कुंपणावरुन

ललित ' अॉक्टोबर २०१४ मधल्या स्वागत स्तंभासाठी लिहीलेला लेख-

आठवतं तेव्हापासून मला मतकरींचा मुलगा म्हणून आेळखतात. मतकरी म्हणजे अर्थातच रत्नाकर मतकरी. हा आडनाव पुरेसं अनयुजवल असल्याचा अॅडव्हान्टेज ( आणि क्वचित डिसअडव्हान्टेज), कारण पूर्ण नाव सांगताच मतकरी कनेक्शन समोर यायचंच. शाळा काॅलेजमधे असताना याचा खूपच फायदा. थोडा कमी अभ्यास चालून जाणं, थोडा बेशिस्तपणा खपून जाणं वगैरे. पुढे पुढे ,' तू नाही का लिहीत, बाबांसारखं?' वगैरे अनावश्यक प्रश्न. ज्याची उत्तरं अर्थातच नम्रपणे नकारार्थी, कारण लिहिणं हा माझ्या महत्वाकांक्षेचा भाग कधीच नव्हता. वाचन मात्र खूप. आमच्याकडली चिकार पुस्तकं, त्यात भर म्हणून पपांकडली पुस्तकं. पपा म्हणजे ज्येष्ठ नाट्यसमीक्षक माधव मनोहर. माझ्या आईचे वडील. वाचनाबरोबर नाटकं, सिनेमे पाहाण्याची आवड. अनेक घरात मुलांनी वरचा नंबर काढावा या अपेक्षेने क्लासेस वगैरे सुरु होतात आणि  बिचारी मुलं सिनेमे पाहाण्यात मागे पडतात. तसं काही माझं झालं नाही.

आमच्याकडे बालनाट्य आणि सूत्रधार या संस्थांमुळे सतत नाटकांचं वातावरण असल्याने नाटकात काम वगैरे, बाय डिफाॅल्ट. करायचं आहे का वगैरे प्रश्न नाही. गरज असली ,भूमिका असली, की उभं राहायचं. पण माझ्या मते मला हा इन्टरेस्टही फार तयार झाला नसावा. कधीतरी माझ्या डोक्यात ( तेही कुठून कोणाला माहीत) आर्किटेक्ट व्हायचं आलं आणि मग त्या शिक्षणादरम्यान मी ती कामंही बंद केली. पुढे चित्रमालिकांदरम्यान बाबांना मदत करायला लागलो, पण तो पडद्यामागे, समोर नाही.

या सगळ्या काळात बाबा आणि पपा यांनी कोणत्याही दिशेला जाणूनबुजून ढकललं नाही. दोघांचाही तसा व्यक्तीस्वातंत्र्यावर विश्वास, त्यामुळे ज्याला जे वाटेल ते करु द्यावं असा कल. त्यामुळे त्यांच्या त्यांच्या लेखनक्षेत्रात , म्हणजे क्रिएटीव रायटिंग आणि क्रिटिसिजम मधे नावाजलेल्या या माणसांनी, मला कधीही 'अमुक कर' असं सुचवलं नाही. मात्र त्यांच्याबरोबर फिजिकली असल्याचा फायदा हा झालाच. त्यांच्या ( आणि त्यांच्याबरोबरच्या ) गप्पा, चर्चा, पपांची पुस्तकांबद्दलची रेकमेन्डेशन्स, बाबांची नाट्यवाचनं या सगळ्यामधून काहीतरी आपोआप डोक्यात शिरलं असणारंच, कारण पुढे वयाच्या सव्वीसाव्या वर्षी मी जेव्हा चित्रपटसमीक्षा लिहायला लागलो, तेव्हा मी ती खूपच सहजपणे लिहीली.

या सुमारास, म्हणजे १९९७ मधे, मी आर्किटेक्ट होऊन नोकरीला लागलो होतो. माझ्याच आर्किटेक्चर स्कूलला जुनिअर असलेल्या पल्लवी देवधरशी लग्नं झालं होतं. तीन वर्ष एका कामानिमित्ताने गोव्यात काढून नुकताच मुंबईत आलो होतो. आपलं महानगरचे तत्कालिन संपादक निखिल वागळे माझ्या वडिलांचे चांगले मित्र होते. एकदा आमच्याकडे आले असताना असंच काही बोलणं निघालं आणि त्यांनी मला ,'तू आमच्याकडे इंग्रजी चित्रपटांची परीक्षणं का करत नाहीस?' असं सुचवलं. पुढल्या आठवड्यापासनं मी ' अॅक्सिडेन्टल समीक्षक' झालो तो झालोच. पुढे वागळे संपादन करीत असलेला दिवाळी अंक अक्षर आणि मीना कर्णिक संपादन करत असलेला चंदेरी यातही मी नियमितपणे चित्रपटविषयक लेख लिहायला लागलो. ललित लेखनाची शक्यताही पडताळून न पाहाता.

