मॅन बाईट्स डॉग- एका खुन्याची गोष्ट

काही वर्षांपूर्वी टीव्हीवर धक्कादायक बातमीपत्रात एका भुरट्या चोराचा मृत्यू दाखवला गेला, चवताळलेल्या जमावाच्या हातून घडलेला. आश्चर्य म्हणजे ही घटना मीडियाने उत्तम रितीने चित्रित केली होती. हे चित्रण होऊ शकलं म्हणजे ही चॅनलवाली मंडळी तिथे प्रत्यक्ष उपस्थित होती. मात्र त्यांनी हा प्रकार थांबविण्याचा काही प्रयत्न केलेला दिसला नाही. नंतर काही पोलिसांच्या मुलाखतीही या संदर्भात (अर्थात प्रतिस्पर्धी चॅनलवर) दाखविण्यात आल्या, ज्यात हा आश्चर्याचा सुरच पुढे आवळण्यात आला होता.
मीडियाची जबाबदारी- बातमी लोकांपर्यंत पोहोचवण्याची, हे मान्य. पण हा त्रयस्थपणा कितपत योग्य? हा एक प्रकारचा गुन्ह्यातला सहभागच नाही का ? सध्या टीव्ही चॅनल्समुळे बातमीपत्रांची जी जीवघेणी स्पर्धा सुरू झाली आहे, त्यामुळे मीडियाची भूमिका ही वेळोवेळी शंकास्पद ठराय़ला लागलेली आहे. आपल्याला आता पडायला लागलेला हा प्रश्न याआधी जगभरातल्या अनेकांना पडला असल्यास नवल नाही. बेल्जियममधला चित्रपट `मॅन बाईट्स डॉग` (१९९२) हा या प्रश्नाला वाचा फोडण्याचाच एक प्रयत्न आहे.
 `मॅन बाईट्स डॉग`  ही एक मॉक्युमेन्टरी आहे. म्हणजे दुस-या शब्दात सांगायचं तर बनावट डॉक्युमेन्टरी. दिग्दर्शक रेमी बेल्वॉच्या नेतृत्त्वाखाली चार स्टुडन्ट फिल्म मेकर्सनी केलेला हा प्रयोग आहे. काही खास कामगिरी बजावलेल्या असामान्य व्यक्तींपासून ते सामान्यजनांपैकी कोणीही माहितीपटाचा संभाव्य विषय असल्याने या विभागात एरवीच चिकार विविधता पाहायला मिळते. असं असूनही इथल्या नायकासारखी व्यक्ती क्वचितच माहितीपटात वापरली गेली असेल. बेनॉईट (बेनॉईट पोलवूर्दे) हा `मॅन बाईट्स डॉग` चा नायक. एरवी वागायला वाईट माणूस नाही. त्याच्या पालकांचं तर त्याच्याबद्दल उत्तमच मत आहे, पण तसा तो इतरांनाही फार उपद्रवी वाटत नाही. त्याला मित्र-मैत्रिणी आहेत, कला-साहित्याची त्याला आवड आहे, तो पियानो उत्तम वाजवतो. मात्र तो माहितीपटाचा विषय होण्याचं कारण म्हणजे तो खुनी आहे. एखाददुसरा नाही तर त्याने अनेक खून केले आहेत. त्यातून थोडेफार पैसे त्याला जरूर मिळतात. पण प्रामुख्याने ही त्याची आवड आहे. या विषयाचा त्याचा अभ्यासही दांडगा आहे. आपल्या बळींकडे एक नजर टाकून तो सांगू शकतो की, त्यांनी मौल्यवान चीजवस्तू कुठे लपवली असेल. म्हाता-यांपासून लहान मुलांपर्यंत सर्व वयाची प्रेतं बुडवायला त्यांना किती वजन बांधावं लागतं हेही त्याला तोंडपाठ आहे. तो फारसा भावनेच्या आहारी जात नाही. प्रत्येक गोष्टीबद्दल त्याचं वेगळं तत्त्वज्ञान आहे. अर्थातच त्याच्या बाजूने पाहणारं, पण म्हणून काय झालं?
