बर्न आफ्टर रीडिंग

अनेक दिवसांनंतर कोएन बंधूंचा "बर्न आफ्टर रीडिंग' हा चित्रपट आपल्याकडे प्रदर्शित झाला. गुंतागुंतीची पण रंजक, विनोदी कथा, उत्तम स्टारकास्ट ही त्याची वैशिष्ट्यं. या चित्रपटाचे जे काही गुणदोष आहेत, ते कोएन बंधूपटाच्या चौकटीतले आहेत. त्यामुळे त्यांच्या उत्तम चित्रपटांतला नसला तरी या वर्षातल्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांच्या यादीत "बर्न आफ्टर रीडिंग'चा नक्कीच समावेश करावा लागेल.
दुर्दैवाची गोष्ट अशी, की कोएन ब्रदर्स हे नाव आपल्याकडे फार परिचयाचं नाही. मला वाटतं, मिलर्स क्रॉसिंग आणि "इन्टॉलरेबल क्रुएल्टी' सोडता त्यांचे इतर चित्रपट आपल्याकडे प्रदर्शित करण्यात आलेले नाहीत. हॉलिवूडच्या मुख्य धारेत काम करून, जॉर्ज क्‍लूनी, निकलस केन, फ्रान्सिस मॅक्‍डोरमन्ड, गेब्रिएल बर्न अशा मोठ्या स्टार्सना आपल्या चित्रपटात घेऊन, आणि गेली अनेक वर्षं हॉलिवूडच्या सर्वांत महत्त्वाच्या लेखन-दिग्दर्शकांपैकी असूनही त्यांचे चित्रपट आपल्याकडे का येत नाहीत, हे एक कोडंच आहे. गेल्या वर्षीही त्यांच्या "नो कन्ट्री फॉर ओल्ड मेन'ला ऑस्कर मिळूनही आपल्याकडे दाखवण्यात आला नाहीच.
याला काय कारण आहे, हे मी समजू शकत नाही. कदाचित जोएल आणि इथन कोएन हे सतत वेगळे विषय, चित्रप्रकार आणि टोन हाताळत असल्यानं त्यांच्याबद्दल काही ठोकताळे बांधणं आपल्या वितरकांना जमलं नसेल आणि आपल्याकडचं परभाषिक (म्हणजे थोडक्‍यात इंग्रजी) चित्रपटांचं वितरण हे मोठ्या प्रमाणात ठोकताळ्यांच्या आधारावरच सुरू आहे. थोडक्‍यात काय, तर त्यांच्या ब्लड सिम्पल, फार्गो, बार्टन फिन्क, द बिग लेबॉस्की, रेझिंग ऍरिझोना, ओह ब्रदर, व्हेअर आर्ट दाऊ? आणि इतर चित्रपटांना डिव्हीडी पाहणाऱ्या चोखंदळ प्रेक्षकांपलीकडे गिऱ्हाईक तयार झालेलं नाही. आता अनेक दिवसांनंतर त्यांचा "बर्न आफ्टर रीडिंग' आपल्याकडे आला. कोएन बंधूंची कोणतीही पार्श्‍वभूमी नसताना तो कसा पाहिला जातो, याचं थोडं कुतूहलच होतं.
अमेरिकन समाज आणि गुन्हेगारी यांचा एक ठाम पाया कोएन बंधूंच्या चित्रपटांना असतो, मग चित्रप्रकार कोणताही असो. त्यांच्या अनेक चित्रपटांत विनोदाचा सराईत, पण अनपेक्षित वापर आहे. मात्र, त्यांच्यावर विनोदी चित्रपटांचे दिग्दर्शक असा छाप मारणं चूक ठरेल. सटल गंभीर चित्रपटापासून, विनोदाचा केवळ सबटेक्‍स्टपुरता वापर असणाऱ्या चित्रपटांपर्यंत वेगवेगळे चित्रपट त्यांच्या नावावर आहेत. "बर्न आफ्टर रीडिंग' मात्र सरळ सरळ विनोदीच म्हणावा लागेल.
