वेगळ्या मार्गावरचे चित्रपट आणि बटरफ्लाय इफेक्ट

माणसाच्या आयुष्यात अनेक प्रसंगी त्याला वेगवेगळे निर्णय घ्यावे लागतात. आपला मार्ग ठरवत राहावा लागतो. या निर्णयाचे आपले भविष्य निवडण्याचे क्षणच आपल्या आयुष्याला आकार देत असतात. जाणता-अजाणता काही वेळा हे निर्णयाचे क्षण मोठे असतात. तर कित्येकदा अगदी क्षुल्लक. हे क्षणच सध्या अनेक चित्रकर्त्यांना झपाटून राहिल्याचं दिसतं. देशोदेशीच्या चित्रपटात हा धागा सातत्याने दिसतो. `बटरफ्लाय इफेक्ट` हेच या धाग्याचे एक रुप आहे.

मला खात्री आहे, की कोणत्याही प्रेक्षकांच्या चित्रपटाकडून विशिष्ट अपेक्षा असतात, तशाच चित्रपटाच्याही त्याच्या प्रेक्षकांकडून असतात. यातली प्रमुख अपेक्षा ही असते (किंवा असायला हवी) की प्रेक्षक मोकळ्या मनाने, कोणतीही आडकाठी किंवा पूर्वग्रह मनात न ठेवता चित्रपट बघेल आणि त्याला प्रेक्षकाची करमणूक करण्याची पूर्ण संधी देईल. एखाद्या विशिष्ट प्रकारात बसणा-या चित्रपटांच्या बाबतीत ( म्हणजेच विज्ञानपट म्हणा किंवा रोमॅंटिक कॉमेडी म्हणा) हे सहज शक्य असतं. कारण या चित्रपटांचा प्रेक्षक मुळातच ठरलेला असतो; पण जेव्हा हे प्रकार एकमेकांत मिसळायला लागतात आणि गुंतागुंत वाढते, तेव्हा मात्र चित्रकर्त्यांची मदार असते ती प्रेक्षकाच्या भलेपणावर आणि बुद्धिनिष्ठतेवर. अशा परिस्थितीत अनेकदा प्रेक्षकवर्ग कमी असायला चित्रकर्त्यांची हरकत नसते, जोवर तो चित्रपटाला अमूक एका प्रमाणात स्वातंत्र्य देईल.
हल्ली या प्रकारचे गुंतागुंतीचे चित्रपट वाढत चालल्याचं स्पष्ट दिसत आहे आणि या प्रकाराला समीक्षकांबरोबर प्रेक्षकांचाही प्रतिसाद चांगला असल्याचीही लक्षणं आहेत. मात्र त्यामुळे विशिष्ट कल्पना घेऊन चित्रपट पाहणा-या प्रेक्षकांची निराशा होते, हेही तितकंच खरं. उदाहरणार्थ क्लींट इस्टवूडचा `मिस्टिक रिव्हर` या तीन मित्रांच्या गोष्टीकडे केवळ एक खुनाचं रहस्य म्हणून पाहणा-यांना निराश करून गेला. या व्यक्तिप्रधान चित्रपटातलं रहस्य ही खरं तर दुय्यम बाब होती. परिस्थितीचा माणसावर होणारा परिणाम, भूतकाळाचा वर्तमानाशी असणारा संबंध, मानसिक आघाताचं दूरगामी स्वरूप अशा अनेक पैलूंचं चित्रण ही या चित्रपटाची खास बात होती. अशाच प्रकारचा तद्दन रहस्यपटाचं सोंग घेतलेला आणखी एक चित्रपट म्हणजे जेम्स मॅन्गोल्डचा `आयडेन्टिटी`. यात एका पावसाळी रात्री मोटेलमध्ये जमणारे अनोळखी प्रवासी आणि एकेकाचे होणारे खून पाहून कोणालाही अगाथा ख्रिस्तीच्या रहस्य कादंब-यांची आठवण व्हावी. प्रत्यक्षात आयडेन्टिटीमध्ये रहस्य होतं, पण ते प्रामुख्याने मनोविश्लेशणात्मक. त्याचा नेहमीच्या तपासकथांशी जराही संबंध नव्हता.

