‘द बेसिस फॉर ऑल मोरॅलिटी, इज डय़ूटी’
- रॉबर्ट ए हाइनलिन स्टारशिप ट्रूपर्स
‘ओन्ली द डेड हॅव सीन द एण्ड ऑफ वॉर’
- जॉर्ज सान्टायाना, सॉलिलोक्वीज इन इंग्लंड अँण्ड लेटर सॉलिलोक्वीज.
१९८६ मध्ये आलेला ऑलिव्हर स्टोन दिग्दर्शित ‘प्लटून’ आणि १९९८ मधला स्टीवन स्पीलबर्ग दिग्दर्शित ‘सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन’ यांच्याकडे युद्धपटांना ‘रिइन्व्हेन्ट’ करण्याचं श्रेय जायला हवं. पूर्वी युद्धपटांचं स्वरूप हे प्रामुख्याने वीरांच्या गाथा पडद्यावर आणल्यासारखं असायचं. त्यातली पात्रं पूर्वनियोजित आलेखावर चालणारी असायची. त्यांच्या प्रतिमा या मुळातच भव्य, असामान्य वाटायच्या. त्यांचं मरण हे त्यातल्या भयानकतेला वगळून समर्पणाच्या स्वरूपात सादर केलं जायचं. ‘प्लटून’ आणि ‘रायन’ यांनी पडद्यावरच्या रणभूमीला तिच्या खऱ्याखुऱ्या स्वरूपात रंगवलं. युद्धाचा गदारोळ, त्यातलं क्रौर्य, नियतीचा अनपेक्षित न्याय आणि सैनिकांची हतबलता या दोन्ही चित्रपटांनी अतिशय परिणामकारक पद्धतीने पोहोचवल्या. ‘रायन’च्या पुढल्या चित्रपटांनी त्याच्याच पावलावर पाऊल ठेवून पुढे जाणं पसंत केलं आणि युद्धपट कायमचे बदलले. प्रेक्षकांना केवळ शौर्याची अन् त्यागाची गोष्ट न सांगता युद्धाच्या धुमश्चक्रीत खेचून आणणारा नवा युद्धपट तयार झाला.
हे हॉलीवूड इतिहासातलं त्यामानाने हल्लीचं प्रकरण अगदी जुनं नाही, पण म्हटलं तर नवीनही नाही. हे अचानक आठवायचं, कारण म्हणजे नुकताच पाहिलेला जोनाथन लायबसमन दिग्दर्शित चित्रपट ‘बॅटल: लॉस एन्जेलिस’. या चित्रपटाच्या नावातच असणारा ‘बॅटल’ हा शब्द चित्रपटाचा फोकस लक्षात आणून देण्यासाठी उपयुक्त आहे, कारण अन्यथा हा विषय फॅन्टसीकडे झुकतो. मुळात यातलं युद्ध हे दोन देशांमध्ये घडत नाही, ते घडतं मानवजात आणि परग्रहवासी या दोघांत. ‘बॅटल’ दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळातल्या एका चमत्कारिक घटनेवरून स्फुरल्याचं म्हटलं जातं, पण त्यात फार तथ्य नाही, कारण मूळ घटनेत लॉस एन्जेलिसवर होऊ घातलेल्या हल्ल्याची केवळ पूर्वसूचना दिली गेली होती, तीदेखील पृथ्वीवासीय शत्रूकडूनच. प्रत्यक्षात हल्ला झालाच नाही, मात्र कॉन्स्पिरसी थिअरिस्टना शंका आली की सरकार काहीतरी लपवण्याचा प्रयत्न करतंय. मग या लपवल्या जाणाऱ्या गोष्टींचा सायीस्कर अर्थ ज्याने त्याने लावला.