ज्याप्रमाणे कोएन बंधू विनोदाचा अनपेक्षित वापर करतात, तसा गुन्हेगारीचाही. त्यांचा कोणताही चित्रपट फॉर्म्युलाचा वापर करत नाही. त्यांच्या पटकथांमधली वळणंही कोणत्या रचनेचा आधार घेत नाहीत. मागे रहस्यकथांमध्ये (आणि रहस्यपटांमध्ये) अनपेक्षितपणाचाही एक ढाचा रूढ झाला होता आणि कोणताही पुरावा नसताना "ज्याचा संशय येत नाही तो गुन्हेगार' असा निष्कर्ष डोळे मिटून काढता येईल, अशी परिस्थिती निर्माण झाली होती. या प्रकारची सांकेतिक मांडणीही हे दिग्दर्शक जवळ करताना दिसत नाहीत. त्यांचे धक्के खऱ्या आयुष्यात येणाऱ्या धक्‍क्‍यांसारखे अचानक गाठणारे असतात आणि गुन्हेगार अस्सल माणसांमधूनच येणारे.
ज्यांनी कोएन बंधूंचे खूप चित्रपट पाहिले आहेत, त्यांना "बर्न आफ्टर रीडिंग' रंजक जरूर वाटेल; पण त्यांच्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांतला एक वाटणार नाही. यामागे कारणे दोन. पहिलं म्हणजे त्यांचं कथानक. आपल्या अनेक धाग्यांसह अन्‌ वळणं/ धक्‍क्‍यांसह चिक्कार गुंतागुंतीचं असलं, तरी ही गुंतागुंत नैसर्गिक न वाटता प्रयोग म्हणून घडवलेली वाटणारी आहे. दुसरं कारण आहे, ते त्याचं अनइव्हन असणं. त्याचं गमतीदार असणं, विक्षिप्त असणं हे सतत असलं तरी त्याचा जोर हा कमी-अधिक होणारा आहे. त्याची पकड कधी ढिली, तर कधी घट्ट होणारी आहे. त्यात सातत्य नाही.
चित्रपटात अनेक व्यक्तिरेखा आणि अनेक धागे आहेत, जे कोणत्या ना कोणत्या टप्प्यावर एकमेकांशी सांधले जाणारे आहेत. या सगळ्याला पार्श्‍वभूमी आहे, ती अमेरिकन हेर खात्याची, सी.आय.ए.ची. मात्र, इन्टेलिजन्समध्ये असूनही या पात्रांमधल्या सर्वांचंच त्या शब्दाशी वावडं आहे.
चित्रपट सुरू होतो, तो ऑझीने (जॉन मालकोविच) दिलेल्या राजीनाम्यापासून. पण ही कथानकाची सुरवात असं ठामपणे म्हणता येणार नाही. तो लिन्डाच्या (फ्रान्सिस मॅक्‍डोरमन्ड) कॉस्मेटिक सर्जनच्या अपॉइंटमेंटपासूनही सुरू होऊ शकला असता किंवा हॅरीने ऑझीच्या पत्नीबरोबर (टिन्डा स्विन्टन) ठेवलेल्या विवाहबाह्य संबंधांपासून. या सर्वांच्या गोष्टी सारख्याच वजनाच्या अन्‌ पुढेमागे एकत्र येणाऱ्या आहेत.
