चरित्र चरित्रपटांचे!

  बायॉग्रफीज आर बट द क्लोद्स अॅन्ड बटन्स आँफ द मॅन. द बायॉग्रफी आँफ द मॅन हिमसेल्फ कॅनॉट बी रिटन.
 - मार्क ट्वेन

  मार्क ट्वेनचा चरित्रांबद्दलचा विचार हा एका परीने चरीत्रपटांनाही लागू पडण्यासारखा आहे. खर््या व्यक्तिमत्वांना पडद्यावर उभं करणं हे जिकिरीचं काम असतं. व्यक्तिमत्व जितकं अधिक मोठं ,तितकं हे काम अधिक कठीण. ते उभं करताना पटकथाकार आणि दिग्दर्शक चरित्रनायकाच्या परिचित बाजूंचा उपयोग कायम करुन घेताना दिसतात. त्याच्या रुपाचे बारकावे, सवयी, आयुष्यातल्या महत्वाच्या घडामोडी यासारख्या ठळक गोष्टी , या व्यक्तिचा वरवर आभास तयार करण्यासाठी पुरेशा असतात. पण व्यक्तिरेखेचा प्राण या सा-यापलीकडे कुठेतरी, उघड न कळण्याजोग्या जागी दडलेला असतो. आणि हा अदृश्य प्राण पकडू पाहाणं हे या चित्रपटांपुढलं खरं आव्हान असतं.
    राष्ट्रपुरूषांच्या चित्रणाबाबत तर अधिकच गहिरे प्रश्न उभे राहातात.  त्यांचा तत्कालिन आणि आजवर टिकून असलेला जनमानसावरला प्रभाव, लोकांच्या डोळ्यासमोर असणारी त्यांची प्रतिमा, त्यांच्या विचारांचं काळाच्या आेघात टिकून राहाणं वा न राहाणं, जात/वर्ण/ धर्म अशा विचारांपासून दूर पण भावनेच्या जवळ येणार््या मुद्द्यांवरून या व्यक्तिमत्वांना असणारा पाठिंबा अथवा विरोध, त्यांनी आपल्या काळात करुन दाखवलेली कामगिरी आणि तिचे क्षणिक वा दूरगामी परिणाम ,या सार््यांचा काही एक प्रमाणात विचार या चरित्रपटांमधून होणं आवश्यक असतं मात्रं तो करताना सावधगिरी बाळगणं आवश्यक असतं. चित्रपटाने जराही वेगळा , टोकाचा, आक्षेपार्ह्य सूर काढणं हे वाद निर्माण करणारं ठरु शकतं.
  गेल्या वर्षी अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष एब्राहम लिंकन यांच्या व्यक्तिरेखेला केंद्रस्थानी ठेवून हॉलिवुडने केलेले ( आणि कालांतराने आपल्याकडेही प्रदर्शित झालेले) दोन िचत्रपट पाहिले तर अशा व्यक्तिमत्वाच्या चित्रणात किती टोकाचा वेगळेपणा असू शकतो हे पाहाता येईल.  यातला पहिला होता तो नाव, व्यक्तिरेखेची बाह्य प्रतिमा, लोकप्रियता आणि आयुष्यातला काही  तपशील घेऊन रचलेला पण अर्थातच संपूर्ण काल्पनिक 'एब्राहम लिंकन : व्हॅम्पायर हन्टर' ,तर दुसरा होता, नुकताच आपल्याकडे प्रदर्शित झालेला आणि आँस्कर स्पर्धेत पुढे असणारा ,लिंकनच्या चरीत्रातला अखेरचा काही काळ घडला तसा उभारणारा स्पीलबर्गचा 'लिंकन'.
