स्लॅकरः एका पिढीचा साक्षीदार

चित्रपटाला एक विशिष्ट रचना असणं अपेक्षित असतं. त्याला कथावस्तू असणंही सर्वसाधारणपणे आवश्यक मानलं जातं. पात्रांच्या भूमिकांना आलेख असावेत, त्यांच्या हालचाली कोरिओग्राफ्ड असाव्यात, दिग्दर्शकाने कॅमेरा अँगल्सचा खूप विचार केलेला असावा, या इतर अपेक्षा. या सर्व गोष्टी चित्रपटाच्या दर्जात भर घालतात. तशाच त्याच्या कृत्रिमतेतही. त्याचं सगळं ठरवून केल्याप्रमाणे असणं, हे त्याला वास्तवापासून दूर नेतं. रिचर्ड लिनकलेटरचा स्लॅकर (१९९१) या तथाकथित अपेक्षांना जुमानत नाही.
लिन्कलेटर हा गेल्या काही वर्षांतला अत्यंत महत्त्वाचा दिग्दर्शक आहे. मात्र तो आपल्याकडे फार माहिती नाही. चित्रपटाचे सर्व संकेत मोडण्याचा प्रयत्न करणं आणि कथेच्या रचनेपेक्षा व्यक्तिरेखा, वातावरण आणि नैसर्गिकपणा यांना प्राधान्य हे त्याच्या चित्रपटांचे विशेष. स्लॅकरमधे त्यातले बहुतेक सगळे आहेत.
काही दिवसांपूर्वीच वेकिंग लाईफ या लिकन्लेटरच्या चित्रपटाविषयीची पोस्ट करण्यात आली होती. तो आणि स्लॅकर या दोन्ही चित्रपटात साम्य आहे. वेकिंग लाइफमधे वापरलेलं संगणकीय अँनिमेशन किंवा स्वप्नांना चित्रपटाच्या मध्यवर्ती कल्पनेत असलेलं महत्त्व सोडून देऊ, पण विविध व्यक्तिविशेषांबरोबर वेगवेगळ्या प्रकारच्या विषयांवर केलेली चर्चा या दोन्ही चित्रपटात पाहायला मिळते. वेकिंग लाईफमधे एक व्यक्तिरेखा तरी पूर्ण चित्रपटभर टिकून राहते. स्लॅकरमधे मात्र तसं नाही.
स्लॅकर हा शब्द एका विशिष्ट अर्थाने वापरण्यात आलेला आहे. स्लॅकर म्हणजे गोंधळलेल्या तरुण पिढीचा घटक. त्याचा मार्ग निश्चित नाही, महत्त्वाकांक्षा नाही, समाजातल्या इतरांशी त्याचं काही नातं आहे, पण त्याचं स्वरूपही फारसं ठरलेलं नाही. स्लॅकर या पिढीचं प्रतिनिधित्व करतो, तो या पिढीच्या घटकांना आपल्यापुढे उभं करतो. छोट्या-छोट्या प्रसंगातून, पण सहभागी होऊन नव्हे तर साक्षीदार म्हणून. सुरुवात होते ती खुद्द लिन्कलेटरपासून.
बस स्टेशनवर उतरलेला एक तरुण (लिन्कलेटर) टॅक्सी पकडतो. टॅक्सीवाला निर्विकार. आता तरुण त्या टॅक्सीवाल्याला आपली आयुष्याबद्दलची थिअरी सांगायला लागतो. त्याच्या म्हणण्यानुसार, आयु्ष्यातला प्रत्येक निर्णयाचा प्रसंग हा आपल्या जगाला विभागून टाकत असतो. हा निर्णय मोठा असण्याची गरज नसते. बसमधून उतरावं का उतरू नये, इतक्या छोट्या गोष्टींमधूनही जग बदलत राहतं, म्हणजे उतरल्यावरच्या शक्यतांचं एक जग, तर न उतरता पुढे गेल्यावर आयुष्यात जो बदल घडेल तो घडवणारं दुसरं.