तर ऑझी आहे सी.आय.ए.मधला एक एजंट. वरच्या पदावरून हकालपट्टी झाल्याने तो चिडून राजीनामा देतो आणि आपल्या परीने सी.आय.ए.चा पर्दाफाश करणारं आत्मचरित्र लिहायला घेतो. ऑझीच्या पत्नीला, केटीला हे सहन होत नाही आणि आपल्या हिताची काही पावलं ताबडतोब उचलण्याचं ती ठरवते. केटीचे संबंध असतात हॅरी (जॉर्ज क्‍लूनी) या एक्‍स सर्व्हिस एजंटबरोबर, पण हॅरी ना स्वतःच्या पत्नीशी प्रामाणिक असतो, ना केटीशी. तो इंटरनेटवर नित्य नव्या मैत्रिणीच्या शोधात असतो. तिथंच त्याची गाठ पडते लिन्डाशी, जी जिम इन्स्ट्रक्‍टरच्या पेशात असते, अन्‌ कॉस्मेटिक सर्जरीसाठी पैशांचा बंदोबस्त करणं हा तिचा एक कलमी कार्यक्रम असतो. लिन्डाला या कार्यक्रमात मदत असते, ती इतरांप्रमाणेच डोक्‍याने कमी असणाऱ्या चॅडची (ब्रॅड पिट). चॅडच्या हाती ऑझीचं तथाकथित आत्मचरित्र लागतं आणि कॉस्मेटिक सर्जरीसाठी पैशांची सोय करण्याची योजना आकार घ्यायला लागते.
कोएन ब्रदर्सबद्दल फार माहिती नसलेल्यांसाठीही केवळ चित्रपटाची स्टारकास्टही तो पाहण्यासाठी पुरेसं कारण ठरावी. क्‍लूनी, पिट, मॅकडोरमन्ड आणि मालकोविच ही चार नावंदेखील त्यांचे पैसे वसूल करणारी आहेत. यात मॅकडोरमन्ड आणि मालकोविच यांचं टाईपकास्टिंग आहे. म्हणजे दुसऱ्या शब्दांत सांगायचं तर या त्यांच्या प्रकारच्या आणि सवयीच्या भूमिका आहेत. याउलट पिटची भूमिका त्याच्या एरवीच्या रेंजहून काहीशी वेगळी आहे, तर क्‍लूनीचं कास्टिंग हे पूर्णपणे अगेन्स्ट टाईप आहे. कोएन ब्रदर्सच्या चित्रपटांत नियमितपणे पाहायला मिळणाऱ्या क्‍लूनीने स्वतःची स्वच्छ प्रतिमा बाजूला ठेवून संशयास्पद चारित्र्याच्या हॅरीला अस्सल उभं केलंय.
इथं पाहायला मिळणारा विनोद हा सामान्यतः कॉमेडी या नावाखाली जे पाहिलं जातं, त्या प्रकारचा नाही. त्यात प्रसंगापेक्षा व्यक्तिरेखांना अधिक महत्त्व आहे. आणि बहुधा तयार होणारा विनोदही. या व्यक्तिरेखांच्या वागण्यातल्या विसंगतीमधून व्यक्त होणारा आहे. चित्रपटाच्या "इन्टेलिजन्स इज ओन्ली देअर जॉब' या टॅगलाईनमधूनही या विसंगतीकडेच बोट दाखवलं जातं. इथं घडणाऱ्या घटनांच्या पराकोटीला जाण्यानं काही वेळा फार्सिकल प्रसंगही उद्‌भवतात. मात्र, या प्रसंगावर कोएन बंधूंनी काढलेले तोडगे हे चित्रपट फार्स नसल्याचं स्पष्ट करतात.
आजवर मी कोएन बंधूंचा एकही वाईट चित्रपट पाहिलेला नाही. सर्वांनाच ते आवडतील, असं मी म्हणणार नाही. कारण वेगळ्या वाटा या सर्वांनाच पसंत पडत नाहीत. मात्र, ज्यांनी आजवर त्यांचा कोणताही चित्रपट पाहिला नाही, त्यांनी "बर्न आफ्टर रीडिंग' जरूर पाहावा. त्याचे जे काही गुणदोष आहेत, ते कोएन बंधुपटाच्या चौकटीतले आहेत. त्यामुळे त्यांच्या उत्तम चित्रपटांतला नसूनही, या वर्षातल्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांच्या यादीत तो नक्की आहे. निदान माझ्या तरी.
-गणेश मतकरी