   स्पीलबर्गचा चित्रपट हा प्रत्यक्ष घटनांशी प्रामाणिक असणारा आणि अमेरिकन समाजासमोर लिंकनची जी प्रतिमा आहे तिच्याशी सुसंगत असाच आहे . याउलट बेकमाम्बेटोव दिग्दर्शित व्हॅम्पायर हन्टर हा केवळ त्या विशिष्ट काळात घडणारा भय-साहसपट आहे आणि प्रत्यक्ष लिंकनच्या व्यक्तिमत्वाचा इथे तसा संबंध नाही . मात्र तो केवळ त्याचं नाव वापरतो असं नाही. ट्वेनच्या शब्दात तो लिंकनच्या 'क्लोद्स अॅन्ड बटन्स' चाही पुरेपुर वापर करतो. त्याच्या दिसण्याबोलण्यापासून सिव्हील वाॅरसारख्या संदर्भांपर्यंत गोष्टीना तो आपल्या कथानकात गुंफतो आणि  विडंबनाचा आधार न घेता सरळ गोष्ट सांगतो. हा चित्रपट जिच्यावर बेतला आहे ती सेथ ग्रॅहम-स्मिथची कादंबरी, आणि प्रत्यक्ष चित्रपटदेखील अमेरिकेत कोणत्याही वादाशिवाय प्रदर्शित होऊ शकला यावरूनही त्यांचा चित्रपटाकडे ,साहित्याकडे किंवा एकूण कलेकडे पाहाण्याचा दृष्टीकोन किती मोकळा आहे याची कल्पना येऊ शकते. आपल्याकडे असा गंमतीदार, खेळकर दृष्टीकोन मान्य होईल अशी कल्पनाही करता येत नाही.
  या चित्रपटाप्रमाणेच, राष्ट्रीय व्यक्तिमत्वाच्या प्रतिमेचा आधार घेऊन काल्पनिक कथानक मांडणारं , आणि केवळ कलेकडे पाहाण्याच्या मुक्त दृष्टीकोनाने प्रेक्षकांपर्यंत पोचू शकणारं आणखी एक उदाहरण चटकन आठवण्यासारखं आहे आणि ते म्हणजे गॅब्रिएल रेंजची ब्रिटिश माॅक्युमेन्टरी ' डेथ आॅफ ए प्रेसिडेन्ट' (२००६).
   'डेथ आँफ ए प्रेसिडेन्ट' मधे राष्ट्राध्यक्षाच्या हत्येच्या घटनेवर आधारीत चांगल्या माहितीपटाचे सर्व गुणधर्म आहेत. हत्येच्या दिवसाचं उपलब्ध आर्कायवल फूटेज, त्या दिवसाच्या घटनांचा लावलेला ताळमेळ, संबंधितांच्या मुलाखती, तपास ,असं सारं काही आहे. फरक एवढाच की इथे दाखवलेली हत्या ही जाॅर्ज डब्ल्यू. बुश यांची आहे, जे चित्रपटनिर्मिती आणि प्रदर्शनादरम्यान सत्तेवर होते आणि आजही हयात आहेत. गंमतीची गोष्ट अशी, हत्येसारखी धक्कादायक गोष्ट दाखवूनही, यातलं बुश यांचं चित्रण सहानुभूतीने केलेलं आहे. त्यांची टिंगल करायचा ,वा प्रतिमा मलीन करण्याचा प्रयत्न इथे कुठेच दिसत नाही, जो मायकेल मूरने आपल्या 'फॅरेनाईट ९११'(२००४) या बुशविरोधी माहितीपटात सपाटून केला आणि पुढे आॅलिवर स्टोन सारख्या विख्यात दिग्दर्शकानेही आपल्या ' w.' (२००८)या जाॅर्ज डब्ल्यू. बुश यांच्यावरल्या चरित्रपटात केला. सर्वोच्च स्थानावर असणार््या हयात व्यक्तीवरले याप्रकारचे या ना त्या मार्गाने वादग्रस्त प्रयत्नही अमेरिकेत प्रदर्शित झाले, यातही त्यांच्या धोरणाचा मोकळेपणाच दिसून येतो.
