व्हाईट रिबनः न उलगडणा-या रहस्याचा पाठपुरावा

चित्रपटाच्या दृश्यभाषेविषयी खूप बोललं/लिहीलं गेलं असलं, तरी जेव्हा आशय गुंतागुंतीचा वा काही निश्चित विचार मांडणारा असतो, तेव्हा चित्रपटांनाही संवादाचा आधार घेण्यावाचून पर्याय नसतो. आणि दिग्दर्शकाच्या दृष्टीने त्यात कमीपणा काहीच नाही. ध्वनी, मग तो साऊंड इफेक्ट्स स्वरूपातला असेल, पार्श्वसंगीताने दृश्याला उठाव आणणारा असेल वा प्रत्यक्ष संवादामधून येणारा असेल, चित्रपटाचा अविभाज्य भाग आहे. जेव्हा त्याची गरज असेल तेव्हा तो योग्य प्रकारे वापऱणं आवश्यक आहे. याचीच दुसरी बाजू म्हणजे अतिरेक, जो टाळताच यायला हवा. जसा संवादाचा अतिरेक वाईट, तसाच तो पार्श्वसंगीताचा तसाच दृश्यसंकल्पनांमधल्या कसरतीचा देखील.शब्दांमध्ये वाहवत जाणं जितकं चूक तितकंच दृश्य चमत्कृतींमध्ये आशयाला विसरणं. चांगला दिग्दर्शक हा दृश्य अन् ध्वनी या दोन्ही अंगांचा अचूक, नेमका आणि संयमित वापर करतो. असा वापर हा बहुतेक चांगल्या गोष्टींप्रमाणेच क्वचित पाहायला मिळतो, हे वेगळं सांगायला नको. मी नुकत्याच पाहिलेल्या मायकेल हानेकेच्या ` व्हाईट रिबन ` चित्रपटात तो अभ्यासण्याएवढा उत्तम जमलेला आहे. उदाहरणादाखल एक दृश्य घेऊ. दृश्य म्हणजे एक संवाद आहे. सुमारे तीन मिनीटं चालणारा. एक चार पाच वर्षांचा मुलगा आणि त्याची दहा बारा वर्षांची बहीण यांच्यामधला. संवादाचा विषय आहे `मृत्यू `. मुलाने आजच एका बाईचा मृतदेह पाहिला आहे, आणि त्याच्या मनात काहीतरी चलबिचल झाली आहे. त्याला इच्छा आहे, ती बहिणीकडून अधिक माहिती मिळविण्याची. प्रसंगाची दृश्य मांडणी ही संवादाला पूर्ण महत्त्व देणारी प्रामुख्याने दोन प्रकारात विभागलेली. पहिला एस्टॅब्लिशींग शॉट ज्यात आपल्याला दिसतं की मुलं बसून सूप पिताहेत. हा स्वयंपाकघरातलाच एखादा कोपरा असावा, जिथे टेबल मांडण्यात आलंय. टेबलाला लागून असलेल्या खिडक्यांमधून प्रकाश येतोय.मुलाची आपल्याकडे पूर्ण पाठ, तर मुलीचा चेहरा एका बाजूने दिसणारा. ही पूर्ण चौकट पडद्याच्या मध्यभागी,पडद्याचा साठ टक्के भाग व्यापणारी. उरलेला दोन्हीकडल्या भागात अंधार. परिणाम एखाद्या फ्रेम केलेल्या चित्रासारखा.
मुलगा विचारतो, की, ` आज त्या बाईला काय झालं होतं ?` बहीण विचारात, मग तिच्या लक्षात येतं. ` ती मेली होती.` बहीण सांगते. ` म्हणजे?` मुलगा विचारतो. बहीण जशी ` मरणं म्हणजे काय` याचं स्पष्टीकरण द्यायला लागते, तसा कॅमेरा सरळ क्लोजअप्सवर जातो, अन् संवाद संपेस्तोवर तसाच राहतो. संवाद म्हटलं तर एखाद्या युक्तीवादासारखा पण भाबडेपणी केलेल्या. मरण म्हणजे काय, हे कळल्यावर मुलगा त्यावर उपाय नाही का ? हे विचारतो. त्याच्यासाठी दुसरा धक्का आहे ते सर्वांनाच कधी ना कधी मरावं लागतं, ही माहिती. तो आशेने विचारतो, ` तुला नाही ना मरावं लागणार ? आणि बाबांना ?
मृत्यू त्यांनाही सुटणार नाही असं कळताच पुढचा प्रश्न ` आणि मला?` असा असतो. या सर्वांतून त्याला मरण ही भीतीदायक गोष्ट काय आहे, हे तर कळतंच, वर आई बाहेरगावी गेल्याचं सांगून आपल्याला आजवर फसवलं जात होतं, हेदेखील लक्षात येतं. मुलगा सूपचं बोल टेबलावरून खाली फेकतो. इथे दृश्य संपतं.
अनेक दृष्टींनी हा प्रसंग लक्षात राहण्याजोगा. मुळात चित्रपटच ब्लॅक अँड व्हाईट, अन् पहिल्या महायुद्धाआधीचा काळ दाखणारा असल्याने, एक विशिष्ट वातावरण तर त्यात आहेच, मात्र संवादाचा अर्थपूर्ण भाग लक्षात घेता, त्याला सर्वाधिक महत्त्व देऊन छायाचित्रणाची बाजू गरजेपुरती ठेवणं, पार्श्वसंगीत पूर्णपणे टाळणं, हे विशेष. दोन्ही मुलांचा अभिनय, तो अभिनय वाटतच नसल्याने अधिकच भेदक वाटणारा, आणि संवाद तर फारच उल्लेखनीय. मृत्यूशी पहिली ओळख, आईच्या मरणाचं दुःखं. घरच्यांनी केलेली फसवणूक, असे अनेक टप्पे घेतानाही हे संवाद जराही या मुलांकडून स्वाभाविकपणे अपेक्षित असलेल्या भाषेपलीकडे जात नाहीत. मुलांआडून संवादलेखक डोकावताना दिसत नाही. शब्दांना तत्वज्ञानाचा वास येत नाही. अत्यंत अवघड आशय सांगणारा सोपा प्रसंग म्हणून तो माझ्या कायम लक्षात राहील.