बेनॉईटवर माहितीपट करणारा चमू हा सुरूवातीला पूर्णपणे त्रयस्थ (?) आहे. वाघाने केलेली हरणाची शिकार नॅशनल जॉग्रफीकचे लोक जितक्या निर्विकारपणे चित्रित करतात तितक्याच निर्विकारपणे ते बेनॉईटचे उद्योग टिपतात. मात्र पुढेपुढे हा सहभाग वाढत जातो. एखादं वजनदार प्रेत उचलायला हात लावणं काय, गुन्ह्याचा साक्षीदार ठरलेल्या मुलाला पकडायला बेनॉईटला मदत करणं काय किंवा मग अधिक प्रत्यक्ष भागीदारी... शेवटी मर्यादा ही नक्की कुठे घालायची?
एकदा का तुमचा पाय घसरला की तो घसरतच जायचा!  मीडियाची चमत्कृतीची आवड, त्यांच्या दृष्टिकोनाची संदिग्धता आणि भूमिकेमागचा प्रामाणिकपणा या सगळ्यांवर मॅन बाईट्स डॉग यथेच्छ टीका करतो, त्यातला बोचरा विनोद हा ब-याच मुद्दयांना सहजपणे स्पर्श करून जातो.
विषयासाठी हाय कॉन्सेप्ट असलेला हा चित्रपट बघायला मात्र सोपा अजिबात नाही. ब्लॅक अँन्ड व्हाईट चित्रिकरण, मुलाखती आणि कॅमेरामागचे संवाद यांनी माहितीपटाचा बाज पूर्णतः शाबूत राहतो अन् त्यामुळे बेनॉईटच्या कारवाया अधिक भयंकर वाटतात. त्यातून चित्रपट काहीच लपवत नाही. खून (अनेक), बलात्कार यासारख्या घटना तर तो दाखवतोच, वर त्याही कलात्मक वैगैरे न करता उघड्यावाघड्या तपशीलात. बळींच्या हत्यांचे प्रकार, त्यांच्या वयातील विविधता आणि बेनॉईटचं सततचं समालोचन अनेकदा अंगावर येतं. प्रसंग अनेकदा सभ्यतेच्या मर्यादा ओलांडून किळसवाणे होतात. हे असं असण्याला एक सोपं स्पष्टीकरण आहे. मुळात हा विषय निवडला गेला तो चित्रणासाठी. स्वस्त आणि चर्चा होऊ शकेल, वादग्रस्त झाल्याने प्रसिद्धी मिळेल आणि भडकपणासाठीच प्रेक्षकवर्ग मिळेल या अपेक्षेने. त्यामुळे त्याची या प्रकारची दृश्ययोजना ही गृहीतच धरली आहे. मात्र त्यामुळे आशयाबद्दलही सहानुभूती असूनही तो सर्वांना पाहता येईल, असं म्हणता येणार नाही.
शेवटी चित्रपटाबद्दल आणखी एक प्रश्न. गुन्हेगार अन् त्याला अप्रत्यक्षपणे साथ देणारा मीडियावर्ग यावर चित्रकर्त्यांचा रोख संपत असेल का? मला स्वतःला तसं वाटत नाही. अखेर मीडिया जर तडजोडी करत असेल, तर त्या कोणासाठी? तर प्रेक्षकांसाठी. म्हणजे जर दाखविणारे गुन्हेगार तर पाहणारेही (अप्रत्यक्षच पण तरीही) गुन्हेगारच. मग त्याच न्यायाने ही अपराधीपणाची भावना  `मॅन बाईट्स डॉग`च्या प्रेक्षकांपर्यंत न्यायला हरकत नाही. कदाचित दृश्यांमध्ये येणारा किळसवाणेपणा आडपडदा न ठेवता दाखविण्यामागे प्रेक्षकांना अस्वस्थ कऱणं अन् आपण जे पाहतो आहोत त्याबद्दल अधिक थेट प्रश्न उभं करणं हे देखील असू शकतं. असे प्रश्न ज्यांची उत्तरं आपल्याला चटकन सापडणार नाहीत.
-गणेश मतकरी.