   चरीत्रपटांच्या निर्मितीमागची एक प्रमुख अडचण असते ती त्यात दाखवण्याजोग्या घटनांची लांबी आणि त्या दाखवण्याकरता उपलब्ध कालावधी यांचं व्यस्त प्रमाण. राजकीय व्यक्तिमत्वंाच्या कार्याचा आढावा तर बहुधा काही दशकांच्या कालावधीवर पसरलेला असतो, आणि त्यातले महत्वाचे प्रसंग प्रेक्षकांसमोर येणं हे चित्रकर्त्यांना गरजेचं वाटतं. त्याशिवाय मुख्य कारकिर्द सुरु होण्याआधीचा जडणघडणीचा काळही असतोच. या परिस्थितीत मग सार््या घटना ठराविक वेळात बसवणं ही एक मुश्कील कामगिरी होऊन बसते. यावर सार््याच घटनांचं त्रोटक चित्रण करणं वा मोजक्याच कालावधीवर लक्ष केंद्रीत करुन बाकी गोष्टींचे केवळ उल्लेख करणं असे दोनच पर्याय चित्रकर्त्यांपुढे उरतात. यातला दुसरा मार्ग अनेक महत्वाच्या चरित्रपटात वापरलेला दिसतो. गुलामी रद्द करणारा कायदा लागू करून घेण्यासाठी लिंकनने अखेरच्या काही दिवसात केलेले यशस्वी प्रयत्न मांडणारा 'लिंकन'(२०१२), प्रिन्सेस डायनाच्या मृत्यूनंतरच्या काळातली दुसर््या एलिझबेथ राणीची उलाघाल दाखवणारा 'द क्वीन' (२००६) , ब्रिटीश टाॅक शो होस्टने घेतलेल्या निक्सनच्या पर्दाफाश मुलाखतींना केंद्रस्थानी ठेवणारा 'फ्राॅस्ट/निक्सन'( २००८) आणि हिटलरच्या अखेरच्या दहा दिवसांना दाखवण्यासाठी आपल्याला थेट बन्करमधे घेऊन जाणारा 'डाउनफाॅल' ( २००४) ही सारी याच प्रकारच्या चित्रपटांची गाजलेली उदाहरणं मानता येतील.
   मात्र याचा अर्थ असाही नाही की या प्रकारचा मर्यादित अवकाश हा प्रत्येकच चरित्रपटाची गरज असते. चरित्रनायकाच्या प्रचंड कारकिर्दीचं सखोल दर्शन घडवणारे चित्रपटही अनेक आहेत. आयरीश  नेत्याच्या लढाऊ आयुष्याचा आढावा घेणारा 'मायकेल काॅलिन्स', मार्टीन लूथर किंगला समकालीन असणार््या  बंडखोर कृष्णवर्णीय नेत्याचं आयुष्य दाखवणारा 'माल्कम एक्स' ,आणि इतरही काही. या ढाच्यातलं माझं सर्वात आवडतं उदाहरण म्हणजे   रिचर्ड अॅंटेनबरो दिग्दर्शित 'गांधी' (१९८२).