‘बॅटल: लॉस एन्जेलिस’ हा चित्रपट बरा की वाईट, याबद्दल कोणामध्येच एकमत नाही. प्रेक्षक आणि समीक्षक या चित्रपटाने पूर्णपणे विभागले गेले आहेत. मला तो पूर्णपणे आवडला नसला, तरी त्यात बऱ्याच गोष्टी लक्षवेधी वाटल्या. त्याचा सूर हा आजचा आहे. अनेकानेक संदर्भस्थळांचा त्याला आधार आहे आणि फॅन्टसी त्याच्या पटकथेतला महत्त्वाचा घटक असूनही त्याने वास्तववादाला पूर्णपणे वाऱ्यावर सोडलेलं नाही. ‘बॅटल’ सुरू होतो, तो प्रत्यक्ष युद्धाला तोंड फुटल्यावर. पण प्रत्यक्ष शत्रूंचं दर्शन न घडवता. मग चटकन तो आदल्या दिवसावर येतो आणि त्यातल्या पात्रांचा परिचय करून देतो. त्यांचा व्यक्तिविशेष हा जाड टाइपात अधोरेखित करतो. फ्लॅशबॅक संपल्यासंपल्या लक्षात येतं की, आतापर्यंत मिटीओराइट भासत असलेल्या यानातून हा परकीय शत्रू पृथ्वीवर पोहोचला आहे आणि युद्ध कोणत्याही क्षणी आपल्या विरोधात जाईल. आतापर्यंत परिचित झालेल्या पात्रांवर आता एक कामगिरी सोपवली जाते, ती एका विशिष्ट भागात अडकलेल्या काहीजणांना सोडवून आणण्याची. अमुक तासांनंतर या भागावर बॉम्बहल्ला करण्यात येणार असतो आणि सारं बेचिराख होणार असतं. एका पोलीस चौकीत आश्रय घेतलेले हे नागरिक बळी पडू नयेत म्हणून त्यांच्याहून संख्येने अधिक सैनिकांना या धोक्यात लोटलं जातं आणि चित्रपट सुरू होतो.
युद्धाच्या राजकारणावर फार न बोलताही बरंच काही बोलून जाणाऱ्या ‘सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन’मध्ये एका माणसाला सोडवायला धाडलेले आठजण आणि त्याची ‘द मॅन इज द मिशन’ ही टॅगलाइन आपल्यापैकी अनेकांना नक्कीच आठवत असेल. मात्र इथलं मिशन केवळ त्यावरूनच स्फुरलेले आहे असं नाही अन् दुसऱ्या बाजूने बोलायचं तर, ‘रायन’चा प्रभावदेखील या एका घटकापुरता मर्यादित नाही. ‘रायन’च्या काळात दिग्दर्शकाला कथा सांगण्यापलीकडे जाऊन प्रेक्षकाला थेट अनुभव द्यावासा वाटणं हा योगायोग नव्हता, तर तो चित्रपट माध्यमाच्या नैसर्गिक उत्क्रांतीचा भाग होता. प्रेक्षकांना केवळ गोष्ट सांगणारा चित्रपट नको होता, तर या ना त्या प्रकारे त्याच्या आयुष्याशी संबंधित असणारा, त्यांना केवळ भावनिकदृष्टय़ाच नव्हे, तर प्रत्यक्ष गुंतवणारा चित्रपट हवा होता. ‘सेव्हिंग प्रायव्हेट रायन’ला आज १० वर्ष उलटून गेली आहेत. मधल्या काळात घडलेल्या दोन महत्त्वाच्या गोष्टी म्हणजे रिअॅलिटी टी.व्ही.चा वाढता पगडा अन् गेमिंग इंडस्ट्रीमध्ये झालेली क्रांती. पूर्वी चित्रपटांचं जग अन् सामान्यांचं जग यात फार अंतर होतं. इंटरनेट अन् टीव्हीने आज हे अंतर पुसून टाकलंय. या दोन माध्यमांद्वारे सामान्य माणसंच अचानक स्टार होऊ घातलीयत, घराघरांत पोचलीयत. कॉम्प्युटर अन् कन्सोल गेम्सनी तर त्याहीपुढे जाऊन सामान्य माणसांना परकाया प्रवेशाची संधी देऊ केली आहे. छोटय़ा पडद्यावरच्या रोमहर्षक साहसांना नायकाच्या भूमिकेतून जगण्याची दृष्टी दिली आहे. त्यामुळे आज चित्रपटाकडून दिला जाणारा अनुभव हा पूर्वीपेक्षा अधिक अस्सल, अधिक जिवंत असण्याची गरज तयार झाली आहे, जो आपल्या प्रेक्षकाला टी.व्ही./ इंटरनेट/गेम्सपासून बाजूला करून चित्रपटगृहात घेऊन येईल.
