इमॅजिनेरीअम ऑफ डॉ. पर्नासस- शेवट गोड नसतानाही...

`नथिंग इज पर्मनंट, नॉट इव्हन डेथ` -टोनी, (इमॅजिनेरीअम ऑफ डॉ. पर्नासस)

समजा तुम्ही एक नावाजलेले दिग्दर्शक आहात, आणि हॉलीवूडमध्ये एक मोठा थोरला भव्य सिनेमा दिग्दर्शित करताय. चित्रपटामागची कल्पना विक्षिप्त अन् विचार करायला लावणारी आहे. मात्र विचार करण्याची इच्छा नसणा-या प्रेक्षकांसाठी ढोबळ करमणूक अन् नेत्रसुखही भरपूर आहे. चित्रपटाची आधीपासूनच हवा आहे, त्यातनं मुख्य भूमिकेतला कलाकारही भलताच तेजीत आहे. या तरुण नटाने आधीच ऑस्कर मिळवलंय आणि सध्याच्या बहुचर्चित नटांमध्ये त्याची गणना केली जाते. चित्रपट आर्धा पूर्ण झालाय अन् पुढल्या शूटिंगची तयारी सुरू आहे. वातावरण उत्साहाचं आहे, यशाची खात्री आहे, आणि अशातच एक अडचण उदभवते. जो नट तुमच्या चित्रपटाचा यु.एस.पी. आहे, आणि ज्याला घेऊन तुम्ही आर्धा चित्रपट चित्रितही केलायत, तो अचानक दगावतो. कोणतीही पूर्वकल्पना नसताना. आजार, आघात याशिवाय कोणत्याशा औषधाचा ओव्हरडोस होऊन. या परिस्थितीत तुम्ही काय करू शकाल ? चित्रपट गुंडाळून ठेवाल ? का दुसरा नट घेऊन पुन्हा नव्याने सुरूवात करण्याचा प्रयत्न कराल? का तिसराच काही उपाय कराल ?
हिथ लिजरच्या गेल्या वर्षी अचानक झालेल्या मृत्यूने, टेरी जिलिअमपुढे हाच प्रश्न उभा केला. मॉन्टी पायथन ग्रुपमधून सुरूवात केलेल्या अन् पुढे स्वतःची वेगळी ओळख निर्माण केलेल्या जिलिअमचं वेगळ्या प्रकारच्या आवाहनात्मक चित्रपटांसाठी नाव झालेलं आहे. नियमितपणे चौकटीबाहेरचं काम करणारा दिग्दर्शक असं या दिग्दर्शकाविषयी म्हणणं गैर ठरू नये. मात्र वेगळ्या प्रकारचं काम करणारा असो, वा नेहमीचंच तेच ते काम करणारा. या प्रकारच्या अतिशय प्रॅक्टिकल अडचणींवर उपाय काढणं सोपं थोडंच आहे ?
लीजरच्या मृत्युआधी इमॅजिनेरीअम ऑफ डॉ. पर्नासस या चित्रपटाची संहिता नक्की कशी होती हे कळायला मार्ग नाही. आज जशी ती आहे, त्यापेक्षा ती वेगळी असणार हे नक्की. मात्र वेगळेपणाचं प्रमाण चित्रपट पाहून निश्चित करता येत नाही. जिलिअमने आपला चित्रपट वाचविण्यासाठी अन् त्याचबरोबर लीजरचं अखेरचं काम प्रेक्षकांपुढे ठेवलं जाण्यासाठी चित्रपट पूर्ण करण्याचा निर्णय तर घेतला. मात्र अर्ध काम बाकी असताना, अन् चित्रपटाच्या शेवटचा भागही अपूरा असताना असा निर्णय घेणं धाडसी होतं. हे काम पूर्ण करण्यासाठी जिलीअमला मदत झाली, ती लीजरच्या तोलाच्या तीन मोठ्या कलावंतांची. ते होते जॉनी डेप, ज्युड लॉ आणि कॉलिन फारेल. त्यांचा सहभाग कसा, कुठे आलां हे पाहण्याआधी चित्रपटाच्या कथासूत्राकडे पाहणे आवश्यक ठरेल.
डॉ. पर्नासस (क्रिस्तोफर प्लमर) हे एक चमत्कारी बुवा आहेत. खरोखरचे चमत्कारी, कारण सैतानाबरोबर (टॉम वाईट्स) सौदा करून त्यांनी अमरत्व मिळविलेलं आहे. अजूनही त्यांची ही सौदेबाजी सुरूच आहे, मात्र सध्या त्यांना होणारं नुकसान हे सहजी सोसण्याजोगं नाही. सैतानाकडून घेतलेल्या वायद्याच्या मोबदल्यात त्यांना आपली मुलगी त्याला देऊन टाकावी लागणार आहे. आणखी केवळ तीन दिवसांनी तिला सोळावं वर्ष लागताच.
पर्नासस यांचं इमॅजिनेरीअम हे त्यांचं उदरनिर्वाहाचे साधन आहे. आपल्या शक्तीच्या जोरावर ते प्रेक्षकाला एका काल्पनिक विश्वाची सफर घडवून आणू शकतात. मात्र ते काल्पनिक विश्व निरुपद्रवी मात्र नाही. या सफरीवर निघालेल्या व्यक्तीने या विश्वात घेतलेले निर्णय, तिला चांगलेच महागात पडू शकतात.
मुलीला वाचविण्याच्या विवंचनेत असलेल्या पर्नाससची गाठ टोनीशी (हिथ लीजर) पडते. तेव्हा कुणीतरी त्याला गळफास लावून पुलाखाली लटकवलेला असतो. पर्नाससच्या चमूने प्राण वाचवलेला टोनी, मुलीचा आत्मा सैतानापासून सोडविण्यासाठी प्रयत्न करायचे, असं ठरवतो. मात्र सैतान नगास नग या हिशेबावर चालणारा नसतो. एका मुलीसाठी इतर पाच जण, अशी मागणी तो पर्नाससपुढे ठेवतो.
चित्रपटात लीजरची टोनी ही भूमिका प्रामुख्याने दोन विभागात विभागली जाते. एक भाग घडतो वास्तवात (म्हणजे जिलीअमच्या चित्रपटांना जितपत वास्तव असतं तितपत) तर दुसरा इमॅजिनेरीअमच्या आतल्या काल्पनिक जगात लीजरचा मृत्यू झाला तेव्हा. वास्तव पार्श्वभूमी असणारं चित्रिकरण बहुतांशी झालेलं होतं, अन् संगणकीय पार्श्वभूमी असणारा इमॅजिनेरीअमच्या आत घडणारा भाग बाकी होता. जिलीअमने या विश्वात होणं शक्य असलेल्या बदलांचा फायदा घेतला अन् इमॅजिनेरीअमच्या आतल्या टोनीची भूमिका डेप, लॉ आणि फारेल यांना वाटून दिली.

