रशमोरः अँडरसनच्या जगात

वेस अँडरसन या दिग्दर्शकाच्या अनेक फिल्म्स पाहूनही प्रेक्षकाला त्या नक्की कशाविषयी आहेत याविषयीचा संभ्रम राहण्याची शक्यता आहे. म्हटलं तर त्यांना काही प्रमाणात गोष्ट असते, म्हटलं तर विनोदाला काही प्रमाणात स्थान असतं, ब-यापैकी लोकप्रिय अभिनेते असतात, मात्र त्यांना व्यावसायिक कॉमेडी चित्रपट म्हणता येणार नाही. कथाप्रधान नाही, बेतीवदेखील नाही. अँडरसनचा किती मोठा प्रेक्षकवर्ग आहे याची मला कल्पना नाही,पण त्याचा जवळजवळ प्रत्येक चित्रपट हा कल्ट वर्गात मोडणारा आहे, अन् एक विशिष्ट वर्ग त्याचे चित्रपट पाहतो हे निश्चित. मी स्वतः त्याच्या रॉयल टेटनबॉम्ब्स (२००१), दि लाईफ अँक्वेटिक विथ स्टीव झिस् (२००४), दि दार्जिलिंग लिमिटेड (२००७) हे पूर्ण लांबीचे चित्रपट पाहिले आहेत. आणि दार्जिलिंगशी जोडलेली शॉर्ट फिल्म हॉटेल शेवालिअरदेखील.
त्याने दिग्दर्शित केलेला दुसरा चित्रपट, रशमोर (१९९८) मात्र माझ्या त्यामानाने हल्ली पाहण्यात आला. त्याविषयी ऐकून होतो, अन् अलीकडे त्यावरचं विकीपिडीआ साईटवरलं आर्टिकल वाचताना अँडरसनच्या चित्रपटांच्या वेगळेपणाकडे बोट ठेवणारा एक क्लू मिळाला.
विथ रशमोर,वेस अँडरसन अँन्ड ओवेन विल्सन (प्रसिद्ध विनोदी अभिनेता आणि रशमोर तसेच रॉयल टेटनबॉम्ब्सचा सहपटकथाकार) वॉन्टेड टू क्रिएट देअर ओन स्लाईटली हायटन्ड रिअँलिटी, लाईक रोआल्ड डाल चिल्ड्रन्स बूक, असे ते वाक्य होतं. बहुदा अँडरसन किंवा विल्सनच्या एखाद्या मुलाखतीचा संदर्भ असलेलं.
रोआल्ड डालटचा अँडरसन वरचा प्रभाव हे जसं त्याने डालची फँन्टॅस्टीक मि.फॉक्स ही मुलांची कादंबरी रुपांतरीत करण्यामागचं कारण असू शकतं, तसंच ते अँडरसनच्या चित्रपटातल्या विक्षिप्त वास्तववादामागचं देखील नक्कीच असणार. डालच्या मुलांच्या/किंवा मोठ्यांच्याही कादंब-या वाचणा-यांना हे ठाऊक आहे की त्यातलं वास्तव हे वास्तवाचा आभास असणारं, पण प्रत्यक्षात त्यांच्या कर्त्याच्या खास चष्म्यातून पाहिलेलं असतं. त्यातल्या पात्रांची स्वतःची अशी चमत्कारिक तर्कशास्त्र असतात. जी प्रत्यक्ष जगात चालून जाणार नाहीत. ही पात्रं, त्यांचे उद्योग आणि त्यांनी व्यापलेलं जग हे डालच्या चाहत्यांना प्रिय आहे. अँडरसनच्या चित्रपटांत या जगाचं निश्चितपणे दिसणारं प्रतिबिंब आहे. रशमोरमध्ये तर खासंच.
रशमोरचा नायक आहे महागड्या शाळेत शिष्यवृत्तीवर शिकणारा मॅक्स फिशर (जेसन श्वार्त्झमन), मॅक्सचं अभ्यासात जराही लक्ष नाही, मात्र एक्स्ट्रा करिक्युलर अँक्टिव्हिटीजमध्ये त्याचा हात धरणारं कुणीही नाही. तलवारबाजीपासून ते रंगभूमीपर्यंत प्रत्येक गोष्टीत त्याला रस आहे, आणि यातल्या प्रत्येक छंदांसाठी असलेल्या गटाचा (किंवा गट नसल्यास तो तयार करायलाही मॅक्स एका पायावर तयार आहे.) तो प्रमुख आहे. साहजिकच, त्याला अभ्यासासाठी वेळ मिळणार तरी कसा. मात्र या गोष्टींचे त्याला दुःख नाही.
