चित्रांगदा- सत्याचा प्रयोग

ऋतूपर्णो घोष हे नाव आपल्याकडे चांगलंच परीचयाचं आहे, खासकरुन ब्लॉकबस्टर वर्गापलीकडलं चित्रपटांचं अस्तित्व मान्य करणा-या प्रेक्षकांमधे , आणि अशा चित्रपटांमधे काम करु पाहाणा-या कलावंत-तंत्रज्ञांमधे. आजच्या महत्वाच्या आधुनिक भारतीय दिग्दर्शकांमधल्या एक  असणा-या घोषांचं गेल्याच आठवड्यात अकाली निधन झाल्याने आपल्या चित्रपटसृष्टीला मोठाच धक्का बसला आहे. घोषांनी जरी दोनच हिंदी चित्रपट केले असले( रेनकोट आणि अजून अप्रदर्शित सनग्लास)  तरी त्यांच्या बारीवाली, चोखेर बाली, द लास्ट लिअर, अंतरमहल सारख्या चित्रपटातून अनेक परिचित हिंदी चेहरे आपण पाहिलेले आहेत. त्यांचं व्यक्ती म्हणून दर्शन मात्र आपल्याला कमी झालंय आणि त्यातही त्यांच्या दिसण्यात मध्यंतरी आलेल्या मोठ्या बदलाने या व्यक्तीबद्दल अधिक कुतूहल निर्माण झालंय जे स्वाभाविक आहे. त्यांचा गेल्या वर्षी प्रदर्शित झालेला आणि राष्टीय चित्रपट पुरस्कारांनी ज्युरी प्राईज देऊन गौरवलेला 'चित्रांगदा' हा काहीसा त्यांच्यात घडून आलेल्या बदलाशी जोडलेला, आणि वैचारिक दृष्टीने पाहाता आत्मचरित्रात्मक आहे असंही म्हणता येईल.
महाभारतातली अर्जुन जिच्या प्रेमात पडला त्या मणीपुरच्या राजकन्येची, चित्रांगदेची गोष्ट किंवा त्याहून अधिक महत्वाचं म्हणजे टागोरांनी त्यावर रचलेली संगीतिका ,ही या चित्रपटाच्या केंद्रस्थानी, संकल्पनेच्या स्वरुपात आहे. मुळात साध्या प्रेमकथेचं संगीतिकेत रुपांतर करताना टागोरांनी , या कथानकात एक महत्वाचा नाट्यपूर्ण बदल केला आहे.
त्यांची राजकन्या चित्रांगदा ही गादीची वारस असल्याने राजाने मुलासारखी वाढवलेली आहे. त्यामुळे तिचं रुप एका योध्यासारखं, पुरुषी आहे. मात्र अर्जुनाला पाहाताच ती प्रेमात पडते आणि त्याला वश करण्यासाठी मदनाकडून आदर्श  स्त्री रुप मिळवते.  ऋतुपर्णोंच्या चित्रपटाची प्रमुख व्यक्तीरेखा रुद्र ( घोष) नृत्यदिग्दर्शक आहे जो ही संगीतिका आपल्या ग्रुपसाठी बसवतोय. स्वतःची सेक्शुअँलिटी किंवा जेंडरही ठरवण्याचा प्रत्येक व्यक्तीला अधिकार आहे, ही चित्रांगदेमागची सबटेक्स्ट ( सब न ठेवता) रुद्र उलगडून दाखवतो आणि चित्रपटाला सुरुवात होते.
रुद्रची स्वतःची परिस्थिती ही बरीचशी या चित्रांगदेच्या व्यक्तिरेखेसारखी आहे. तो पुरुष असला तरी त्याचं अंतरंग स्त्रीचं आहे. त्याची स्वतःची तसं असण्याला हरकत नसली तरी त्याच्या आई वडीलांना हे मानवलेलं नाही. खासकरुन वडीलांना . एकदा रुद्रची ओळख पार्थो ( अर्थातच अर्जुनाचा संदर्भ) या ड्रमरशी होते आणि दोघे एकमेकांच्या प्रेमात पडतात. एकत्र राहण्याची स्वप्नं पाहायला लागतात. पण आपल्या देशात गे पालकांना कायद्याने मूल दत्तक घेता येत नाही( असं चित्रपट सांगतो. खरं खोटं माहीत नाही, पण हे खरं असेल तर तो शुध्द मूर्खपणा म्हणायला हवा. ) यातून मार्ग काढण्यासाठी रुद्र लिंगबदल करून घेण्याचं ठरवतो, आणि रुद्र-पार्थोचं कथानक खरोखरंच चित्रांगदेच्या वळणाने जायला लागतं.
या चित्रपटातली खरोखरच कौतुक करण्यासारखी गोष्ट म्हणजे तो ज्या मोकळेपणी , या टॅबू असलेल्या विषयाकडे पाहातो तीच. ऋतुपर्णोंनी स्वतः एका मुलाखतीत म्हंटल्याप्रमाणे त्यांच्याही घरी पारंपरिक वातावरण होतं आणि घरच्यांचा त्यांच्यात दडलेल्या स्त्रीत्वाला व्यक्त होऊ देण्याला विरोध होता. ते असेस्तवर ऋतूपर्णो वरवर पुरुषी वेषा-अविर्भावात राहिले. ते गेल्यानंतर मात्र त्यांनी आपलं व्यक्तिमत्व शक्य तितक्या पारदर्शकपणे लोकांपुढे मांडलं. असं वागणं प्रत्यक्षात आणणं जितकं कठीण आहे ,तितकाच हा त्या वागण्यामागच्या विचारांची चर्चा करणारा चित्रपट बनवणं आणि त्यात प्रमुख भूमिका करणं हेदेखील कठीण आहे. ( ऋतूपर्णोंनी एका स्वतः दिग्दर्शित न केलेल्या चित्रपटात, 'मेमरीज इन मार्च' मधेही या वळणाची भूमिका केली आहे, पण इथलं व्यक्तिचित्रण अधिक अवघड आहे. ) चित्रांगदाला आर्थिक यश मिळालं नाही यात आश्चर्य नाही कारण त्यातला आशय हा आपल्या प्रेक्षकांसाठी फारच नवा आहे. या विषयाकडे पाहाणारा इतका स्वच्छ दृष्टिकोन आपल्या प्रेक्षकाला ( मग तो साहित्य, चित्रपट आणि सर्वच कलांना खूपच मानणारा बंगाली प्रेक्षक का असेना) काहीसा बिचकवणारा आहे. मात्र महत्व याचं, की निदान त्याची निर्मिती होऊ शकली. मराठी वा हिंदी उद्योगात हे होऊ शकलं नसतं.