` व्हाईट रिबन`चा विषय मृत्यूशी संबंधित असला, तरी हा संबंध थेट नाही. जसा हानेकेच्या चित्रपटांत तो कधीच नसतो. त्याच्या कॅशे किंवा फनी गेम्समध्येही मृत्यू, हिंसा, रहस्य यांचा सहभाग होता. मात्र त्या चित्रपटांचा अजेंडाही वेगवेगळा होता. इथला अजेंडा आहे तो नैतिक भ्रष्टाचार आणि त्याचा दहशतवादाशी असणारा अप्रत्यक्ष संबंध. हा संबंध लक्षात येतो, तो सुरुवातीच्या निवेदनातून, ज्यात जर्मनीमधल्या या छोट्याशा गावातल्या घटनांचा संबंध लवकरच घडणा-या राजकीय उलाढालींशी अन् महायुद्धाच्या दिशेने होणा-या वाटचालीशी लावलेला आहे. निवेदक आहे तो त्या काळी या गावच्या शाळेत काम करणारा शिक्षक. आज तो या घटना सांगतोय त्या आठवणीतून, त्यातल्या सर्व गोष्टींचा तो साक्षीदार नाही, अन् कदाचित काळाने त्याची स्मरणशक्तीही धुसर केली असेल. मात्र त्याला संबंध दिसतो. अन् या घटना सांगणं गरजेचं वाटतं.
घटना आहेत त्या प्रामुख्याने अपघाताच्या, मरणाच्या, हिंसाचाराच्या. त्यांना सुरुवात होते ती गावच्या डॉक्टरला (मघाच्या प्रसंगातल्या मुलाच्या वडिलांना) झालेल्या अपघातापासून. त्यांचा घोडा कोणीतरी दोन झाडांमध्ये बांधलेल्या तारेला अडखळतो, आणि डॉक्टरांवरचं इस्पितळात पडून राहण्याची पाळी येते. गुन्हेगार सापडत नाही. लवकरच एका अपघातात एका बाईला आपला जीव गमवावा लागतो. अशा घटना घडत जातात, स्पष्टीकरणं मिळत नाहीत. गावात अस्वस्थता, दहशतीचं वातावरण पसरतं. ते लवकर निवळण्याची चिन्हं दिसत नाहीत.
` व्हाईट रिबन`मधल्या शिक्षकाची (ख्रिश्चन फ्रायडेल) प्रेमकथा हा एकमेव रिलीफ चित्रपटात आहे. उरलेल्या भागात सतत काही भयंकर घडत नसलं, तरी तणावाचं वातावरण सर्वत्र पसरलेलं आहे. सत्ताधा-यांची नितीमत्ता, दहशत आणि अत्याचार यांमधला परस्परसंबंध, व्यक्तिगत आयुष्य आणि बाह्यप्रतिमा, क्रौर्य आणि निरागसता यासंबंधातल्या विविध पैलूंशी दिग्दर्शक खेळताना दिसतो. यातल्या निरीक्षणात अन् ते मांडण्याच्या पद्धतीत समर्थ चित्रकर्त्याची हातोटी जाणवत राहते.
तरीही रहस्यप्रेमी प्रेक्षकांना एक सूचना. हानेकचे इतर चित्रपट पाहिलेल्यांना वेगळं सांगायची गरज नाही, पण इतर प्रेक्षकांनी `अपराधी कोण? ` छापाच्या शेवटाची अपेक्षा करू नये. सर्वांना समाधान देणारे सोपे शेवट हा दिग्दर्शक दाखवत नाही. त्याच्या लेखी खरं रहस्य आहे ते आपल्या स्वभावात, विचारात वागण्याच्या पद्धतीत, आणि ते जर उलगडू शकत नसेल, तर छोटेखानी रहस्यांची उकल करण्यात त्याचा रस नाही. यंदा ऑस्करच्या परभाषिक गटात स्पर्धेत असणारा, पण (बहुदा वादग्रस्त सूचकतेमुळे) पारितोषिकप्राप्त न ठरलेला व्हाईट रिबन ` मस्ट सी` आहे यात वादच नाही.


-गणेश मतकरी.