मॅक्सचा आविर्भाव हा आपण खूपच घरंदाज असल्याचा. आपले वडील न्हावी नसून सर्जन असल्याचं तो सर्वांना सांगतो. या आपल्या डोक्यातल्या किंवा समाजातल्या वर्गभेदाचाही तो फार विचार करीत नाही.
अशा या मॅक्सचं आपल्याहून पुष्कळ मोठ्या, खालच्या वर्गांना शिकविणा-या शिक्षिकेवर प्रेम बसतं. रोजमेरी क्रॉस ( आँलिविया विलिअम्स) ते एकतर्फी असल्याचं, अन् मॅक्स वयाने खूप लहान असल्याचं वारंवार सुचवते. पण काही उपयोग होत नाही. तिला मिळवायच्या प्रयत्नात मॅक्सची हर्मन ब्लूम या उद्योगपतीशी मैत्री होते. ब्लूम (बिल मरी) मॅक्सला मदत करता करता स्वतःच रोजमेरीच्या प्रेमात पडतो आणि मॅक्सचं डोकं फिरतं.
हायस्कूलवर आधारलेले अनेक फॉर्म्यूला चित्रपट आपण पाहिले आणि रशमोर पाहिला, तर आपल्या लक्षात येईल की फॉर्म्यूला मधले काही घटक (उदाहरणार्थ अभ्यास न करणारा हुशार मुलगा. विद्यार्थ्यांचं शिक्षिकेवर प्रेम. इत्यादी) त्यात जरुर असले, तरी रचनेसाठी अन् व्यक्तिरेखेसाठी तो फॉर्म्यूला वापरत नाही. किंबहूना तपशिलात व्यक्तिचित्रण हाच त्याच्या रचनेचा भाग आहे. त्यामुळे पुढे, पुढे म्हणजे मॅक्स अन ब्लूममध्ये वैर झाल्यावर जेव्हा चित्रपट रचनेच्या, किंवा काही निश्चित घडवण्याच्या आहारी जातो तेव्हा तो दिग्दर्शकाच्या हातून निसटायला लागतो.
मॅक्सची व्यक्तिरेखा ही तिच्या विरोधात जाणा-या अनेक गोष्टी दाखवूनही चांगली वाटवणं अँडरसनने साधलं आहे. त्याच्या बाबतीतल्या अनेक गोष्टी, म्हणजे जितक्या छंदांना तो एकाचवेळी जोपासतो ते किंवा त्याने केलेल्या नाटकांचे विषय अन् सादरीकरण (शाळेच्या रंगमंचावर साकारलेली अत्यंत वास्तववादी इफेक्ट्स अन् हिंसेच्या दर्शनासकट असणारी गँगस्टर्स किंवा युद्धासारख्य़ा विषयांची हाताळणी. हे खरंतर एरवी अशक्य आहे. मात्र अँडरसनच्या जगात मॅक्सला ते करता येतं, मॅक्सच्या नाटकांना शक्य वाटवण्यासाठी केलेला तपशील तर हिंदी चित्रपट दिग्दर्शकांनी जरूर पाहावा. आपल्याकडल्या सिनेमात स्टेज शोच्या नावाखाली वाटेल तेवढ्या मोठ्या सेटवर (उघडपणे स्टुडिओत लावलेल्या) भलीथोरली नृत्य दाखवून प्रेक्षकांचे शॉट अधेमधे लावण्याची एक मूर्ख प्रथा अनेक वर्षे आहे. त्या तुलनेत रशमोरमधल्या नाटकांतील नेपथ्याची, फॉल्स पर्स्प्रेक्टीव्हची जाण ही वाखाणण्याजोगी आहे.
रशमोर सर्वांना आवडेल अशी शक्यता नाही. अँडरसनच्या इतर चित्रपटांप्रमाणेच हा देखील एका विशिष्ट प्रेक्षकालाच डोळ्यासमोर ठेवून बनवलेला आहे. मात्र एक गोष्ट मी जरूर म्हणेन, की पाहणा-या प्रत्येकाला त्यातलं काही ना काही जरूर आवडेल. त्याचं जवळजवळ अर्ध्यापर्यंत सहजपणे उलगडणारं कथानक, बिल मरीला इन्डीपेन्डन्ट सिनेमा मधला महत्त्वाचा अभिनेता म्हणून सुरुवात करून देणारी ब्लूमची व्यक्तिरेखा,मॅक्सचं वास्तव आणि फँटसीच्या सीमारेषेवरचं जग, या आणि अशा अनेक गोष्टी इथे पाहण्यासारख्या आहेत. आपल्याला त्यातली कोणती अधिक आवडते ते ज्याचं त्याने ठरवावं.
-गणेश मतकरी.