मॅन आँफ स्टील- अर्थात सुपरमॅन (फायनली) रिटर्न्स

सुपरमॅनची आपल्या डोळ्यासमोर एक निश्चित प्रतिमा आहे. त्याचा आयकाॅनिक वेष, त्याची भल्या माणसाची इमेज, त्याचा लुईस लेनबरोबरचा जन्टलमनरी रोमान्स हे सगळं आपल्या परिचयाचं आहे. डिसीचा दुसरा मोठा नायक बॅट मॅन, याच्या पूर्ण विरोधात अशी ही प्रतिमा आहे. सावल्यांमधे वावरणा-या, अनेक मुलींबरोबर वरवरची लफडी करतानाही मनातून एकट्या पडलेल्या आणि शक्तीपेक्षा युक्तीवर अवलंबून राहाणा-या ब्रूस वेन अर्थात बॅट मॅनच्या तुलनेत सुपरमॅनची सूर्याची ओढ आणि न्याय अन्यायाचे सोपे ढोबळ नियम हे अनेकदा अधिक पटणारे, पचणारे वाटतात. हाच सरळपणा त्याच्या कथांच्या तपशीलातही आहे. खेडेगाव आणि शहर यांची स्माॅल व्हिल आणि मेट्रोपोलिस ही नावं, कथानकांमधे  रहस्यांहून अधिक प्रमाणात एन्वायर्नमेन्टल मुद्द्यांना येणारं महत्व, कथनशैलीचा साधेपणा, चित्रांची क्लासिक ठेवण या सार््यातून सुपरमॅन एक भरवशाची यशस्वी नायक व्यक्तिरेखा बनली आहे. नाही म्हणायला सुपरमॅनला त्याच्या पुस्तकी अवतारात रिइन्व्हेन्ट करण्याचे कमी प्रयत्न झालेले नाहीत. विविध चित्रकार आणि लेखकांकडून त्याच्या कथांमधे दृश्य आणि रचनात्मक बदल करण्याचे झालेले प्रयत्न, डूम्सडे कडून ओढवलेला त्याचा मृत्यू आणि पुनर्जन्म, तथाकथित समांतर विश्वांशी जोडलेले या व्यक्तिरेखेचे धागे, डि सी च्या एल्सवर्ल्ड मालिकेमार्फत वेगवेगळ्या कल्पित विश्वांमधे होणारी त्याची सफर, हे सारं आहेच. पण त्या सगळ्यातूनही त्याची मूळची लार्जर दॅन लाईफ सज्जन प्रतिमा तशीच राहिली  आहे. ही प्रतिमा , 'सुपरमॅन' हे नाव घेताच तिच्या बारीकसारीक कंगो-यांसह डोळ्यापुढे उभी राहाते. त्यामुळे जेव्हा या व्यक्तिरेखेवर आधारीत चित्रपट ,' सुपरमॅन' या शब्दाला आपल्या नावातून टाळतो, तेव्हा त्यामागे काय कारण असेल असा प्रश्न उपस्थित होतो.
आणि कारण अर्थातच आहे. झॅक श्नायडर दिग्दर्शित आणि क्रिस्टफर नोलन निर्मित ' मॅन आॅफ स्टील'चा प्रयत्न हा गेल्या काही ( म्हणजे दुस-या भागापासून पुढल्या) भागांमधून आपला चार्म हरवून बसलेल्या या आेरिजिनल महानायकाला त्याच्या नेहमीच्या प्रतिमेपासून बाजूला काढून रिइन्व्हेन्ट करण्याचा प्रयत्न करतो. काहीसा नोलनने आपल्या बॅटमॅन चित्रत्रयीमधून केला होता तसाच. त्यात त्याची क्रिप्टोनवरुन झालेली क्लासिक पाठवणी ,किंवा केन्ट कुटुंबात त्याचं मोठं होणं असे भाग जरुर येतात पण त्यांच्या संकल्पनेत आणि दृश्य सादरीकरणातही पारंपारीक दृष्टीकोनापेक्षा वेगळेपणा आहे. सुपरमॅन या नावामागचं परिचित वातावरण टाळण्याकडे असलेला कल, हा टायटलमधून हे लोकप्रिय नाव नाहीसं करण्यामागे असावा.