समीक्षेला लेखन म्हणायचं की नाही, हे मला माहीत नाही किंवा दुसर््या शब्दात सांगायचं तर समीक्षक हा लेखक असतो का ? किंवा मानला जातो का? जावा का? हे मला माहीत नाही. पण या प्रकारचं लेखन मी बर््यापैकी केलं. वृत्तपत्रीय समीक्षा, सदरलेखन आणि मोठे लेखही. दरम्यान पाहाण्याचा ,चित्रपटांविषयी वाचनाचा अवाका वाढवत नेला. प्रभात चित्रमंडळ चा सभासद होऊन जागतिक चित्रपटांकडे अधिक डोळसपणे पाहायला लागलो. माझं वाचन लेखन वाढण्यात अरुण खोपकरांसारख्या ज्येष्ठ चित्रपट अभ्यासक/ दिग्दर्शकांची खूप मदत झाली.

वृत्तपत्रीय किंवा साप्ताहिकातल्या चित्रपटसमीक्षेला मर्यादा असते हे मान्य पण मला स्वतःला हा प्रकार खूप इन्टरेस्टिंग वाटतो. पारंपारिक फाॅरमॅट ला चिकटलं नाही, तर थोडक्या जागेतही बरंच काही सांगण्यासारखं असतं.  मुळात तुम्हाला स्वतःला जी गोष्ट इन्टरेस्टिंग वाटेल त्यावर तुम्ही फोकस ठेवला, तर जागा हा फार मोठा मुद्दा उरत नाही. माझं महानगर आणि साप्ताहिक सकाळ मधलं लेखन मला या दृष्टीने मोठ्या लेखांपेक्षाही अधिक आवडायचं. अशा या समीक्षेची माझी तीन पुस्तकं प्रकाशित झाली. 'फिल्ममेकर्स' आणि 'सिनेमॅटीक'मधे मोठे लेख, तर महानगरमधे येणार््या एका स्तंभाचं पुस्तकरुप असणारं 'चौकटीबाहेरचा सिनेमा'. तरीही, पुस्तकरुपात प्रकाशित नसलेलं बरच आहे.

माझ्या या लिखाणाला खूप चांगला प्रतिसाद मिळाला. मॅजेस्टीक आणि अक्षर सारख्या चांगल्या प्रकाशनांनी जिव्हाळ्याने काढल्याचा फायदाही झाला. वृत्तसमीक्षा आणि सदरलेखन  विशेषतः तरुण वर्गाला खूप आवडलं. ते माझ्यापर्यंत पोचलं, ते मात्र नंतर लिखाण ब्लाॅगवर यायला लागलं त्या सुमारास. ब्लाॅग, फेसबुक, याला बरेच जण रिकामपणचा उद्योग समजले, तरी मला तसं वाटत नाही. लिहीणारा आणि वाचणारे, यांच्यात संवाद घडायचा, तर ही माध्यमं फार उत्तम आहेत. अर्थात, त्या वापरावरही नियंत्रण हवं.

