मिसप्लेस्ड फिलॉसॉफी आणि अप इन द एअर

ए फिलॉसॉफिक सिस्टिम इज अ‍ॅन इन्टीग्रेटेड व्ह्यू ऑफ एक्झिस्टन्स. अ‍ॅज ए ह्युमन बीईंग, यू हॅव नो चॉईस अबाउट द फॅक्ट दॅट यू नीड ए फिलॉसॉफी. युअर ओन्ली चॉईस इज वेदर यू डिफाइन युअर फिलॉसॉफी बाय कॉन्शस, रॅशनल, डिसिप्लीन्ड प्रोसेस ऑफ थॉट... ऑर लेट यूअर अनकॉन्शस अ‍ॅक्युमलेट ए जन्क हीप ऑफ  अनवॉण्टेड कन्क्लूजन्स. 
- अ‍ॅन रॅण्ड (फिलॉसॉफीः हू  नीड्स इट)                                                                                                                        

धूम्रपानाचा खंदा पुरस्कर्ता असणारा निक नेलर, पंधराव्या वर्षी गरोदर राहून गर्भपाताला नकार देणारी जुनो मॅकगफ आणि नोकरदारांना डाऊनसाईड करण्याचीच नोकरी असणारा रायन विन्गहॅम या तिघांमध्ये आढळणारं साम्य काय हा प्रश्न, जेसन राईटमनच्या चित्रपटांचं मर्म काय हे ओळखण्याकडे निर्देश करेल हे नक्की. ज्यांना वर सांगितलेली नावं ओळखीची वाटणार नाहीत त्यांच्या सोयीसाठी सांगतो की या राईटमनने आजपर्यंत दिग्दर्शित केलेल्या तीन चित्रपटांमधला प्रमुख व्यक्तिरेखा आहेत. अनुक्रमे थँक यू फॉर स्मोकिंग (२००६), जुनो (२००७) आणि नुकत्याच प्रदर्शित झालेल्या (भारतात लवकरच प्रदर्शित होणा-या) अन् अनेक पुरस्कारांसाठी स्पर्धेत असलेल्या `अप इन द एअर` या चित्रपटांचे दोन नायक अन् एक नायिका. हे बहुतांश चित्रपटांमधल्या व्यक्तिरेखांपेक्षा एका मूलभूत बाबतीत वेगळे आहेत. तो वेगळेपणा म्हणजे या तिघांनाही जीवनविषयक तत्त्वज्ञान आहे.
सामान्यतः आपण चित्रपट पाहिले, तर व्यक्तिरेखा या प्लॉट ड्रिव्हन असतात. त्यांचा विचार खरं तर पटकथाकार किंवा दिग्दर्शकाच्या दृष्टीकोनातून आलेला आहे हे जाणवण्यासारखं असतं. या चित्रपटाहून वरचा दर्जा असतो, तो व्यक्तिरेखा अस्सल वाटणा-या चित्रपटांचा. इथे पात्रांचं वागणं अधिक उस्फूर्त असतं. काही योजनाबद्ध शेवटाकडे जाण्याची त्यांची धडपड ही जाणवण्याजोगी नसते. राईटमनची पात्रं मात्र केवळ उस्फूर्त असण्यात समाधान मानत नाहीत. तर त्यांच्या विचारांची एक स्पष्टपणे कळण्याजोगी बैठक प्रेक्षकांपर्यंत पोचवतात. त्यांचे विचार अमुक दिशेने का जातात, त्यांनी तमुक गोष्ट करण्यामागे कोणती विचारप्रक्रिया असेल, एखाद्या प्रसंगाला ते काय पद्धतीने रिअ‍ॅक्ट करतील, हे सगळं एका निश्चित तात्त्विक चौकटीत बसलेलं इथे पाहायला मिळतं. चित्रपटांसारख्या करमणूक प्रधान अन् विशिष्ट कालमर्यादेत आपले विचार मांडणा-या माध्यमासाठी या प्रकारचं व्यक्तिमत्त्व दर्शन हे दुर्मिळ आहे.
एकदा का या पात्रांना ही बैठक असणं गृहीत धरलं, की मग ते तत्त्वज्ञान योग्य असेलच याची खात्री मात्र देता येणार नाही. अ‍ॅन रॅन्ड सारख्या तत्त्वज्ञान अन् स्टोरीटेलिंग एकत्र करणा-या लेखिकेच्या कादंब-यांत आपल्याला (सुरुवातीच्या उधृतात दिल्याप्रमाणे) योग्य अन् बेगडी या दोन प्रकारच्या फिलॉसॉफीज दिसून येतात, मात्र तिचे नायक हे कायम योग्य मार्गाचेच पुरस्कर्ते राहतात. राईटमनला योग्य तत्त्वज्ञान स्वतंत्रपणे रिप्रेझेन्ट करणारी पात्र असण्याची गरज वाटत नाही. मात्र प्रेक्षकांपर्यंत बेगडी तत्त्वज्ञानातल्या त्रुटी स्पष्टपणे पोचतील असं मात्रं तो पाहतो. ज्यांनी राईटमनच्या फिल्म्स पाहिल्या नाहीत त्यांना या वर्णनावरून, हे फार गंभीर प्रकरण वाटण्याची शक्यता आहे. तसं मात्र नाही. स्मोकिंग,जुनो आणि एअर या तीन्ही चित्रपटांमध्ये विनोदाला महत्त्वाचं स्थान आहे. त्यामुळे करमणूक प्रधान अन् वैचारिक असं काहीसं हे समीकरण आहे.
अप इन द एअर मधला रायन बिन्गहॅमला (जॉर्ज क्लूनी) घर आहे. मात्र असून नसल्यासारखं. कारण त्या घरात तो जवळ जवळ नसतोच. त्याला जवळचे कोणी मित्र नाहीत. आपल्या दोन बहिणींनाही तो अनेक वर्षे भेटलेला नाही. त्याची नोकरी आहे ती अमेरिकाभर फिरण्याची. रिसेशनमुळे सर्वत्र ज्या लोकांना कामावरून कमी केलं जातंय त्या लोकांना ही वाईट बातमी देण्याची. पुढल्या दिवसांकरीता त्यांच्या मनाची तयारी करण्याची जबाबदारी रायनची कंपनी घेते. रायन शेकडो लोकांना ही बातमी सांगत या शहरातून त्या शहरात, या विमानतळावरून त्या विमानतळावर फिरत राहतो. हा प्रवास हेच त्याचं आयुष्य झालेलं. एक कोटी फ्रिक्वेन्ट फ्लायर माईल्स मिळवणं ही महत्त्वाकांक्षा झालेली. हे सारं जस्टीफाय करणारी एक विचारसरणीही त्याने तयार केलेली. कमिटमेन्टपासून, स्थैर्यापासून, लोकांच्या संपर्कापासून,खरं तर आयुष्यापासूनच पळत राहणं हेच त्याला योग्य वाटायला लागलेलं.
मात्र या विचारसरणीला, या जीवनपद्धतीला धक्का लागेलसं काही घडतं, ते नव्यानेच त्याच्या जीवनात आलेल्या दोन स्त्रीयांमुळे. यातली अ‍ॅलेक्स (व्हेरा फर्मिंगा) त्याच्यासारखीच सतत प्रवास करणारी. विविध विमानतळांवर भेटीगाठी घेत तिच्याबरोबर रायनचं माफक प्रेमप्रकरण चालू होतं. दुसरी नॅटली (अ‍ॅना केन्ड्रीक) त्याच्या जीवनपद्धतीलाच सुरुंग लावण्याच्या तयारीत येते. नुकत्याच शिक्षण पूर्ण केलेल्या नॅटलीने प्रत्यक्ष प्रवास न करता इन्टरनेटवरूनच लोकांना फायर करण्याची नवी कल्पना काढली आहे, जी रायनच्या कंपनीत विचाराधीन आहे. रायन नॅटलीच्या कल्पनेचा जाहीर निषेध करून तिला त्याच्या कामाचं स्वरुपच न कळल्याचा आरोप करतो. ते समजून घेण्यासाठी नॅटली रायनबरोबर त्याच्या पुढल्या असाइनमेन्टवर निघते आणि...