श्नायडरच्या डोक्यातला सुपरमॅन हा आधीच्या सुपरमॅन चित्रपटांपेक्षा आणि काॅमिकबुक वर्जनपेक्षाही बराचसा गडद आहे. त्याच्या मूळ कल्पनेतली फॅन्टसी गृहीत धरूनही थोडा वास्तववाद आणण्याचा प्रयत्न आहे. या वास्तववादाच्या पातळ्याही वेगवेगळ्या आहेत. कधी तो दृश्यांचा ग्लॅमरस बाज काढून टाकून त्यांना खरोखरीच्या जगात कुणीतरी डिजिटल कॅमेराने टिपल्यासारखी राॅ दाखवणारा  आणि काॅम्पोजिशन्सच्या सांकेतिक कल्पनांना बाजूला ठेवत तो क्षण पकडण्यासाठी धावणार््या कॅमेरासारखा  दृश्यात्मकतेशी जोडलेला आहे. कधी तो  क्लार्कच्या मानलेल्या वडिलांनी ,जोनथन केन्टनी ( केव्हिन काॅसनर) दिलेल्या आपलं गुपित लपवण्यासाठी कोणत्याही थराला जाण्याच्या टोकाच्या प्रॅक्टीकल अॅडव्हाईससारखा विचारांच्या पातळीवरला आहे. तर कधी खलनायकाचा वाईटपणा आपण सीमेच्या कोणत्या बाजूने त्याच्याकडे पाहतो आहोत यावर अवलंबून असल्याचं जाणणारा, संकल्पनांच्या पातळीवरला आहे.
मध्यंतरी आलेला स्टार ट्रेक - इन्टू डार्कनेस  जसा मूळ मालिकेच्या दुसर््या भागात येऊन गेलेल्या 'खान' या लोकप्रिय खलनायकाला कथानकात आणतो, तसाच मॅन आफ स्टीलदेखील मूळ सुपरमॅन मालिकेच्या दुस-या भागातल्या जनरल झाॅडचं पुनरुज्जीवन करतो. इथला झाॅड (मायकेल शॅनन) हा मूळ चित्रपटातल्यासारखा केवळ खुनशी मात्र नाही. त्याला स्वतःचं पटण्याजोगं तर्कशास्त्र आहे.  आेव्हरअॅक्टींग हा एक गुन्हा सोडता त्याचं इतर वागणं हे समर्थनीय आहे. क्रिप्टाॅनला पुनरुज्जीवन देण्याच्या नादात पृथ्वीवासियांकडे काणाडोळा करण, हे त्याच्या दृष्टीकोनातून पाहाता पटायला काय हरकत आहे? शेवटी त्याच्या जागी पृथ्वीवासी असता, तर त्याने आपल्या लोकांपुढे क्रिप्टाॅनचे रहिवासी जगतात का मरतात याची पर्वा केली असती का?
रचनेच्या बाबतीत 'मॅन आॅफ स्टील' एक मजेशीर गोष्ट करतो. तो अपेक्षेप्रमाणेच  उध्वस्त होऊ घातलेल्या क्रिप्टाॅनवर ( मार्लन ब्रँडोची तुल्यबळ रिप्लेसमेन्ट ठरणा-या रसेल क्रो सह) सुरुवात करतो, पण पुढे तो बालपण ,तारुण्य, मेट्रोपोलिसमधे डेली प्लॅनेट मधली नोकरी असा परिचित क्रम घेत नाही . तो लाना लँग, जिमी आेलसन, लेक्स लूथर या नेहमीच्या सुपरमॅन स्टेपल्सनाही थारा देत नाही. त्याएेवजी पटकथेत तो दोन लोकप्रिय चित्रप्रकार एकत्र करतो. ते म्हणजे ठराविक सुपरहिरो साहसकथा आणि पृथ्वीविनाश साधणारे 'इन्डिपेन्डन्स डे ' छापाचे विज्ञान/साहस/ फॅन्टसी पट. क्रिप्टाॅन विनाशानंतर तो सुरुवात करतो, ती व्यथित आणि आपल्या असण्यामागचं कारण शोधणार््या , जगापासून दूर पळणार््या आणि लोकांना मदत करतानाही आपलं नाव लपवणार््या क्लार्कवर( हेन्री कॅविल) . योगायोगाने एका बातमीचा पाठपुरावा करत असणार््या लुईस लेनशी (एमी अॅडम्स) त्याची गाठ पडते.  डेली प्लॅनेटचा संपादक पेरी व्हाईट ( लाॅरेन्स फिशबर्न) तिची या विशेष माणसाबद्दलची बातमी छापायला नकार देतो, पण लुईस पाठपुरावा करुन क्लार्कची सारी माहिती शोधते. मात्र प्रकरण पुढे जाणार एवढ्यात जनरल झाॅड आपल्या यानातून पृथ्वीवर येऊन पोचतो आणि आपल्या ग्रहावरल्या रहिवाशाला ताबडतोब हवाली न केल्यास पृथ्वीच्या विनाशाची धमकी देतो. तोवर पृथ्वीवासियांना माहितही नसणारा सुपरमॅन पृथ्वीला वाचवण्यासाठी झाॅडच्या स्वाधीन व्हायचं ठरवतो पण अर्थातच आपल्या ग्रहाचा विनाश झालेला असताना झाॅड आणि त्याचा चमू आयत्या मिळालेल्या पृथ्वीला हातचं सोडतील ही शक्यताही कमीच असते.