मी आमच्या घरच्या प्रोजेक्ट्समुळे , मग ती नाटकं ,चित्रमालिका असोत, किंवा गेल्या वर्षी नॅशनल अवाॅर्ड मिळालेला इन्वेस्टमेन्ट चित्रपट असो, समीक्षेकडे केवळ प्रेक्षकांच्या खुर्चीतून पाहू शकत नाही. तसा मी कुंपणावर बसलेला समीक्षक आहे असं म्हणता येईल. चित्रपटांकडे दोन्ही बाजूने पाहाणारा, पण तरीही प्रॅक्टिकल प्राॅब्लेम्स हा दर्जा घसरण्याचा एक्स्क्यूज न मानू शकणारा. पपा असते, तर त्यांच्या मार्गदर्शनाने माझ्या लिहीण्याच्या प्रकारात काही फरक पडला असता का? तसं नाही वाटत.
आपल्याकडे गंभीरपणे लिहिण्यात, मग ते कोणत्याही प्रकारचं असो, एक मोठी अडचण असते, ती म्हणजे अर्थकारण. त्यामुळे पूर्णवेळ लिहीणं हे अनेक लेखकांना शक्य होत नाही. माझ्या स्वतःच्या वडीलांनी त्यांच्या विपुल लिखाणातून अन खासकरुन नाट्यलेखनातून हे करुन दाखवलं. मला त्या प्रमाणात न लिहीताही हवा तेव्हा, हवा तितका वेळ उपलब्ध करुन देता येतो तो मात्र पल्लवीमुळे. घराची थेट जबाबदारी तिने उचलल्याने, माझ्या वेळाचा मुक्त वापर करणं मला शक्य तरी होतं. तिने स्वतःहून हे ठरवलं नसतं, तर मी सध्या करतो त्याच्या अर्ध्या प्रमाणातही काम करु शकलो असतो का, ही शंकाच आहे. आणि ही महत्वाची गोष्ट करुनही ती घरच्या प्रोजेक्ट्समधेही गुंतलेली असतेच. अगदी लिहीलेल्या गोष्टींवर चर्चा करण्यापासून ते निर्मितीत सक्रीय सहभाग घेण्यापर्यंत अनेक बाबतीत.
मला माझ्या लिहिण्यात, किंवा एकूणच, एक गोष्ट नेहमी जाणवते, की काम डोक्यावर दिलं, आणि डेडलाईन दिली, तर ते होतं, अन्यथा होण्याची गॅरेन्टी नाही. बहुधा त्यामुळेच, अनेक वर्ष डोक्यात असूनही , कोणी डेडलाईन न दिल्याने मी क्रिएटीव रायटींगचं मनावर घेतलं नाही. बाबांप्रमाणेच माझी बहीण सुप्रिया लिहीत होतीच. आता कोणी लिहीण्याबद्दल विचारलं, तर सुप्रियाने आणि मी , ललित आणि समीक्षा अशी डिपार्टमेन्ट वाटून घेतल्याचं मी सांगायला लागलो होतो. पण ते सांगण्यापुरतं. आपणही लिहून पाहावं असा विचार डोक्यात यायला लागला होता. त्याला मुहूर्त मिळाला, तो इन्वेस्टमेन्ट नंतरच्या काळात मोकळा वेळ असताना.
या वेळी मी दोनतीन दिवस बसून एक कथा लिहून काढली. काहीशी सेमी आॅटोबायग्राफिकल पण तपशील हा मुद्दा नव्हता. मुद्दा होता, तो मला माझ्या आजूबाजूचा आजचा  बदलता मध्यमवर्ग जसा दिसतोय तसा मांडायचा होता, हा. मी इंग्रजीच्या तुलनेत मराठी कमी वाचत असल्याने, मला आजच्या साहित्यात या वर्गाबद्दल कसं, काय लिखाण झालय याची कल्पना नव्हती. त्यामुळे आपल्याला जे दिसतय ते मांडून पाहू अशी कल्पना होती. एक कथा पूर्ण होताच तिला जोडणार््या इतर कथाही दिसायला लागल्या आणि कथा-कादंबरीच्या मधल्या फाॅर्ममधलं काही डोळ्यासमोर आलं. हे लिखाण 'अनुभव' मासिकाने कथामालिकेच्या स्वरुपात प्रकाशित केलं आणि  समकालीन प्रकाशनाने ते नुकतंच  ' खिडक्या अर्ध्या उघड्या', नावाने पुस्तकरुपात प्रसिध्द केलंय.
सध्या मिळणारा प्रतिसाद ललित लेखन पुढे चालू ठेवावं असं वाटायला लावणारा आहे. साहित्यिक आणि समीक्षकाकडून ते चांगलं रिसीव्ह होतय, पण त्याहीपेक्षा आनंदाची गोष्ट म्हणजे साधा वाचकही त्यातल्या प्रयोगाबियोगाचा विचार न करताही ते आहे तसं वाचून पाहातोय आणि त्याला ते आहे तसं आवडतंय. त्या आनंदात मी नवीन काही लिहायला घेतलंही आहे.
पुढे काय करावं हे निश्चित नाही, पण निश्चित कशाला असायला हवं. या दोन्ही प्रकारातलं लेखन सुरु ठेवून पाहू पुढे आणखी काय नवीन करता येतं ते !


- गणेश मतकरी