डिजिटल इन्व्हेस्टमेन्ट

साध्य आणि साधन या दोन्ही गोष्टी आपापल्या जागी महत्वाच्या असतात, तसंच त्यांचं विशिष्ट प्रकारचं असणं हे एकमेकांशी जोडलेलं देखील असतं. चित्रपटनिर्मितीसंदर्भात आज हे विधान आणि त्यामागचा विचार याला विशेष महत्व आलय असं म्हणावं लागेल. आज म्हणजे गेली चार पाच वर्षं.
त्यापूर्वी आपल्याकडे चित्रपट म्हंटला की एकच पध्दत होती. फिल्मचे डब्यांवर डबे, ती रिळं चालवण्यासाठी लागणारे अवजड कॅमेरे, प्रकाशयोजनेसारख्या गोष्टीला येणारं प्रमाणाबाहेर महत्व आणि रंगभूषेसारख्या त्यामानाने  दुय्यम ( बहुतेक चित्रपटात दुय्यम) गोष्टीलाही मिळणारं प्रमुख स्थान. हे सारं सांभाळू शकणारं मोठं युनिट, आणि दिवसागणिक वाढत जाणारे खर्चाचे आकडे.
यातलं सारं अत्यावश्यक असतं अशातला भाग नाही. देशोदेशीच्या मोठ्या चित्रपट चळवळी पाहिल्या तर आपल्याला हे साधनांचं अवडंबर टाळण्याचा प्रयत्न केलेला दिसतो. शक्य तितके लहान कॅमेरे ,मर्यादित क्रू , कृत्रिम प्रकाशयोजनाना पर्याय म्हणून नैसर्गिक प्रकाशाला वापरणं अशा बर््याच गोष्टी जगभरचे चित्रकर्ते वेळोवेळी करताना दिसतात.मात्र तो भाग चळवळीचा. रूढ प्रेक्षकप्रिय चित्रपट हा आपला ठराविक साचा बदलायला तयार नसतो.
तो का नसतो, या चर्चेत पडण्यात मुद्दा नाही. मात्र त्याचा परिणाम हा, की चित्रपट हे माध्यम प्रामुख्याने कलावस्तू म्हणून किंवा आशयाला प्राधान्य देऊन चित्रपट करु पाहाणार््यासाठी बाद होतं. प्रचंड खर्च आणि इन्फ्रास्ट्रक्चर हा मग कोणत्याही प्राॅजेक्टचा भाग बनतो.
गेल्या चारपाच वर्षांमधे आपल्याकडे या साधनवर्चस्वाला एक पर्याय उपलब्ध झाला. डिजिटल फिल्ममेकिंग हा शब्दप्रयोग आपल्याला खूपच परिचित आहे. तपशील माहित नसला तरी कानावर पडलेला आहे. सध्या जागतिक चित्र पाहिलं तर चित्रपटाला समानार्थी मानली जाणारी फिल्म चित्रपटांतून रजा घेण्याची चिन्ह आहेत. त्यामुळे जगभरातच तंत्रज्ञानात फरक पडताना दिसतोय. कॅमेरांमधे होणारा बदल हा त्यातलाच एक भाग म्हणता येईल. या बदलाचा फायदा आपल्याकडे छोटेखानी निर्मिती करु पाहाणार््या, चित्रपटांकडे मसालेदार व्यावसायिक आणि हिशेबी निर्मिती म्हणून न पाहाता व्यक्तिगत आविष्कार म्हणून पाहाणार््या दिग्दर्शकांना मिळण्याची शक्यता तयार झाली आहे.
आपल्याकडे कॅननचा 7 D कॅमेरा आल्याला चार पाच वर्ष झाली. अमोल गोळेने छायाचित्रणाची बाजू सांभाळलेला , त्याची स्वतःची निर्मिती असलेला आणि वारीची पार्श्वभूमी असणारा मराठी चित्रपट 'गजर' , आणि त्यानेच अमोल गुप्तेंबरोबर चित्रित केलेला , निश्चित संहितेपेक्षा वर्कशाॅप फिल्मसारखा असलेला ' स्टॅनली का डब्बा' या  7D वर चित्रीत केलेल्या चित्रपटांनी आपलं या नव्या माध्यमाकडे आणि त्याहीपेक्षा त्यातून तयार झालेल्या निर्मितीच्या नव्या शक्यतांकडे पहिल्यांदा लक्ष वेधलं. डब्बा च्या वितरणात ट्वेन्टीएथ सेंचुरी फाॅक्स सारख्या जागतिक संस्थेने दाखवलेला रस हा या माध्यमाला खर््या अर्थाने प्रस्थापित करुन गेला म्हंटलं तर ते योग्य ठरेल.