   साउथ आफ्रिकन ट्रेनमधे मिळालेल्या अपमानास्पद वागणुकीपासून गाधीजींच्या आयुष्यातला एकही महत्वाचा प्रसंग हा चित्रपट सोडत नाही. अगदी ते हजर नसणारे, पण त्यांच्या लढ्याशी संबंंधित जालिअनवाला बागेसारखे महत्वाचे प्रसंगही तो दाखवतो, मात्र निव्वळ या प्रसंगांची स्पष्ट मांडणी हा त्याचा हेतू नाही. तो गांधींचं जीवनविषयक तत्वज्ञान मांडतो आणि त्याही पलीकडे जाउन तो ते माणूस म्हणून कसे होते हे सांगतो. केवळ मिठाच्या सत्याग्रहासारखे हायलाईट्स दाखवून तो थांबत नाही, तर त्यांचं कस्तुरबाबरोबरचं ,अनुयायांबरोबरचं, काँग्रेसच्या इतर नेत्यांबरोबरचं वागणं कसं होतं हे मांडतो. चित्रपट आठवला की आठवतात, ते गाधींना माणूस म्हणून दाखवणारे छोटे छोटे प्रसंग जे चित्रपटाचा प्राण आहेत. इथल्या प्रमुख भूमिकेतला बेन किंग्जलीदेखील  गांधीच्या लकबी उचलण्याचा प्रयत्न करतोय असं वाटत नाही, तर त्याची प्रत्येक हालचाल स्वाभाविक वाटते. जणू तो गांधीच बनून जातो. चरीत्रनायकाच्या बाह्यरुपाबरोबरच त्याचा आत्मा पकडणारे जे मोजके चरित्रपट आहेत त्यातला हा एक मानावा लागेल.
   आपल्याकडेही या वळणावर राजकीय चरित्रपट बनवण्याचे अनेक प्रयत्न झाले. काही,म्हणजे केतन मेहताचा 'सरदार'(1993) किंवा डाॅ जब्बार पटेलांचा 'डाॅ बाबासाहेब आंबेडकर' (२०००) यांसारखे रिस्पेक्टेबल, तर  बेनेगलांच्या ' नेताजी सुभाषचंद्र बोस: द फरगाॅटन हिरो' (२००५) सारखे हास्यास्पद. मात्र 'गांधी'च्या दर्जाला कोणताच येउ शकला नाही तो  घटनांमधे गुरफटून जाऊन नायकाचा आत्मा उभा करण्यात आलेल्या अपयशाने.
   अशा राजकीय व्यक्तिरेखांचं दर्शन चित्रपट प्रेक्षकांना आणखी एका पध्दतीने करुन देउ शकतात ते म्हणजे  व्यक्तिमत्वाचे पैलू, त्यांचा जनसामान्यांवरला प्रभाव, त्यांची दृष्टी याची झलक आपल्यापुढे आणत, त्यांच्या संपूर्ण कर्तुत्वाचा विचार एकतर बाजूला ठेवत वा त्याची थोडक्यात आेळख देत. जाॅन फोर्डने हेन्री फोन्डाला प्रमुख भूमिकेत ठेवून राजकारणात जाण्याआधी वकिली करणार््या एब्राहम लिंकनची गोष्ट आपल्या 'यंग मिस्टर लिंकन'(१९३९)मधे सांगितली ती त्यातल्या रहस्याकरता नाही,तर भावी राष्ट्राध्यक्षाच्या व्यक्तिमत्वाचा एक अभ्यास म्हणून. आॅलिव्हर स्टोनच्या 'जेएफके'(१९९१) मधे केनेडी हत्येचा पुन्हा तपास झाला, पण आपल्याला दिसली ती या हत्येने तयार झालेली पोकळी जी आज इतक्या वर्षांनंतरही कायम आहे.
   आज हे चरीत्रपट महत्वाचे ठरतात ते केवळ एक इतिहासातली नोंद म्हणून नाही, तर या व्यक्तिरेखांच्या अस्तित्वाकडे, त्यांच्या समाजातल्या स्थानाकडे, त्यांच्या कार्याकडे त्या त्या काळात टाकलेला एक दृष्टीक्षेप म्हणून. हा दृष्टीक्षेप कायम त्रयस्थ असतो वा या चरीत्रांकडे सकारात्मक पध्दतीनेच पाहाणारा असतो असं नाही. मात्र तो आपल्याला हे चेहरे विसरु देत नाही. आपल्यासाठी तो इतिहास जिवंत ठेवतो. पुस्तकाच्या पानावरल्या छापील सत्यापलीकडे नेऊ पाहातो. काळाच्या पडद्याआड गेलेल्या या नायकांशी आपली आेळख ताजी ठेवतो.
 - गणेश मतकरी 
 (लोकसत्तामधून )