मागे प्रदर्शित झालेल्या मनोज नाईट श्यामलनच्या साईन्सचाही प्रकार असाच होता. साईन्सने जाहिरातींमधून प्रेक्षकांची दिशाभूल केली असंही म्हणता येईल, पण एक चांगला चित्रपट असल्याने एवढा गुन्हा त्याला माफ करायला हरकत नाही. साईन्सच्या जोरदार जाहिराती पाहून प्रेक्षकांना वाटलं, की हा परग्रहवसीयांनी पृथ्वीवर केलेल्या हल्ल्याचा जबरदस्त चित्रपट आपल्याला पाहायला मिळणार, `इन्डिपेन्डन्स डे`सारखा. त्यातून प्रमुख भूमिकेत अँक्शन स्टार मेल गिब्सन, मग काय बघायलाच नको! प्रत्यक्षात साईन्समध्ये परग्रहवासी जरूर होते, पण साईन्सचा विषय होता तो एका नास्तिक बनलेल्या धर्मगुरूचा पुन्हा देवावर बसणारा विश्वास. आपल्या पृथ्वीवरच्या अस्तित्त्वामागे काही प्रयोजन आहे, याविषयी त्याची होणारी खात्री. स्पेशल इफेक्ट साईन्समध्ये अतिशय कमी प्रमाणात होते. त्यामुळे इन्डिपेन्डन्स डे सारखा चित्रपट पाहायला मिळेल, या आशेने गेलेला प्रेक्षक फसला, पण इतरांना चांगला आणि वेगळा अनुभव घेता आला.

आज हे सगळं आठवायला झालेलं कारण म्हणजे नुकताच पाहिलेला ब्रेस गुबर्ट या दिग्दर्शकद्वयाचा `बटरफ्लाय इफेक्ट`. या चित्रपटावर बरीच उलटसुलट मतं व्यक्त करण्यात आली होती. हा चित्रपट पाहणा-या अनेकांना असं वाटण्याची शक्यता आहे, की हा विज्ञानपट आहे. कालप्रवासाच्या विसंगतीशी संबंधित विज्ञानपट आहे, केवळ त्यातल्या प्रवासाच्या तपशीलाकडे चित्रकर्त्यांनी दुर्लक्ष केलं. हे तितकंसं बरोबर नाही. एक तर बटरफ्लाय इफेक्टची जात ही विज्ञानपटापेक्षा भयपटाच्या अधिक जवळ जाणारी आहे, पण तरीही हा ना भयपट आहे, ना विज्ञानपट. माणसाच्या आयुष्यात अनेक प्रसंगी त्याला वेगवेगळे निर्णय घ्यावे लागतात. आपला मार्ग ठरवत राहावा लागतो. या निर्णयाचे आपले भविष्य निवडण्याचे क्षणच आपल्या आयुष्याला आकार देत असतात. जाणता-अजाणता काही वेळा हे निर्णयाचे क्षण मोठे असतात. तर कित्येकदा अगदी क्षुल्लक. हे क्षणच सध्या अनेक चित्रकर्त्यांना झपाटून राहिल्याचं दिसतं. देशोदेशीच्या चित्रपटात हा धागा सातत्याने दिसतो. `बटरफ्लाय इफेक्ट` हेच या धाग्याचे एक रुप आहे.

