THX 1138- काळापुढे...

जॉर्ज ल्युकसचं नाव लोकप्रिय (किंवा काहीजण बदनाम देखील म्हणतील.) आहे, ते स्टार वॉर्स फ्रॅन्चाईजसाठी. त्याने प्रत्यक्ष दिग्दर्शित केलेल्या मोजक्या (म्हणजे स्टार वॉर्स मालिकेचे पहिले चार भाग,( आता पहिले चार म्हणजे कथानकाच्या दृष्टीने, प्रदर्शित होण्याच्या दृष्टीने नव्हे. पण स्टार वॉर्स क्रोनोलॉजी हा एक खूपच गोंधळाचा भाग असल्याने तूर्त त्यात न पडलेलं बरं.) केवळ दिग्दर्शक म्हणून नव्हे तर निर्माता, इंडस्ट्रिअल लाईट अँड मॅजिक या हॉलीवूडमधील जुन्या अन् लोकप्रिय स्पेशल इफेक्ट्स कंपनीचा कर्ताधर्ता, आणि THX या डॉल्बीसारख्या साऊंड सिस्टीमचा निर्माता अशा अनेक प्रकारच्या चित्रपटाशी संबंधित क्षेत्रात मोठी कामगिरी केल्याने पॉप्युलर कल्चरमधलं हे महत्त्वाचं नाव आहे. THX 1138 हा त्याने दिग्दर्शित केलेला पहिला चित्रपट.
स्टार वॉर्सची फ्युचरिस्टिक भरगच्च दृश्ययोजना, अन् व्यक्तिरेखाटन पाहता(जरी स्टार वॉर्सचं साम्य हे आशयाच्या पातळीवर पाहाता सायन्स फिक्शनपेक्षा परीकथेशी अधिक आहे.) ल्युकसच्या लोकांना थक्क करणा-या व्यावसायिक दृष्टीकोनाची दाद द्यावीशी वाटली, तर नवल नाही. मात्र स्टार वॉर्सच्या यशामागे काही प्रमाणात THX 1138 च्या अपयशाचे श्रेय आहे, हे विसरून चालता येणार नाही.
१९७०च्या आसपासचा काळ हा हॉलीवूडसाठी मोठ्या बदलांचा काळ होता. धंद्यात राहून शिक्षण घेतलेल्या दिग्दर्शकांची पिढी जाऊन नव्या, फिल्म स्कूलमधून बाहेर प़डलेल्या दिग्दर्शकांनी हळूहळू त्यांची जागा घ्यायला सुरुवात केली होती. स्टुडिओ इरा नावाने ओळखला जाणारा हॉलीवूडचा सुवर्णकाळ संपला होता आणि उद्योगात निर्मात्याहून दिग्दर्शक अधिक अधिक महत्त्वाचे ठरणार असे दिसायला लागले होते. स्टुडिओ चालवणा-यांना कोणत्या दिग्दर्शकाला आपल्याकडे खेचायचं हे कळेनासं झालं होतं. या काळात फ्रान्सिस फोर्ड कपोलाने सुरु केलेल्या अमेरिकन झोपट्रोप या संस्थेची पहिली काही वर्ष ही काहीशी बिकटच गेली. संस्था सुरू करणारा कपोला, झोएट्रोपमध्ये सहभाग असणारा ल्युकस, साऊंड डिझाईन आणि संकलनात आपला ठसा उमटवणारा वॉल्टर मर्च या सर्वांचा सहभाग असूनही वॉर्नर ब्रदर्स बरोबरचं झोएट्रोपचं काँट्रॅक्ट कोणाच्याच फायद्याचं ठरलं नाही.
या काँट्रॅक्टमधीलच निर्मिती असणारा THX 1138 आँरवेलच्या नाइन्टीन एटीफोरचा पगडा असणारी पण काही शतकं भविष्यात घडणारी कथा सांगणारा होता. मुळात मर्चने एका मित्राबरोबर लिहिलेल्या आराखड्यावर ल्युकसने THX 1138 4EB नावाची शॉर्टफिल्म कॉलेजात असताना बनविली होती. त्याचीच ही पूर्णावृत्ती होती.
भविष्यातल्या यंत्रवत समाजाचा भाग असणारा THX 1138 (रॉबर्ट डुवॉल) अन् LUH 3417 (मॅगी मॅकओमी) यांचं प्रेमात पडणं किंवा त्याहून महत्त्वाचं म्हणजे स्वतःच्या अस्तित्वाची जाणीव होणं आणि THX ने स्वातंत्र्याचा मार्ग शोधण्याचा प्रयत्न करण्यासाठी सरकारी नियंत्रणाखालच्या मोठ्या थोरल्या वसाहतीतून पळण्याचा प्रयत्न करणं या इथल्या प्रमुख घटना; पण घटनांपेक्षा महत्त्वाचं आहे ते याचं दृश्य आणि ध्वनीरूप.
