किंग्ज स्पीच - चौकटीच्या आत बाहेर

या वर्षीच्या ऑस्कर स्पर्धेत `द सोशल नेटवर्क`चा प्रमुख स्पर्धक म्हणून ओळखला जाणारा `द किंग्ज स्पीच` उत्तम व्यावसायिक चित्रपट आहे, यात शंकाच नाही. गेल्या शतकाच्या पूर्वार्धात ब्रिटनमधे घडणारा हा चित्रपट ऐतिहासिक संदर्भ अन् ब्रिटिश राजघराण्याची पार्श्वभूमी असणारा आहे. किंग जॉर्ज द सिक्स्थ नावाने गादीवर आलेल्या प्रिन्स अ‍ॅल्बर्टची गोष्ट यात सांगितली जाते, तिही विषयाला शोभणा-या भव्य (मात्र आवश्यक त्या मर्यादेत राहणा-या ) तपशीलासहीत चित्रपट सुखान्त आहे, प्रेक्षकाला व्यक्तिरेखांमध्ये गुंतवणारा आहे, आणि संपल्यावरही आपल्या मनात रेंगाळणारा आहे. अभिनयात तर त्याचं पारडं हे भलतच जड आहे. छोट्या-छोट्या भूमिकांपासून प्रमुख भूमिकेतल्या कॉलिन फर्थ अन् जॉफ्री रशपर्यंत कुठेही नाव ठेवायला जागा नाही. थोडक्यात काय, तर एका आदर्श चित्रपटापासून आपण ज्या अपेक्षा करतो, त्या  सर्व पु-या करणारा हा चित्रपट आहे.
एवढं असूनही मी म्हणेन की तो व्यावसायिक चित्रपटाच्या मर्यादेबाहेरची कामगिरी बजावतो. आशयाच्या स्वरूपापासून ते मांडणीपर्यंत त्याचा स्वतःचा एक वेगळा दृष्टिकोन आहे. तो कोणत्या घटनांना केंद्रस्थानी ठेवतो, अन् दुय्यम कशाला मानतो यामागे काही निश्चित योजना आहे. राजघराण्यासंबंधातील ऐतिहासिक गोष्ट असूनही तो `एपिक` असण्यावर समाधान मानत नाही. त्याउलट इतर दोन-तीन चित्रप्रकारांची सरमिसळ तो आपला परिणाम वाढविण्यासाठी करतो. त्यामुळे व्यावसायिकतेचे सर्व संकेत पाळत असूनही, मी किंग्ज स्पीचला सांकेतिक, किंवा कन्व्हेन्शनल म्हणणार नाही. `ब्रिटिश राजघराण्यावर आधारित व्यक्तिप्रधान चित्रपट` हा एक नवाच चित्रप्रकार लवकरच मानला जायला लागला, तर आश्चर्य वाटू नये. दर काही वर्षांनी या प्रकारात शोभणारा एखादा उत्तम चित्रपट पडद्यावर येत असतो. मॅडनेस ऑफ किंग जॉर्ज (१९९४) आणि द क्वीन (२००६) ही त्याची दोन गाजलेली उदाहरणे. `द किंग्ज स्पीच` त्या यादीतलंच पुढलं नाव.
चित्रपट सुरू होतो, तो एका भाषणापासूनच. १९२५ सालच्या ब्रिटिश एम्पायर एक्झिबिशनच्या उदघाटनप्रसंगी. राजपुत्र अ‍ॅल्बर्ट (कॉलिन फर्थ) राजाचा संदेश वाचून दाखविणार आहे. अ‍ॅल्बर्ट अन् त्याची पत्नी एलिझबेथ (हेलेना बोनहॅम कार्टर) दोघंही काळजीत आहेत, कारण अ‍ॅल्बर्ट बोलताना अडखळतो. अगदी तोतरा म्हणता येणार नाही, पण लहानपणापासून तो चार लोकांसारखा सहज बोलू शकत नाही. मात्र तो चार लोकांसारखा नसून राजपुत्र आहे. त्याने आपल्या प्रजेच्या संपर्कात राहणं अपेक्षित आहे, त्यामुळे असे प्रसंग तो टाळू शकत नाही. किंबहूना त्याच्यावरच्या जबाबदारीची जाणीव ही त्याची अडचण अधिकच बिकट बनवणारी आहे. त्याचं समाजातलं स्थान, अन् त्याच्या शब्दाकडे कान लावून बसलेला प्रत्येक ब्रिटिश नागरिक त्याचा आत्मविश्वास अधिकच कमकुवत करणारा आहे. अनेक संभाषणतज्ज्ञांकडे गेल्यानंतर अ‍ॅल्बर्टची ओळख लायनल (जॉफ्री रश) या विक्षिप्त तज्ज्ञाशी होते. तो राजपुत्रावर उपचार करायला तयार असतो, पण त्याच्या काही अटी असतात. उपचार हवे असतील, तर अ‍ॅल्बर्टने महालाबाहेर पडून लायनलच्या त्यामानाने छोट्या ऑफिसात हजेरी लावली पाहिजे इथपासून ते त्याला युअर हायनेसऐवजी ` बर्टी `  हे संबोधन वापरण्यात येईल इथपर्यंत.