7D ला, चित्रपटाच्या मोठ्या पडद्यावर चालेलशा दर्जाचं चित्रीकरण शक्य ठरवणारा, आणि थोडक्या गरजांमधे चित्रपट बनवण्याची शक्यता उपलब्ध करुन देणारा, नव्या अद्ययावत कॅमेरांमधला एक म्हणता येईल. त्यानंतरचा 5D आणि आता वापरण्यात येणारा 1DC, हे अधिक सुधारीत स्वरुपात दाखल झाले आणि नव्या चित्रकर्त्यांमधे थोडं उत्साहाचं वातावरण पसरलं.
या कॅमेर््यांचं हलकं असणं, त्यांच्यात असणार््या- कमी प्रकाशात छायाचित्रण करण्याच्या शक्यता, त्यांच्या फूटेजचा ( फूटेज हा शब्दही आपल्या जुन्या 'फिल्मी' भाषेशी जोडलेला, आता कदाचित फिल्मच्या गैरहजेरीत तयार होणार््या नव्या भाषेमधून त्याचीही हकालपट्टी होऊ शकते.) दर्जा ,यातून छायाचित्रणाचा पसारा आटोक्यात आला. ज्यांना वास्तववादी पध्दतीचं काम करायचय त्यांना ते शक्य व्हायला लागलं. पूर्वीसारखं तासंतास चालणारं लायटींग, अन आपल्या शाॅटसाठी ताटकळत बसलेली नटमंडळीं हे दृश्य दिसेनासं झालं. दिग्दर्शक आणि नट यांच्या डोक्यावरलं तंत्रज्ञानाचं नियंत्रण आटोक्यात आलं आणि त्यांना अधिक मोकळेपणी काम करता यायला लागलं.
आता मी जर केवळ फिल्म विरुध्द डिजिटल अशी यादी करायला गेलो तर ती खूपच मोठी होईल. कारण हे तंत्रज्ञान खूप पैलू असलेलं आहे आणि हे पैलू वेगवेगळ्या प्रकारच्या चित्रशैलीला उपयुक्त ठरु शकतात. उदाहरणार्थ रेड चा एपिक किंवा अॅरीचा अॅलेक्सा हेदेखील डिजिटल कॅमेरे असले आणि हल्ली आपल्याकडे कायम वापरले जात असले तरी ज्याप्रमाणे 1 DC पसारा कमी करेल तसे ते करणार नाहीत. मात्र त्यांचे फायदे हे वेगळ्या प्रकारचे आहेत. इमेज कॅप्चर आणि इमेज मॅनिप्युलेशन यासाठी त्या त्या कॅमेराचा वेगवेगळा फायदा असतो आणि वेगवेगळी वैशिष्ट्य असतात. आम्ही जेव्हा आमच्या इन्व्हेस्टमेन्ट चित्रपटासाठी हे तंत्रज्ञान वापरायचं ठरवलं तेव्हा आमच्यापुढे फायदे होते ते असे.
इन्व्हेस्टमेन्टची पार्श्वभूमी ही पूर्णपणे वास्तववादी आहे. घडणार््या घटनांमधे नाट्यपूर्ण मांडणी जरुर आहे, पण या नाट्यपूर्णतेने प्रेक्षकाला कथा केवळ कल्पनाविलास न वाटणं हे महत्वाचं.  कथेचा रोख हा आजच्या सामाजिक बदलांशी जोडलेला आहे, जे एका परीने आजचं वास्तवच आहे. यामुळे आम्ही स्थळांची निवड करताना कुठेही कृत्रिमता येईल, मुद्दाम लावलेलं नेपथ्य वाटेल असं काही करायचं नाही असं ठरवलं होतं. त्यामुळे घोरपडे कुटुंबाचा उच्च् मध्यमवर्गीय उपनगरी वस्तीतला फ्लॅट या पटकथेतल्या मध्यवर्ती लोकेशन पासून स्मशान किंवा  शाळा अशा अनेक जागा आम्हाला प्रत्यक्ष असतात तशा वापरायच्या होत्या .