असं असतानाही मला काही  गोष्टी खटकल्या.  एक म्हणजे टागोरांच्या कथेतला सिम्बॉलिझम आणताना रुपांतर फार शब्दशः होतं. म्हणजे मदनाऐवजी कॉस्मेटीक सर्जन वगैरे (थेट असूनही )आपण समजू शकतो, पण इतर काही गोष्टी खटकतात. म्हणजे चित्रांगदाचं पुरुषी रुप जाऊन प्रेमात पडल्यावर तिनं सुंदर स्त्री  होणं हे संगीतिकेचा भाग असेल पण इथे सेक्स चेंज आँपरेशन वगैरे फापटपसा-याची काय गरज होती? नुसतं घरच्या शिस्तीत वाढल्याने पुरुषी अवसानानने वावरणा-या मुलाला प्रेमाची जाणीव होताच त्याने घरचे पाश तोडून मोकळेपणी व्यक्त होणं, इतकं साधं आणि पटण्यासारखं रुपांतर होउ शकलं असतं. त्यासाठी तपशीलात जाण्याची गरज मला तरी वाटली नाही.
दुसरी गोष्ट म्हणजे सादरीकरणाचा टोकाचा डेकोरेटीवपणा. ही ऋतूपर्णोंची शैली नाही असं नाही, पण ते ती सरसकट वापरत नसत.  इथे तिचा वापर  काही वेळा कृत्रिम वाटतो. एक साधी गोष्ट म्हणजे नाटकाच्या तालमी. रंगीत तालमी सोडता , प्रत्यक्ष तालमी फार साध्यासुध्या असतात. इलॅबरेट वेशभूषा, प्रकाशयोजना , हे सारं अनावश्यक वाटतं. व्यावसायिक चित्रपटांमधे हे मी शोमनशिपचा भाग म्हणून सहन करीन, किंवा या दिग्दर्शकाच्याही 'नौका डूबी' सारख्या चित्रपटात असे अनावश्यक रेखीव तपशील ते त्या कादंबरीच्या टेक्श्चरशी सुसंगत असल्याने चालून जातात.  पण आशय वरचढ असणा-या चित्रांगदामधे ते योग्य वाटत नाही.
पटकथेची रचना मात्र चांगली आहे. सायकिअँट्रिस्टच्या पात्राला हाताशी धरुन भूतकाळात जाणं खूप नवीन नसलं तरी  अडकवून ठेवणारं आहे. लेखन दिग्दर्शनापासून सारे उद्योग करणा-या अष्टपैलू अंजान दत्तची या भूमिकेसाठी  निवडही महत्वाची आहे. ब-याचदा चित्रपट, हे पटकथेतला काळाचा गुंता हा केवळ एक क्लुप्ती म्हणून , लेअर्ड कथनाचा आभास आणण्यासाठी करताना दिसतात. इथे मात्र तसं होत नाही. त्यातला रुद्र आणि सायकिअॅट्रिस्टच्या चर्चेचा काळ आणि प्रत्यक्ष कथानकाचा काळ यांच्या योजनेमागे काही निश्चित विचार आहे. कथानकाच्या शेवटाचा मुद्दाही चपखल आहे.
मी मध्यंतरी एक अशी तक्रार ऐकली, की यातला लिंगबदलाच्या ट्रिटंन्टचा भाग हा सिम्प्लिफाईड, कथानकाच्या सोयीसाठी केलेला आहे. प्रत्यक्ष होणारी अशा प्रकारची ट्रिटमेन्ट ही बरीच वेगळी असते. इथे वास्तवाचा विपर्यास आहे. या युक्तीवादात मला तरी तथ्य दिसत नाही. गोदारच्या सुप्रसिध्द वक्तव्याप्रमाणे सिनेमा हे २४ फ्रेम्स पर सेकंदाच्या वेगाने पळणारं सत्य असलं, तरी हे सत्य वास्तवाशी प्रत्यक्ष जोडलेलं असण्याची गरज नाही. ते त्या चित्रपटाच्या विचाराशी प्रामाणिक असणं याला खरं महत्व आहे. चित्रांगदा एका प्रसिध्द कलावंताच्या आयुष्यात डोकावून त्याच्यापुरतं पण त्याचवेळी व्यक्ती स्वातंत्र्याशी संबंधित अगदी मूलभूत स्वरुपाचं  सत्य आपल्यापुढे ठेवतो. अशा वेळी त्यातल्या तपशीलाचा  बाऊ करण्यापेक्षा त्याने दाखवलेल्या अधिक मोठ्या सत्याला सामोरं जाणं हेच योग्य ठरतं.  आपल्याकडून या चित्रपटाची अपेक्षाही हीच आहे.
- गणेश मतकरी