अर्थपूर्ण बेओवुल्फ

ऍनिमेटेड चित्रपट किंवा दुसऱ्या शब्दांत सांगायचं तर कार्टून फिल्म्स या बालप्रेक्षकांसाठी असतात, असं एक प्रचलित मत आहे. अर्थातच बऱ्याच प्रमाणात त्याला सत्याचा आधारदेखील आहे, मात्र त्यामुळे धोका संभवतो, तो एखादा मोठ्या वयाच्या प्रेक्षकांसाठी असणारा चांगला ऍनिमेटेड चित्रपट दुर्लक्षित राहण्याचा. "बेओवुल्फ' हा उत्तम चित्रपट आपल्याकडे लागला तेव्हाही बहुधा हाच प्रकार झाला असावा. ऍनिमेटेड, त्यातून साहसपट. त्यामुळे पहिल्या प्रथम कुणालाही तो घरातल्या मुलांना दाखवावा वाटला नाही , असं वाटणं साहजिक आहे. मात्र, एकदा का तो फक्त प्रौढांसाठी असल्याचं समजलं, की आपला प्रेक्षक गडबडणार, हे निश्चित. 18 वर्षांपुढील प्रेक्षकांनी चित्रपटगृहात जाऊन कार्टून फिल्म पाहण्याची आपली प्रथा नाही. त्यातून अशा प्रकारच्या मायथॉलॉजिकल पार्श्वभूमी असणाऱ्या साहसपटातही आपले प्रेक्षक फार रस घेत नाहीत. त्यामुळे मी स्वतः जेव्हा "बेओवुल्फ' पाहायला गेलो तेव्हा प्रेक्षागृह अपेक्षेप्रमाणे रिकामंच होतं. दोनएक रांगा भरलेल्या.
बेओवुल्फच्या आधीचा रॉबर्ट झेमेकीसनं दिग्दर्शित केलेला अन् फोटोरिऍलिस्टिक ऍनिमेशनचंच तंत्र (म्हणजे यातल्या व्यक्तिरेखा या जवळजवळ खऱ्यासारख्या वाटण्याइतक्या नैसर्गिक असतात अन् त्यातल्या अनेकांचं कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे त्या पडद्यामागं उभ्या करणाऱ्या नटमंडळींशी साम्यदेखील असतं. नटांच्या अंगावर मोशन कॅप्चर सेन्सर्स लावून त्यांच्या हालचाली संगणकाद्वारे अचूक पकडणाऱ्या या तंत्राला सध्या हॉलिवूडमध्ये फार मागणी आहे.) वापरून केलेला "पोलर एक्स्प्रेस' त्यामानानं उघडपणे मुलांसाठी होता. त्यामुळे आपल्याकडंही तो थोडाफार धंदा सहज करून गेला. हा चित्रपट मात्र त्याहून कितीतरी पटींनी अधिक उजवा असून, आपल्या प्रेक्षकवर्गाच्या विशिष्ट विचारसरणीचा बळी ठरला. असो!
अनेकदा दंतकथा किंवा लोककथा या उघडपणे एक कथानक सांगतात; पण प्रत्यक्षात त्यांमधून व्यक्त होणारे अर्थ हे अनेक सामाजिक, राजकीय सत्यांना स्पर्शून जातात. सातव्या किंवा आठव्या शतकात लिहिलेल्या गेलेल्या "बेओवुल्फ' या योद् ध्याच्या साहसांवर आधारित काव्यावर बेतलेला बेओवुल्फ याच प्रकारात मोडणारा आहे, मात्र यात दिसून येणाऱ्या अर्थांना मूळ काव्याहून अधिक जबाबदार आहेत ते पटकथाकार नील गायमन आणि रॉजर एवरी. मूळ काव्यात कथानायक हा तीन दिव्यांमधून जाताना दाखवला आहे. सहाव्या शतकात डेन्मार्कमधल्या हरोथगार राजाच्या कारकिर्दीत हैदोस घालणाऱ्या ग्रेन्डेल या दानवाचा नायनाट, पुढे ग्रेन्डेलच्या आईचा वध आणि त्यानंतर अनेक वर्षांनी वृद्धापकाळात त्यानं एका ड्रॅगनशी दिलेला सामना, याचं वर्णन इथं दिसून येतं. शेवटच्या युद्धात नायक विजयी तर झाला; पण त्याच्या जखमा प्राणघातक ठरल्या. त्याला वीरमरण आलं.
बेओवुल्फ चित्रपटात हीच तीन साहसं आहेत. मात्र पटकथाकारांनी त्याला स्वतःचं तर्कशास्त्र लावलेलं आहे. काव्यामध्ये शक्य तितक्या नव्या जागा तर त्यांनी शोधल्याच आहेत, वर मुळात स्वतंत्र असलेल्या ड्रॅगनबरोबरच्या युद्धालाही बेमालूमपणे पूर्वार्धातल्या घटनांचा संदर्भ दिला आहे. अखेर यातून जे कथानक आकाराला आलं आहे, ते कितीतरी अधिक गुंतागुंतीचं अन् केवळ साहसपटाच्या कक्षेत न बसता मानवाच्या आदिम प्रवृत्तींवरच प्रकाश टाकणारं बनलं आहे.
