फाईव्ह डेज व्हिदाऊट नोरा - सहवास संपल्यावर...

`फाईव्ह डेज व्हिदाऊट नोरा` हा जर हिंदी चित्रपट असता तर बहुदा त्याची सुरूवात तरूण नोरा होजेला भेटते इथपासून झाली असती. त्यानंतर प्रेमप्रकरण, पालकांच्या समजुती, लग्न, बेबनाव इत्यादी गोष्टींत मध्यंतरापर्यंतचा भाग खर्ची पडला असता. आपल्या चित्रकर्त्यांना ही एक खोडच आहे. बहुतेक सर्व देशांमध्ये चित्रपट हे मुळातला नाट्यपूर्ण भाग अतिशय काळजीपूर्वक निवडतात, अन् पटकथा या कालावधीतच घडवतात. मग गरजच असेल, तर व्यक्तिरेखांचा भूतकाळ, वा इतर तपशील हा मूळ नाट्याला धक्का पोहोचणार नाही अशी काळजी घेऊन हलक्या हातांनी पटकथेत गुंफला जातो. गरजच असेल तर फ्लॅशबॅक किंवा संवादांमधून अधिक माहिती देण्यात येते. आपल्याकडे मात्र नाट्य कोणत्याही भागात असो, पारंपरिक सुरुवातीवाचून आपलं भागत नाही, अन् नायक-नायिकेच्या भेटीपेक्षा अधिक पारंपरिक सुरुवात तरी कोणती असणार?
असो, आपल्या सुदैवाने हा हिंदी चित्रपट नाही, आणि मूळ विषय बाजूला ठेवून इतरच गोष्टींत वेळ काढणं त्याला पसंत नाही. त्यामुळे तो सुरू होतो, तो चित्रपटाच्या नावात येणा-या `फाईव्ह डेज`मधल्या पहिल्या दिवशी नोराच्या मृत्यूपासून, किंबहुना त्याहून थोडा आधी. आपल्या श्राद्धासाठी तिने चालविलेल्या तयारीपासून. नोरा अन् होजे आता निवृत्तीच्या वयाला आलेले. घटस्फोटही झालेला. मात्र समोरासमोरच्या इमारतीत राहणा-या दोघांमध्ये मैत्रीचे संबंध आहेत. अजूनही. सुरूवातीचा थोडा वेळ, चित्रपट सेटअपसाठी देऊ करतो, आणि मग मुख्य गोष्टीकडे वळतो. 
सारंच आलबेल नसल्याचा संशय आलेला होजे (फर्नांडो लुयान) नोराच्या फ्लॅटमध्ये शिरकाव करून घेतो, अन् तिने आत्महत्या केल्याचं त्याच्या लक्षात येतं. त्याला वाईट वाटलं तरी फार धक्का बसत नाही. कारण आधी अनेक वेळा तिने हा प्रयत्न केलेला असतो. या खेपेला ती यशस्वी होते इतकंच. मन घट्ट करून होजे पुढल्या तयारीला लागतो. खाण्यापिण्याची सोय नोराने करून ठेवलीच असते. गच्च भरलेल्या फ्रिजसोबत तिने स्वैयंपाकिणीसाठी सूचनाही ठेवलेल्या असतात. होजेपुढे काम असतं ते अधिक वैयक्तिक स्वरूपाचं. ते म्हणजे मृत्यूनंतरच्या सोपस्कारांची तयारी करणं. त्यासाठी आप्तांमधून धर्मगुरूपर्यंत सर्वांशी संपर्क करणं, अन् त्यांच्यापर्यंत ही बातमी पोहोचवणं. मात्र नोराने आत्महत्येसाठी निवडलेला दिवस हा काळजीपूर्वक निवडलेला असतो. बाहेरगावी असलेल्या मुलाचं कुटुंब परत येईस्तोवर लागलेला वेळ हा नोराच्या ज्युईश सणवाराच्या आड येतो. अन् पुढले दोन-तीन दिवस प्रेत पोहोचवता येणार नाही असं लक्षात येतं. घरात बर्फाच्या दोन-तीन लादींवर झोपवून ठेवलेली नोरा अन् तिने मृत्यूआधी उघड वा लपवून ठेवलेले पुरावे हे कुटुंबापुढे एक जुनं कौटुंबिक रहस्य उलगडायला लागतात, अन् प्रत्येकाला आपली बाजू निवडणं भाग पडतं. २००८ चा मेक्सिकन - फाईव्ह डेज विदाऊट नोरा, ही लेखिका दिग्दर्शिका मारिआना चेनिओची प्रथम निर्मिती. ती पाहताना प्रथम लक्षात येते, ती या चित्रपटाची नाटकासारखी रचना, चित्रपट हे बहुदा एका स्थलकालाशी बांधलेले नसतात, त्यांचं एकापेक्षा अनेक जागी जाऊ शकणं अन् पात्रांच्या संख्येत वा दिसण्यात येऊ शकणारं वैविध्य या माध्यमाच्या वैशिष्ट्यांचा विचार सामान्यतः कथाविषय निवडताना केला जातो. अर्थात याला ट्वेल्व्ह अँग्री मेन (१९५७) पासून एक्झाम (२००९) पर्यंत अनेक सन्माननीय अपवाद जरूर आहेत, जे आपल्या कथानकाला मर्यादित जागेत अन् मर्यादित काळात घडवतात. नोरात वर उल्लेखलेल्या दोन