एरवीचा चित्रपट हा इतकी महत्त्वाची कल्पना मांडल्यावर तिच्याभोवतीच फिरत राहील, तिचा वापर पुन्हा होईलसं पाहील. स्लॅकर मात्र अशा बंधनापासून मुक्त आहे. त्यामुळे तो ना टॅक्सीतल्या तरुणाला नायक करत, ना त्याच्या विचाराला फार महत्त्व देत. तो तरुणाबरोबर टॅक्सीतून उतरतो. त्याच्याबरोबर चार पावलं चालताच त्याला एक अपघात दिसतो. बाईला उडवून एक गाडी पसार होताना दिसते. चित्रपट आता या गाडीच्या मालकाबरोबर जातो. पुढे मालकाला पोलिसांनी पकडल्यावर रस्त्याने जाणा-या एका मुलीबरोबर राहतो आणि तिच्या मित्रमंडळींपर्यंत जातो. मग आणखी कुणी, मग आणखी कुणी.
अशा रीतीने समाजाच्या या विशिष्ट स्तराला तो त्यांनी केलेल्या संभाषणाआधारे चित्रित करू पाहतो आणि ही संभाषणंही किती वेगवेगळी आणि बोलणा-याच्या मनःस्थितीचा थांग घेऊ पाहणारी ! सरकारी धोऱणांबाबत संशय व्यक्त करणारा कॉन्स्पिरन्सी थिअरिस्ट आणि त्याचं ऐकून न ऐकल्यासारखं करणारा निर्विकार मुलगा, मित्राच्या अडेलतट्टू वर्तनापासून सुटका करून घेण्यासाठी पुस्तकांच्या दुकानात शिरलेली मुलगी आणि तिथे तिला भेटलेला जे.एफ.के. हत्याकांडावर पुस्तक लिहिणारा होतकरू तरुण लेखक, मोकळ्यावर फिरण्याची हौस बाळगणारी प्रेयसी आणि बेडरुमबाहेर पडायला तयार नसणारा प्रियकर, अशी चालूच राहणारी ही मालिका. चित्रपट उलगडतो तो या सगळ्यांच्या विचारांतून, मासिकातल्या अनेक चित्रांचे तुकडे कापून बनवलेल्या कोलाजाप्रमाणे.
इथली चित्रिकरणाची पद्धतही थेट, उगाच संकलनात गती वाढण्याचे प्रयत्न नाहीत. पात्रांबरोबर राहून घेतलेले लांबलांब शॉट्स, गरजेपुरते तुटणारे. कॅमेरा जवळजवळ अदृश्य ठेवणारे. ज्यांनी लिन्कलेटरचे ट्रेडमार्क बिफोर सनराइज- बिफोर सनसेट पाहिले असतील, त्यांना ही चित्रणशैली लगेच ओळखू येईल, साधी आणि परिणामकारक.
स्लॅकर हा लिन्कलेटरचा अगदी सुरुवातीचा (मला वाटतं दुसरा) चित्रपट. इथे त्याची ओळख तयार झाली. त्याचा एक चाहतावर्ग तयार झाला. त्याहूनही महत्त्वाचं म्हणजे स्लॅकर आणि शो़डरबर्गचा सेक्स,लाइज अँड व्हिडिओटेप(१९८९) हे दोन चित्रपट नव्या दमाच्या चित्रकर्त्यांमधून पुन्हा जोर पकडलेल्या इन्डीपेंडन्ट फिल्ममेकर्स चळवळीचे अग्रणी ठरले.मोठ्या चित्रसंस्था आणि बॉक्स आँफिसची गणितं न मांडताही उत्तम चित्रपट करता येतात हा आदर्श त्यांनी अनेकांपुढे ठेवला. त्या दृष्टीनेदेखील स्लॅकरचं कौतुक हे रास्त आहे.
-गणेश मतकरी.