लीजरच्या मृत्यूविषयी माहिती नसणा-या कोणी जर इमॅजिनेरिअम पाहिला, तर तो या भूमिका विभाजनाकडे दिग्दर्शकीय क्लृप्ती म्हणून पाहील. पण त्याहून अधिक प्रमाणात लीजरची अनुपस्थिती त्याला जाणवणार नाही. हे चित्रपटाचं आणि जिलीअमचं यश.
मात्र त्यापलीकडे जाऊन विचार केला, तर चित्रपटाचं नुकसान अजिबातच झालेलं नाही, असं म्हणता येणार नाही. सैतान आणि देवाचा आत्म्यावरला क्लेम हा विषय आजवर अनेकांनी वापरलेला आहे. फाऊस्टपासून कॉन्स्टंटिनपर्यंत सर्व थरातल्या अन् साहित्यापासून चित्रपटांपर्यंतच्या कलाविष्कारांमधून हा विषय आलेला आहे. इमॅजिनेरीअमचा मूळ फोकसदेखील तोच असावा. पर्नासस आणि मी.निक (सैतान) यांच्यामधला संघर्ष, इमॅजिनेरीअममध्ये शिरलेल्या माणसांनी केलेली भल्याबु-याची निवड, सन्मार्ग अन् भरकटलेल्या पावलांवर होत राहणारं भाष्य, टोनीचा दुटप्पीपणा या सर्व गोष्टी याकडे निर्देश करतात. मात्र जिलीअमच्या पुनर्रचनेत भर आला आहे, को हिथ लीजरला श्रद्धांजली देण्यावर. टोनीचं चित्रपटातलं आगमन गळफास लावलेल्या अवस्थेत असणं हा जरी योगायोग असला, तरी लीजरचं काम शक्य तितकं संकलनमुक्त ठेवणं, इतरांच्या संवादात (उदाहरणार्थ, लेखाच्या सुरुवातीला दिलेलं, जॉनी डेपच्या तोंडी येणारं वाक्य जे एकाच वेळी लीजरच्या मृत्यूनंतर चित्रपट पूर्ण होण्याकडे निर्देश करणारं. म्हणून घेता येईल, किंवा कलावंताच्या अमरत्वाकडे बोट दाखवणारं) या घटनेचे संदर्भ आणणं, लीजरच्या जवळच्या मित्रांना त्याची भूमिका पूर्ण करण्यासाठी वापरणं या सर्व कलाकुसरीत मूळ आशयाकडे काही प्रमाणात दुर्लक्ष झालं नसेल, तरच नवल. तरीही इमॅजिनेरीअम केवळ एका शोकांत घटनेची आठवण म्हणून उरत नाही, हे विशेष.
चित्रपटाच्या शेवटी पर्नासस लहान मुलांसाठी छोटी पपेट थिएटर्स करून विकताना दिसतो. रस्त्यावरच कोणीतरी विचारतं, ``डझ इट कम विथ हॅपी एन्डीग्ज?`` त्यावर देण्यात येणारं ``कान्ट गॅरेन्टी दॅट`` हे उत्तर आपल्याला पुन्हा वास्तवाची जाणीव करून देतं. मात्र सुखांत नसला तरी खेळ थांबणार नाही, तो चालूच राहील, हे आश्वासन द्यायलाही विसरत नाही.

-गणेश मतकरी.