मॅन आॅफ स्टीलचा पूर्वार्ध हा नक्कीच उत्तरार्धाहून अधिक चांगला आहे. मला त्यात कमी वेळ असणारा पण  उत्तम लिहिलेला क्लार्क आणि जोनथनचा भाग खूप चांगला वाटला . पण तो सोडूनही त्यात सुपरमॅनला ह्यूमनाईज करणार््या अनेक गोष्टी आहेत. उत्तरार्धात एकदा का लढाई सुरु झाली की चित्रपट नेहमीच्या नासधूस मोडमधे जातो आणि थोडक्या वेळात अधिकाधिक इमारती खाली कशा येतील हे पाहायला लागतो. स्पेशल इफेक्ट डिपार्टमेन्टचं काम एकदम वाढतं आणि चित्रपट व्यक्तींना बाजूला सारुन केवळ भव्यतेच्या मागे जातो की काय असा धोका तयार होतो.  असा धोका यापूर्वी अनेक चित्रपटांना ( उदां बॅटल: लाॅस एंजेलिस, गाॅडझिला) संपवून गेला आहे . मात्र या चित्रपटात तो तसं करत नाही ते दिग्दर्शक श्नायडरमुळे. ज्यांनी या दिग्दर्शकाचे आधीचे चित्रपच पाहिले असतील ( ३००, वाॅचमेन, सकर पंच) त्यांना हे माहित असेल की तो मॅक्झिमलिस्ट वर्गात बसणारा दिग्दर्शक आहे. तो कमीत कमी आणि आवश्यक गोष्टींवर फोकस न ठेवता कमी अवकाशात अधिकाधिक गोष्टी भरण्याचा प्रयत्न करतो. अधिक उपकथानकं, मोठे नटसंच, खूप इफेक्ट्स अशी गर्दी करायला त्याला आवडते, पण माझ्या मते तो भरकटत नाही. गंमत म्हणजे ३०० किंवा वाॅचमेन सारख्या ग्राफिक नाॅव्हेल्सवर आधारित चित्रपटात जरी तो त्या त्या काॅमिक इमेजरीला तशीच पडद्यावर आणण्याचा प्रयत्न करत असला तरी इथला त्याचा सुपरमॅन हा कन्वेन्शनल ग्राफिक्सपलीकडे जाणारा आहे. श््नायडर काय करतोय ते त्याला इथे माहीत आहे आणि केवळ डोळे दिपवणं हा त्याचा हेतू नाही.
या चित्रपटाच्या उत्तरार्धातली इमेजरी ही ९११ ची आठवण करुन देणारी आहे हे  मी सांगायला नको, आणि त्या प्रकारचा हा पहिला प्रयत्न नाही हेदेखील. क्लोवरफील्ड, बॅटल: लाॅस एंजेलिस आणि हल्लीच्या अनेक चित्रपटांतून हा वर्तमानाच्या भीषण रुपाला समांतर पध्दतीने पडद्यावर आणण्याचा प्रयत्न झाला आहे. इथे या अप्रोचचं महत्व आहे ते तो 'सुपरमॅन' सारख्या महत्वाच्या प्रतीमेला ,प्रतिकाला अपडेट करण्याचा प्रयत्न करत असल्याने. नासधूशीत धन्यता मानणार््या अनेक चित्रपटांत एक क्षण असा येतो की आपण पात्र किंवा चित्रपट याची पर्वा करणं सोडतो आणि 'चला, आता खूप झालं' असं म्हणत चित्रपटातला रस काढून घेतो. मॅन आॅफ स्टीलमधे मी त्या क्षणापर्यंत पोचलो नाही. क्लार्क आणि लुईस यांच्यात मला वाटणारा इंटरेस्ट कायम राहिला.
'मॅन आॅफ स्टील' नोलनच्या डार्क नाईट चित्रत्रयीप्रमाणे सुपरमॅनला पुनरुज्जीवन देईल का, हा इथला सर्वात महत्वाचा प्रश्न आहे. खासकरुन ब्रायन सिंगरचा 'सुपरमॅन रिटर्न्स' अयशस्वी ठरला असताना. मला वाटतं तो ते  करुन दाखवण्याची खूपच शक्यता आहे आणि त्यात नोलनचं निर्मात्यांमधे असणंही फार महत्वाचं नाही. मात्र आवश्यक आहे ते मधे दिग्दर्शक न बदलणं. श्नायडरला पुढचा मार्ग दिसत असल्याचा स्पष्ट संकेत 'मॅन आॅफ स्टील' मधे आहे. तो त्याच मार्गावर राहू शकला तर मार्वलच्या वाढत्या साम्राज्याला तोंड देऊ शकणारा डिसीचा हा सर्वात मोठा नायक पुन्हा स्पर्धेत येईल हे वेगळं सांगायला नको.
-गणेश मतकरी.