माणसाची निर्णयक्षमता, अपघात, संधी आणि भविष्याचं धूसर स्वरूप यावर आजवर आलेले चित्रपट आणि बटरफ्लाय इफेक्ट यामध्ये तरी एक महत्त्वाचा फरक आहे तो मांडणीचा. पोलीश दिग्दर्शक किसलोस्कीचा ब्लाईंड चान्स (१९८२) पीटर हॉवीटचा स्लायडिंग डोअर्स( १९९८) आणि टॉम टायकरचा रन लोला रन(१९९९) ही या सूत्रावर आधारलेली सर्वात प्रसिद्ध उदाहरणं. मात्र या तीनही उदाहरणांमध्ये त्यातल्या प्रमुख पात्रांचे निर्णय अन् आधारित भविष्य ही एकमेकांत मिसळत नाहीत, तर स्वतंत्र कथानकांच्या रुपात येतात.
बटरफ्लाय इफेक्टचा प्रयत्न आहे, तो या बदलाच्या शक्यता तथाकथित लिनियर स्वरुपात, म्हणजे एकाच सलग गोष्टीत दाखविण्याचा. सायन्स फिक्शनच्या पायावर पाय पडला आहे, तो याच दिग्दर्शकीय निर्णयाने. इव्हान ट्रेबोर्न (अँश्टन कचर) हा आहे इफेक्टचा नायक. त्याच्या भूतकाळात काही दुर्दैवी घटना घडल्या आहेत. अन् या प्रसंगांशी संबंधित काही भाग त्याच्या आठवणीतच नाही. अचानक इव्हानला शोध लागतो की एका विशिष्ट मार्गाने आपण भूतकाळात जाऊन हे प्रसंग पुन्हा अनुभवू शकतो. या घटनांबाबत इव्हान आपल्या केली या मैत्रिणीशी बोलतो आणि अचानक ती आत्महत्या करते. केलीला वाचवण्याचा शेवटचा प्रयत्न म्हणून इव्हान भूतकाळातले दुर्दैवी अनुभव बदलता येतात का हे पाहण्याचं ठरवतो, त्यात तो यशस्वीही होतो, पण भूतकाळातल्या बदलांनी तयार होत जाणारा नवा भविष्यकाळ हा अधिकच विदारक असतो.
एका काळातल्या व्यक्तींनी दुस-या काळात जाऊन बदल केल्याच्या ज्या काही विज्ञानकथा आहेत, त्यामध्ये तयार होणारा नवा वर्तमानकाळ हा नेहमीच मोठ्या प्रमाणात बदललेला असतो. नारळीकरांची गंगाधरांचे पानिपत ही गोष्ट वाचलेल्यांना हे पटेल. यातला नायक भूतकाळात जात नाही, पण एका समांतर विश्वात जातो. जिथे पानिपतची लढाई मराठ्यांनी जिंकली आणि पुढला इतिहास वेगळ्याच मार्गाने गेला आहे. एक अशीही गोष्ट आठवते, की एक माणूसु पूर्वैतिहासिक काळात गेला असताना एका झुरळाला चिरडतो. ज्याचा परिणाम होतो, तो संपूर्ण मानवजातीच्या विनाशात. आजवर अशा कथा वाचल्याने या चित्रपटात भूतकाळाशी केलेला खेळ जेव्हा चार मित्र अन् त्यांचे पालक यांच्याशी संबंधित राहिलेला दिसतो. तेव्हा विज्ञानकथांच्या चाहत्यांना ते खटकल्याशिवाय राहत नाही.
बटरफ्लाय इफेक्ट पाहताना हेच लक्षात घेण्याची गरज आहे, की कालप्रवाहाशी खेळ ही केवळ यातल्या प्रमुख व्यक्तिरेखेच्या बदलत्या निर्णयांना सलग कथानकात बसवण्यासाठी रचलेली क्लृप्ती आहे. हा विज्ञानपट नाही, तर आपल्या आयुष्यातल्या घटनांशी संबंधित `कॉज अँड इफेक्ट` पाहण्याचा हा एक निमव्यावसायिक प्रयोग आहे.केवळ `बटरफ्लाय इफेक्ट` किंवा `साईन्स` यांच्यासारख्या एखाददुस-या चित्रपटाच्या बाबतीत नव्हे, तर आपण नेहमीच चित्रपट पाहताना मन कोरं ठेवणं हे जरुरीचं आहे. कोणता चित्रपट कधी कोणत्या वळणांनी जाईल हे सांगता येत नाही, आणि केवळ आपल्या अपेक्षित वळणांनी तो गेला नाही याचं दुःख करण्यापेक्षा त्यानी घेतलेली वळणं अनपेक्षित असली तरी कथेला न्याय देणारी आहेत का, हे पाहणं कधीही अधिक वेधक नाही का? चित्रपट आपल्या बाजूने जर प्रेक्षकांना नवीन काही देण्याचा प्रयत्न करीत असेल, तर तो अव्हेरून प्रेक्षकाला काही साध्य तर होणार नाहीच, वर दिवसेंदिवस या माध्यमाच्या प्रयोगशीलतेला खीळ पडत जाईल, हे स्पष्ट आहे.
-गणेश मतकरी.