स्टार वॉर्स पाहिलेल्यांचा आपल्या डोळ्यावर विश्वास बसू नये इतका इथला दृष्टीकोन संपूर्णपणे वेगळा आहे. सर्वाधिक परिणाम साधला जातो, तो पांढरे कपडे घालणा-या आणि टक्कल केलेल्या (स्त्री/पुरुष दोघांनाही) जनतेच्या दर्शनाने. ज्या प्रकारची यांत्रिक संस्कृती दाखविण्याचा ल्युकसचा प्रयत्न आहे, ती मोठ्या प्रमाणात या नागरिकांच्या अन् त्यांना नियंत्रित करणा-या मुखवटाधारी पोलिसवजा यंत्रमानवांतूनच दिसून येते. पुढल्या काळात जवळजवळ पूर्ण सिनेमे निळ्या पडद्यासमोर चित्रीत करून संगणकामार्फत त्याची पार्श्वभूमी रंगवणा-य़ा ल्युकसने इथे मात्र राहत्या शहरातल्याच महाकाय, निर्मनुष्य अन् क्वचित बांधकाम पूर्ण झालेल्या, पण लोकांसाठी खुल्या न झालेल्या जागा शोधल्या आणि त्यांचाच वापर भविष्य उभारण्यासाठी केला.
या काळजीपूर्वक निवडलेल्या जागांमध्ये मुळचाच असलेला कोरडेपणा,कॅमेरा अँगल्सची निवड स्क्रीन्स/आँपरेटींग कन्सोल्सचा वापर, टीव्हीसारख्या गोष्टीला तिसरी मिती वापरून शोधलेले व्हर्चुअल रिअँलिटीच्या जातीचे पर्याय आणि व्यक्तिंमधला इन्डीव्हिज्युअँलिटीचा अभाव या सर्वांची मदत ल्युकसला हवा तो परिणाम साधण्यासाठी होते, पण तितकीच मदत ही मर्चच्या साऊंड डिझाईनची होते. यातला प्रत्येक प्रसंग हा त्यातल्या आवाजाच्या ट्रीटमेन्टसाठी पाहण्यासारखा आहे. स्पीकर्सवरून येणारा आवाज, यंत्रांचा आवाज, आवकाशाचा ध्वनीवर होणारा परिणाम, रिकाम्या जागांच्या शांततेपुढे कोलाहलाचा जाणवणारा धक्का अशा अनेक जागा मर्चने हुडकून काढल्या आहेत. साऊंड डिझाईनची THX मधली उडी ही तत्कालीन सर्व चित्रपटांच्या कितीतरी पुढे होती. मर्चच्या पुढल्या काळात त्याने अनेक उत्तम चित्रपट केले, तरी THX कायमच त्यातल्या सर्वोत्कृष्ट चित्रपटांमधला एक राहिला.
दुर्दैवाने काळाच्या कितीतरी पुढे असलेला हा सिनेमा वॉर्नर ब्रदर्सला झेपला नाही. त्यांनी तो आपल्या लोकांकरवी पुनर्संकलित केला. चुकीच्या वेळी चुकीच्या चित्रपटगृहात प्रदर्शित केला.(ज्याचा परिणाम समीक्षकांनी कौतुक करूनही तो न चालण्यात झाला.) आणि शिवाय झोएट्रोपबरोबरचं काँट्रॅक्ट रद्द केलं. कपोलापुढे कर्ज चुकविण्यासाठी आलेली पुढची आँफर स्वीकारण्यावाचून पर्याय उरला नाही.सुदैवाने ही आँफर अर्थातच गॉडफादर आणि ल्युकसचा पुढचा चित्रपट, त्याचा एकूलता एक नॉर्मल माणसांविषयीचा चित्रपट अमेरिकन ग्राफिटी भरपूर चालले. पुढे THX 1138 देखील काळाच्या कसा पुढे होता हे अभ्यासकांनी सिद्ध केलं, अन वॉर्नर ब्रदर्सचा मूर्खपणा उघड झाला. आपली पुढली फ्युचरिस्टिक फिल्म करताना मात्र ल्युकसने THX 1138 सारखा धोका न पत्करता प्रेक्षकांना काय आवडेल याचा भरपूर विचार केला आणि मसालेदार स्टार वॉर्स तयार झाला. THX 1138 चं तत्कालीन अपयश हे स्टार वॉर्सच्या यशाला जबाबदार असावंसं वाटतं, ते त्यामुळेच.
-गणेश मतकरी