चित्रपटांसारखा एका खोलीत काही तासांत घडत नाही. मात्र नोराचं घर हे त्यातलं प्रमुख स्थळ आहे. त्यातले प्रसंग हे क्वचित होजेच्या घरी, भूतकाळात वा स्मशानासारख्या वेगळ्या जागी घडत असले तरी हे प्रसंग रिलीफ म्हणून येतात. प्रत्यक्ष नाटकात या जागा केवळ निवेदनात किंवा माफक दृश्यबदलांनीही दाखवता आल्या असत्या. त्यातला पाच दिवसांचा कालावधीही नाटकासाठी सोयीस्कर आहे. मुळात या संहितेची सुरुवात नाटक म्हणून झाली असावी का याची माहिती उपलब्ध नाही. मात्र संकल्पनेच्या पातळीवर ते सूचित होतं. पण याचा अर्थ चित्रपट पुरेसा सिनेमॅटीक नाही असा मात्र काढू नये. दिग्दर्शिकेला माध्यमाची पुरती जाण असल्याचं इथले अनेक प्रसंग आपल्याला दाखवून देतात. चित्रपट सुरू होताना चेहरा न दाखवता नोराने चालविलेली आपल्या मृत्युनंतरची तयारी दाखवणं, प्रत्यक्ष नोरा केवळ भूतकाळातील काही प्रसंगांत फोटोमध्ये येऊनही तिचं अस्तित्त्व सतत जाणवत राहिलसं ठेवणं, नोरा अन् होजेच्या समोरासमोरच्या घरांचा आशय अन् दृश्य या दोन्ही पातळ्यांवर उपयोग करणं, या गोष्टी इथे लक्षात घेण्यासारख्या आहेत. नोराच्या तयारीचा प्रसंग खास उल्लेखनीय, कारण तो प्रत्यक्ष विषयावर न बोलता पुढे येणा-या अनेक महत्त्वाच्या प्रसंगाची प्रस्तावना करून ठेवतो. ते ते प्रसंग येताच आपल्याला नोराच्या या थोडक्या प्रसंगांची आठवण होते, अन् पर्यायाने तिच्या अस्तित्त्वाची जाणीव. ज्यांनी अपर्णा सेनचा मिस्टर अँड मिसेस अय्यर पाहिला असेल त्यांना कदाचित मी काय म्हणतोय ते अधिक चांगल्या प्रमाणात लक्षात येईल. त्यातही पहिलं दृश्य हे प्रवासासाठी कऱण्यात येणा-या तयारीचं होतं. यात गोळा केल्या जाणा-या वस्तू या पुढे चित्रपटात महत्त्वाच्या ठरणा-या होत्या. अन् इथला त्यांचा उल्लेख हा प्रस्तावनेसारखा होता. (काही वर्षांपूर्वी मी एका नावाजलेल्या चित्रपंडितांना मिस्टर अँड मिसेस अय्यरमधल्या या दृश्याची अकारण चिरफाड करताना ऐकलं होतं. हे सगळं कसं बाळबोध आहे असा त्यांचा सूर होता. मी एवढंच म्हणेन की अय्यर काय , किंवा नोरा काय, ही दृश्य महत्त्वाची आहेत, अन् त्यामागे काही एक विचार केला गेला आहे. कोणाच्याही सल्ल्यावरून निष्कर्ष काढण्यापेक्षा प्रेक्षकांनी ती स्वतः पाहणं आवश्यक आहे. माझं स्वतःचं मत या दोन्ही दृश्यांबद्दल, अन् चित्रपटांबद्दल देखील चांगलं आहे.)
नोराचा प्रकार हा ब्लॅक कॉमेडी म्हणण्याजोगा आहे, पण तो वरवर मृत्यूसारखा गडद विषयाकडे सतत गांभीर्याने न पाहता त्यांच्या आयुष्यातील विसंगती शोधण्यासाठी वापर करणं, काही गंमतीदार प्रसंग अन् शाब्दिक तसंच प्रासंगिक विनोद वेळोवेळी जवळ करणं, या गोष्टी ब्लॅक कॉमेडीशी सुसंगत आहेत. मात्र अंतिमतः इथला आशय हा केवळ तिरकस दृष्टिकोनावर अवलंबून नाही, किंवा केवळ सुखांतिका म्हणण्याइतका तो ढोबळदेखील नाही. त्यातला भावनिक संघर्ष इथे सर्वात महत्त्वाचा आहे. नोराचं खरं आव्हान हे ज्या पात्रामुळे संघर्ष तयार होतो, तेच केवळ पार्श्वभूमीला ठेवण्यात आहे. ते समोर येऊन आपल्या वाटचा युक्तिवाद करू शकत नाही. ती जबाबदारी येऊन पडते, ती इतर पात्रांवर अन् निर्जीव पुराव्यांवर. मात्र या मार्गांनीही या व्यक्तिरेखेला न्याय मिळू शकतो, तिची बाजू केवळ चित्रपटातल्या व्यक्तिरेखांपर्यंतच नाही, तर आपल्यापर्यंतही पोहोचू शकते. यात चित्रपटाचं यश आहे. हे यश फाईव्ह डेज विदाऊट नोराला केवळ विनोदाच्या चौकटीत अडकू देत नाही. आपल्याला त्याच्याकडे गंभीरपणे पाहायला लावतं. अंतर्मुख व्हायला लावतं.
- गणेश मतकरी.