यातल्या सर्वच जागांवर आहे पारंपारीक पध्दतीने ,मोठ्या युनिटसह शूट करणंच शक्य झालं नसतं. चित्रपटाचा जवळपास साठ टक्के भाग हा फ्लॅटमधे घडतो, जो आम्ही गोरेगावमधल्या एका राहात्या घरात चित्रीत केला. इमारतीच्या रहिवाशांची मनःशांती घालवणारा मोठा क्रू , जनरेटर व्हॅन आणायला लावणारं प्रचंड लायटिंग, आवाज, हे सारं घेऊन इथे चित्रीकरण करायला परवानगीच मिळाली नसती. हे शक्य झालं ते डिजीटल कॅमेरामुळे आणि अमोलच्या त्यावरल्या नियंत्रणामुळे. बराचसा  प्रत्यक्ष असलेला प्रकाश, मोजक्या ट्यूबलाईट्स ,हाताच्या बोटावर मोजण्याइतके मदतनीस यांचा वापर केल्यामुळे आम्ही मूळ घराचा परीणाम जसाच्यातसा ठेऊ शकलो. पण हे निदान घर होतं, एकदा का आपणच ठरवलेल्या नियमात राहिलं की बाकी प्रश्न नव्हता. काही स्थळं याहूनही अडचणीची होती. जाॅगर्स पार्कमधे नेहमीच्या जाॅगर्सना थोपवत एकट्या अमोलने मदतनीसांशिवाय कलावंतांसह केलेलं चित्रण, किंवा कुलाब्याला एका वकीलांच्या चालू आॅफीसमधे छोट्या जागेत केलेले गडकर वकीलांच्या आॅफिसचे प्रसंग. किंवा त्याहीपेक्षा बिकट असा ठाण्याच्या एका छोटेखानी बारमधे ,व्यवसायाच्या वेळेदरम्यान चित्रीत केलेला प्रसंग.
या विशिष्ट जागा काही चांगल्या नेपथ्यकाराला लावता आल्या नसत्या असं नाही, त्यात काही कठीण नव्हतं, पण नुसत्या त्या लावणं पुरेसं नसतं. अशा जागांचं स्वतःचं कॅरेक्टर असतं, बाज असतो, वातावरण असतं. झालेल्या अडचणीतून काही नव्या गोष्टी मिळून जातात. काही वेगळे अँगल्स, काही अनपेक्षित दृश्ययोजना , काही नेपथ्याचे आपण कल्पना न केलेले तपशील. हे सारं कधीकधी काळजीपूर्वक पण नव्याने उभ्या केलेल्या नेपथ्यातही मिळत नाही.
डिजिटल छायाचित्रणाची दुसरी मदत झाली ती कलाकारांची उस्फूर्तता टिकवण्यासाठी. आणि एका दृष्टीने तेही वास्तवचित्रणाइतकच महत्वाचं होतं. दिग्दर्शक म्हणून मतकरींचा भर होता तो तंात्रिक व्यवस्थेत न अडकता प्रसंग शक्य तितके स्वाभाविक ठेवण्यावर. त्यासाठी कॅमेराच्या हालचालीही सोप्या, त्याचं अस्तित्व कमीत कमी जाणवेल अशा ठेवायच्या होत्या. यासाठी मुळात अगदी गरजेपुरती मांडणी ठरवून आम्ही बराचसा भाग चित्रीकरणादरम्यान इम्प्रोवाईज केला. असं करणं डिजिटल माध्यमात सहज शक्य असतं कारण फिल्म प्रमाणे डब्यांचा हिशेब ठेवावा लागत नाही, त्याशिवाय मनाला पटेपर्यंत चित्रीत करता येतं. मात्र हे गणित थोडं फसवं असतं. होतं काय, की फिल्मचा काटेकोरपणे पूर्ण विचारांती करणारे लोक कधीकधी डिजिटल माध्यमात भरकटण्याची आणि हिशेब ठेवायचा नसल्याने वारेमाप शूट करण्याची शक्यता असते. तसं झालंतर अनावश्यक शूट होतंच, वर संकलनातही तिप्पट चौपट ,कितीही अधिक वेळ जाऊ शकतो. सुदैवाने आम्ही अनावश्यक गोष्टी करत राहाण्यावर सुरुवातीपासूनच नियंत्रण ठेवलं असल्याने तो त्रास आम्हाला झाला नाही.
डिजीटल तंत्रज्ञान हे एेकून खूप वेगळं वाटलं तरी आज या क्षेत्राची अगदी मूलभूत गोष्ट आहे.या क्षेत्रात प्रवेश घेऊ इच्छिणार््यांना तपशील माहीत नसले तरी चालतील, पण त्याची भाषा आणि मूलभूत फायदे तोटे माहित असण्याची गरज आहेच. आम्ही इन्व्हेस्टमेन्ट करू शकलो याचं एक कारण आम्ही योग्य ते माध्यम ,तंत्रज्ञान ओळखलं. कोणतीही कलाकृती यशस्वी करण्याची ही पहिली पायरी म्हणावी लागेल.
-गणेश मतकरी/ अमोल गोळे