चित्रपटाच्या केंद्रस्थानी असणारा प्रश्न हा एकाच वेळी वैयक्तिक अन् सामाजिक आहे. म्हटलं तर हा अ‍ॅल्बर्टचा त्याच्यापुरता प्रश्न आहे, तो देखील वरवरचा. हे व्यंग नाही, किंवा त्याच्या कर्तबगारीवर त्याचा थेट परिणाम होण्यासारखा नाही. शिवाय असा दोष अनेकांत असतो त्याचा फार बाऊ केला जात नाही. या विशिष्ट केसमध्ये मात्र अ‍ॅल्बर्टचं समाजातलं स्थान, त्या स्थानाची समाजाभिमुख असण्याची गरज आणि रेडिओचा उदय व लोकप्रियता यांनी ही व्यक्तिरेखा बांधली जाते. तिचा दोष ही तिची वैयक्तिक अडचण उरत नाही. पुढे अ‍ॅल्बर्ट राजा झाल्यावर तर नाहीच नाही.
अडचणींचं हे स्वरूप दिग्दर्शक टॉम हूपर समजून घेतो. अन् तिची मांडणी देखील दोन पातळ्यांवर करतो. नायकाचं वैयक्तिक आयुष्य, बायको/मुली, वडीलांच्या मृत्यूनंतर काही दिवसांसाठी राजा बनलेला एडवर्ड (गाय पियर्स) ही मंडळी त्याच्या कुटुंबाचा भाग आहेत, आणि चित्रपट ते असलेल्या प्रसंगांना सर्वाधिक महत्त्व देतो. या प्रसंगात अ‍ॅल्बर्टकडे राजा म्हणून पाहिलं जाण्यापेक्षा एक माणूस म्हणून पाहिलं जातं. अ‍ॅल्बर्ट अन् त्याच्या मुली यांच्यातलं बदलतं नातं दाखविणारे तीन प्रसंग (अ‍ॅल्बर्ट राजपुत्र असताना, राजा झाल्यावर अन् अखेरच्या भाषणानंतर) पाहिले, तर ते स्पष्ट होतं. लायनल अन् त्याचा विद्यार्थी बर्टी यांचा संवादही असाच व्यक्तिगत पातळीवर राहतो.
दुसरी सामाजिक पातळी चित्रपट क्वचित येणा-या, पण कथानकाच्या दृष्टीने महत्त्वाच्या ठरणा-या प्रसंगात दाखवितो. सुरुवात अन् अखेरीला येणारी दोन भाषणं, राजाने अ‍ॅल्बर्टला केलेला उपदेश ,राज्याभिषेकाआधी/नंतर येणारे काही प्रसंग, या मोजक्या जागाही आपल्याला अ‍ॅल्बर्टच्या दुहेरी आयुष्याचा विसर पडू देत नाहीत.
छायाचित्रणात विषयाचं लार्जर दॅन लाईफ असणं स्पष्ट करणारी एक गोष्ट आपल्याला दिसून येते, ती म्हणजे साध्या प्रसंगात आणलेली सौंदर्यपूर्ण कृत्रिमता. चित्रपट सतत वाईड अँगल्स लेन्स वापरताना दिसतो. कमी व्यक्ती असलेल्या प्रसंगातही आजूबाजूचा अवकाश हायलाईट होईल असं फ्रेमिंग करणं, दृश्य रचनेमधे काही अभिजात चित्रांचे संदर्भ वापरणं, आऊटडोअर दृश्यांमध्ये लंडनचं वातावरण स्पष्ट करणा-या धुक्यासारख्या गोष्टीचा अर्थपूर्ण उपयोग करणं, व्यक्तिरेखा वा स्थळाची भव्यता दाखविणारे लो अँगल योजणं या सा-यातून चित्रपटाच्या दृश्य भागाला वजन येतं. हे वजन चित्रपटाच्या व्यक्तिप्रधान अन् समाजाभिमुख यो दोन्ही पातळ्यांना सारखंच राहत असल्याने परिणामात एकसंघता आणतं.
द किंग्ज स्पीच हा एपिक असण्यापलीकडे जाऊन इतर काही चित्रप्रकार वापरत असल्याचं मघा मी म्हटलं. त्यातला महत्त्वाचा एक प्रकार म्हणजे शिक्षक-विद्यार्थी यांना केंद्रस्थानी ठेवणा-या गुड विल हन्टिंग किंवा फाइन्डिंग फॉरेस्टर सारख्या चित्रपटाचा. बहुधा यातली एक व्यक्तिरेखा विक्षिप्त असते, अन् चित्रपट त्यांच्या नात्याच्या बदलत्या स्वरूपावर केंद्रीत असतात.
या प्रकाराबरोबरच कौटुंबिक नाट्य, विसंगत स्वभावाच्या मित्रांना जोडणारे बडी मुव्हीज, अपयशी व्यक्तिरेखेच्या यशाकडे होणा-या वाटचालीला रंगवणारे चित्रपट, अशा अनेक प्रकारांचा इथे मिलाफ दिसून येतो. वेळोवेळी चित्रपटात विनोदाची झलकदेखील येते. (खासकरून साध्या सरळ बर्टीने केलेला अपशब्दांचा वापर) मात्र विनोद त्यातल्या नाट्यपूर्णतेला इजा पोहोचवणार नाही याची दिग्दर्शक काळजी घेतो.
यंदा चित्रपटाचं ऑस्कर बहुदा सोशल नेटवर्कलाच जाईल. मात्र किंग्ज स्पीचचं एक पारितोषिक मात्र नक्की आहे. ते म्हणजे प्रमुख भूमिकेतल्या कॉलीन फर्थचं. व्यावसायिक चौकटीच्या आतबाहेरचा तोल राखण्याचं अर्ध काम त्याच्या अभिनयानेच केलं आहे. अ‍ॅकेडमीच्या हे लक्षात आल्यावाचून राहणार नाही.
-गणेश मतकरी.