपटात संभवत नाही. एका परीने त्यामुळे त्याचे गणितही सोपे होते. प्रेक्षकाची दिशाभूल होण्याचा प्रश्‍नच उरत नाही.
मी 2012 पाहिला तेव्हा मला याची पूर्ण कल्पना होती. केवळ छानसे स्पेशल इफेक्‍ट्‌स मोठ्या पडद्यावर पाहायला मिळतील, एवढीच माझी माफक अपेक्षा होती. इफेक्‍ट्‌स थोडे फार अनइव्हन असूनही, ती पुरी झाली, असे मी म्हणू शकतो. तरीही एका बाबतीत पटकथेने माझी थोडी निराशा मात्र केली. एमरिकच्या वर सांगितलेल्या चित्रपटात "इन्डीपेन्डन्स डे' सोडून इतर दोन चित्रपट मला तितकेसे आवडले नव्हते. त्याचे कारण म्हणजे गोष्ट कमालीची बाळबोध असूनही "इन्डीपेन्डन्स डे'ने चित्रपटातला ताण चढविण्याचे काही निश्‍चित टप्पे ओळखले होते. त्या दृष्टीने पटकथा अधिकाधिक वेधक केली होती. विध्वंसाचा भाग सोडूनही मधला एरिया 51 वरचा भाग किंवा अखेरचा संघर्ष पुरेसे रंगले होते. त्यातल्या व्यक्तिरेखाही थ्री डिमेन्शनल नसल्या, तरी आपल्याला पकडून ठेवणाऱ्या होत्या. प्रचंड मोठी "स्केल', हीदेखील ID-4 (इंडिपेन्डन्स डे)मध्ये प्रथमच वापरण्यात आल्याने नवीन होती.
2012 मध्ये स्केल वापरून जुनी झालेली आहे. ती आता अधिकच मोठ्या प्रमाणात, अधिक भव्य आहे, हे खरे; पण त्यामुळे अनेकदा ती "अति' वाटणारी. त्याखेरीज कथानकाला टप्पे हे जवळपास नाहीतच. म्हणजे संकटाची चाहूल देणारा सेटअप, विविध पार्श्‍वभूमीवर येणारी अनेक बारीकसारीक पात्रे, हे तर थेट "इन्डीपेन्डन्स डे'वरूनच आल्यासारखे आहे; पण एकदा विध्वंसाला सुरवात झाली, की दिग्दर्शक त्यात इतका रमतो, की पुढे नोहाच्या कथेप्रमाणे आर्कसचा सबप्लॉट असला, तरी तो पुरेशा ताकदीने उभा राहत नाही. खरे तर या भागातला सांस्कृतिक ठेवा कसा तयार होतो, या संबंधातले काही विचार किंवा संस्कृती विरुद्ध पैसा यामधला संघर्ष, असे काही मुद्दे लक्षवेधी जरूर आहेत; पण ते पुढे खुलवलेले दिसत नाहीत. अर्थात, मी मघा म्हटल्याप्रमाणे जाहिरात जे प्रॉमिस करते, ते चित्रपट जरूर दाखवतो. तिथे तक्रारीला फारशी जागा नाही.
तरीदेखील मी एका वेगळ्या विनाशकालीन चित्रपटाची वाट पाहतो आहे, जो केवळ कल्पनाविलासापेक्षा, जर खरोखरच अशी वेळ आल्यास काय होईल, याचा पुरेशा गंभीरपणे विचार करेल अन्‌ मग त्या वेळी लोकांपुढे येणाऱ्या प्रत्यक्ष अडचणी आणि नैतिक प्रश्‍न यावर काही भाष्य करू पाहील. त्यात स्पेशल इफेक्‍ट्‌स वा प्रत्यक्ष विनाश मोठ्या प्रमाणात असण्याचीही गरज नाही; पण मानव त्या अंतिम क्षणी आपल्यापुढचे कोणते पर्याय तपासून पाहतो आहे, अन्‌ आपला आजवरच्या अस्तित्वाचा काय ताळेबंद लावतो आहे, याचा प्रामाणिकपणे आढावा घेईल. आजवर जगात अनेक भल्याथोरल्या संस्कृतींचा अस्त हा अतिशय अनपेक्षितपणे ओढवला आहे. आपणही त्याला अपवाद असू, असे समजण्याचे कारण नाही. त्या शक्‍य कोटीतल्या अस्ताचे चित्रण जर एखादा चित्रपट करणार असेल, तर तो महागातल्या महाग स्पेशल इफेक्‍ट्‌सहून अधिक मोठा परिणाम करून जाईल, हे नक्की.
-गणेश मतकरी