‘बॅटल: लॉस एन्जेलिस’चा फॉरमॅट हा गेमर्सना परिचित फॉरमॅट आहे; किंबहुना एका दृष्टीने तेच त्याचं आकर्षणही आहे. ‘गिअर्स ऑफ वॉर’ किंवा ‘हॅलो ट्रिलजी’सारखे खेळ खेळणाऱ्यांना या प्रकारचं आंतरग्रहीय युद्ध नवीन नाही. मात्र असं असूनही मोठय़ा पडद्याचे फायदे अन् तोटे दोन्ही आहेत. फायदा हा की, चित्रपटाचा अनुभव हा कधीही अधिक अस्सल वाटणारा! ‘बॅटल’ने निवडलेली शैलीदेखील ‘रायन’ किंवा रिडली स्कॉटच्या ‘ब्लॅक हॉक डाऊन’ या चित्रपटांना फाइन टय़ून करणारी आहे. छायाचित्रण प्रत्यक्ष रणभूमीचा आभास तयार करणारं, पूर्वीच्या न्यूजरील फूटेजच्या पठडीतलं- गतिमान अन् प्रत्यक्ष लढाईत सहभागी होऊन घेतल्यासारखं वाटणारं आहे. ‘बॅटल’ संपूर्ण युद्धातल्या स्ट्रॅटेजिक घडामोडींवर, हारजीतीवर लक्ष न देता आपलं लक्ष हे एका मिशनवर केंद्रित करतो. दिग्दर्शकाचा हा निर्णय चित्रपटाचा वास्तववाद वाढवणारा अन् खेळांमधल्या गेमप्लेच्याही अधिक जवळ जाणारा, त्यांच्या चाहत्यांना परिचित वाटणारा आहे. मात्र असं असूनही खेळाचा मुख्य फायदा असतो, तो खेळाडूच्या प्रत्यक्ष सहभागाचा, जो चित्रपटात अजून तरी येऊ शकत नाही. आणि जर चित्रपट इन्टरअॅक्टिव्हिटी आणू शकत नसेल तर निदान त्याने वैचारिक मतप्रदर्शन करणं किंवा पटकथा अधिक चांगल्या रीतीने फुलवत नेणं अपेक्षित आहे, जे करण्यात ‘बॅटल’ कमी पडतो.
खरं तर ‘बॅटल’ पुढे एक उत्तम प्रेरणास्थान असू शकलं असतं. रॉबर्ट ए. हाइनलिन यांची ‘स्टारशिप ट्रूपर्स’ कादंबरी ही या प्रकारच्या मानव-परग्रहवासी युद्धाचा आधार घेणारी, वरकरणी सायन्स फिक्शन, पण मुळात युद्धविषयक तत्त्वचिंतनात्मक आशय मांडणारी होती. त्या कादंबरीवर आधारित त्याच नावाचा पॉल वेरोवन दिग्दर्शित चित्रपट कीटकांसारख्या परग्रहवासीयांना चित्रित करणारा; परंतु दुसऱ्या महायुद्धाकडे निर्देश करणारा उत्तम युद्धपट होता. ‘रायन’च्या एकच वर्ष आधी पडद्यावर आलेल्या या चित्रपटाकडून ‘बॅटल’ काही शिकला असता, तर तो केवळ थरारक अनुभवापलीकडे जाऊन काही भाष्यकर्ता युद्धपट होऊ शकला असता. मात्र त्याऐवजी तो प्रेरणा घेतो ती ‘इन्डिपेन्डन्स डे’ (१९९६) सारख्या केवळ रंजनप्रधान चित्रपटाच्या पटकथेवरून. जिचा भर आशयापेक्षा सुखान्त शेवटावर आणि खोटय़ा वीरश्रीवर आहे. परिणामी त्याचा उत्तरार्ध हा योगायोग आणि अमेरिकन नायकांचा अंतिम विजय या भाबडय़ा स्वप्नरंजनात्मक वाटेने जातो अन् फार काही हाती लागत नाही. तरीदेखील आपल्या दृश्यात्मकतेतून तो करत असलेली कामगिरी ही दुर्लक्ष करण्याजोगी नक्कीच नाही.
प्रश्न हा आहे, की पुढे काय? चित्रपट हे नेहमीच दृश्य आणि विचार या दोन डगरींवर पाय ठेवून चालत आलेले आहेत. जेव्हा पारडं एका बाजूने जड व्हायला लागतं, तेव्हा दुसऱ्या बाजूने हलकं. प्रभावी सादरीकरण हे प्रेक्षकांना अशा प्रकारे दृश्यात अडकवू पाहतं, की त्यांची अपेक्षा दृश्यापलीकडे जाणार नाही. हे स्वतंत्र चित्रपटांपुरतं चालून जाणारं असलं, तरी या प्रकारची लाट ही या माध्यमाला मारक ठरू शकते, कारण दृश्य-भाग हा कलेचं तात्पुरतं आकर्षण ठरला, तरी तिचा पुढला मार्ग दाखवतो तो विचार. ‘बॅटल’चं यश वा अपयश हे केवळ युद्धपटासाठी नव्हे, तर एकूण चित्रपटांसाठी कोणता कौल देतं, हे निरीक्षण करण्याजोगं आहे.
-गणेश मतकरी (लोकसत्तामधून)
Read more...