अप इन द एअर ज्या मार्गांनी जाईल अशी आपण अपेक्षा करतो ते मार्ग तो घेत नाही. सोप्या सिच्युएशन्स, उघड संघर्ष तो टाळत जातो. वॉल्टर कर्नची याच नावाची कादंबरी काही मी वाचलेली नाही, पण कादंबरीत संकेत टाळण्यापेक्षा चित्रपटात संकेत टाळणं हे अधिक कठीण असतं. त्यामुळे दिग्दर्शक अन् पटकथाकार (राईटमन आणि शेल्डन टर्नर) यांचं श्रेय आपण काढून घेऊ शकत नाही.
रचनेच्या दृष्टीने तो थँक यू फॉर स्मोकिंगच्या बराच जवळचा आहे. वरवर पाहता चुकीची वैचारिक भूमिका ठामपणे आचरणात आणणारा नायक त्याच्या आयुष्यात ती भूमिका योग्य असल्याचा आभास करत नेणारे टप्पे आणि एका क्षणी तिचं कोलमडून पडणं हे सूत्र या दोन्ही चित्रपटांना लागू पडतं. पण अप इन द एअर हा वास्तवाशी अधिक घट्ट बांधलेला आहे. पहिली उघड गोष्ट म्हणजे त्याला असणारी रिसेशनची पार्श्वभूमी अतिशय खरी आहे. किंबहूना यात नोकरीवरून काढून टाकले जाताना दिसणारे अनेक जण हे प्रत्यक्षात रिसेशनचे बळी आहेत. त्याचबरोबर कोणत्याही प्रकारची जबाबदारी टाळणा-या रायनची व्यक्तिरेखा रुपकाच्या पातळीवर असली तरीही सामान्यतः पहायला मिळणा-या एका टाईपची प्रतिनिधी आहे.
अप इन द एअरमधला विनोद हा कुठेही परिस्थितीची टिंगल करताना दिसत नाही, तर बहुतांशी तो रायनच्या व्यक्तिरेखेमधल्या विसंगतीशी जोडलेला आहे. क्वचित तो प्रासंगिक होतो. (उदाहरणार्थ नॅटलीचा टेक्स्ट मेसेजवरून होणारा ब्रेक अप) पण चित्रपट तेव्हा विनोदावर न रेंगाळता एकूण परिस्थितीकडे त्रयस्थ दृष्टीकोन टाकताना दिसतो.
विनोदाचं प्रमाणही शेवटाकडे कमी होत जातं आणि आशय अधिक गंभीर रुप घेतो. मात्र शेवटदेखील संपूर्ण ट्रीटमेन्टप्रमाणेच परिचित वळण घेत नाही. सांकेतिक हॅपी एन्डींग करण्याचा मोह दिग्दर्शकाला झाला असल्यास नवल वाटणार नाही. तो तसा नाही, हे दिग्दर्शकाला ही व्यक्तिरेखा खरोखर अन् पूर्णपणे कळल्याचं चिन्ह म्हणता येईल. क्लूनी अन् राईटमनच्या अधिकाधिक भक्कम होत गेलेल्या फिल्मोग्राफीमध्ये अप इन द एअर ही महत्त्वाची भर म्हणता येईल.
-गणेश मतकरी