चित्रपट सुरू होतो तो हरोथगारच्या (अँथनी हॉपकिन्सचा आवाज) दरबारात. रात्री इतर योद् ध्यांबरोबर मेजवानीत सामील असताना अचानक ग्रेन्डेल येऊन उभा ठाकतो आणि एकच हलकल्लोळ होतो. अनेकांचे प्राण जातात. प्रत्यक्ष राजाला मात्र तो हात लावत नाही. राजा या प्रसंगापासून धडा घेतो आणि ग्रेन्डेलच्या हत्येसाठी इनाम जाहीर करतो.
अनेक योद् ध्यांच्या मृत्यूनंतर बेओवुल्फ (रे विनस्टोन) राजाकडे येतो. वृद्ध राजाच्या तरुण राणीकडे (रॉबिन राईट पेन) नजर ठेवून तो राजाला दिलासा देतो आणि आव्हान स्वीकारतो. ग्रेन्डेलशी त्याच्याच पातळीला जाऊन सामना करण्यासाठी चिलखत सोडाच, अंगावरचे पूर्ण कपडे काढून सज्ज होतो आणि आपल्या वचनालाही जागतो.
ग्रेन्डेलच्या मृत्यूनं त्याची आई (अँजोलिना जोली) मात्र संतप्त होते आणि बेओवुल्फच्या बहुतेक सहकाऱ्यांना यमसदनाला धाडते. आता तिचा बळी घेण्यासाठी आसुसलेला हा महानायक तिच्या गुहेत आमनेसामने येतो. मात्र, प्रत्यक्षात तिच्या सौंदर्यानं दिपून जातो. पटकथाकार आपल्या आवृत्तीतला पहिला मोठा बदल या प्रसंगात करतात आणि एका साध्या वीरश्रीपूर्ण कथेला बदलून टाकतात.
मूळ काव्य अन् चित्रपट यांमध्ये होणारा मोठा फरक म्हणजे मूळचे खलनायक हे सरळ वाईट प्रवृत्तीचे आहेत अन् त्यांच्या विरोधात उभे राहणारे मानव हे शूर आहेत, सच्चे आहेत, धाडसी आहेत. चित्रपटात हे गणितच उलटंपालटं झालेलं आहे. इथल्या तीन मधल्या दोन दैत्यांच्या दैत्यपणाला माणसंच जबाबदार आहेत आणि तिसऱ्याबाबतही जबाबदारी विभागण्यात आलेली आहे. चित्रपटाच्या दृष्टीनं ग्रेन्डेल जरी दानव असला तरी त्याच्या हातून घडणारी दुष्कर्मं ही माफ करण्याजोगी आहेत. कारण त्याच्या हातून घडणाऱ्या गोष्टींवर त्याचा इलाज चालत नाही. याउलट राजाचा बाहेरख्यालीपणा, बेजबाबदारपणा, आपल्या वागण्याचे परिणाम न ओळखण्याची वृत्ती किंवा बेओवुल्फची आढ्यता, स्वार्थ यांना चित्रपट माफ करत नाही. कारण त्यांनी कसं वागावं, हे सर्वस्वी त्यांच्या हातात आहे. इथले खलनायक ही इथली माणसंच आहेत आणि प्रत्यक्ष दानव नाममात्र.
झेमेकीसनं बेओवुल्फ ऍनिमेटेड का केला, हे मात्र मला नीटसं कळलेलं नाही. एक तर यातली युद्धांची किंवा मारमाऱ्यांची दृश्यं इतकी खऱ्यासारखी आहेत, की हे तुकडे खऱ्या, हाडामाणसांची नटमंडळी असलेल्या चित्रपटांतही जसेच्या तसे लागू शकले असते. नग्नता (जी इथं मोठ्या प्रमाणात आहे. हॉपकिन्स/ विनस्टोन तर कपड्यांशिवाय दिसतातच, तर अँजेलिना जोली प्रत्येक प्रसंगात विवस्त्रावस्थेत दिसते अन् काही महत्त्वाचे तपशील वगळता जशी एरवी पडद्यावर दिसते त्याच रूपात) अन् हिंसाचार यांना काही प्रमाणात आळा जरूर घालावा लागला असता, मग आशय सहीसलामत बचावला असताच. किंबहुना मग हा चित्रपट अधिक प्रेक्षकांपर्यंतही पोचला असता.
काही असो, ज्यांनी केवळ या चित्रपटाच्या ऍनिमेटेड असण्यानं त्याच्याकडं पाठ फिरवली, त्यांनी आपल्या आवडीनिवडीबद्दल पुन्हा विचार जरूर करावा. कारण सध्या संगणकाला या क्षेत्रात आलेलं महत्त्व अन् तंत्रज्ञानाचा वरचष्मा पाहता या प्रकारच्या प्रयोगांचं प्रमाण वाढत जाईल, हे निश्चित. ज्याप्रमाणे संगणकीय खेळ हे दिवसेंदिवस लहान मुलांना डोळ्यांसमोर ठेवून बनवले न जाता पंचवीस ते चाळीस वयाचे नोकरदार डोळ्यांसमोर ठेवून डिझाईन केले जातात, त्याचीच ही पुढली पायरी आहे. चित्रसृष्टी बदलते आहे. आपणही वेळीच बदलावं, हे बरं!

-गणेश मतकरी
(साप्ताहिक सकाळ २००७मधील लेखांमधून)