अ‍ॅलिस आणि वन्डरलॅन्ड

काही दिवसांपूर्वी माझ्या एका मैत्रिणीने मला प्रश्न केला की, तिच्या पाच वर्षांच्या मुलीला, नुकताच येऊ घातलेला ``अ‍ॅलिस इन वन्डरलॅन्ड`` दाखवावा का? तिने डिस्नेचा जुना अ‍ॅनिमेटेड अ‍ॅलिस इन वन्डरलॅण्ड पाहिला नव्हता अन् या नव्या सिनेमाची ट्रेलर बघूनच ती थोडी साशंक झाली होती. शाळेत असताना वाचलेल्या लुईस कॅरलच्या मूळ कादंबरी बद्दलची तिची आठवणही, ते सोपं बालसाहित्य असल्याचं सुचवत नव्हती. तिच्या प्रश्नाला मी (नेहमीप्रमाणेच) जरुर दाखव असं उत्तर दिलं.
टिम बर्टनच्या विक्षिप्त फॅन्टसीबद्दल मला आस्था आहे, पण त्यापलीकडे जाऊनही मुलांनी काय पाहावं यावर मर्यादा घालावी असं मला वाटत नाही, हे सल्ल्यामागचं प्रमुख कारण. हिंसेचा अतिरेक हे काही विशिष्ट सिनेमे विशिष्ट वयाच्या मुलांपासून दूर ठेवण्यामागे एक कारण असू शकतं, मात्र तेदेखील सरसकट नियम म्हणून नाही. माझ्यामते मुलांना ज्यात रस आहे ते थोड्या नियंत्रणाखाली पाहू द्यावं. त्यांच्यावर थोडा विश्वास दाखवला, तर त्यांची मतं आपसूकच योग्य पद्धतीने विकसित होतात. विनाकारण घातलेली बंदीच ती भरकटण्याला कारणीभूत ठरू शकते. असो, कमिंग बॅक टू द पॉईंट, अ‍ॅलिस पाहिल्यावर, मी दिलेला सल्ला योग्य होता अशी माझी खात्री पटली.
अ‍ॅलिस इन वन्डरलॅन्ड, लॉर्ड ऑफ द रिंग्ज यासारख्या कादंब-या सांकेतिक अर्थाने मुलांच्या कादंब-या म्हणता येणार नाहीत. जरी त्यांचा जन्म झाला, तो या लेखकांनी काही विशिष्ट मुलांसाठी रचलेल्या गोष्टी म्हणूनच. या कादंब-यांना वजन आलं. वाङमयाचा दर्जा आला तो त्यांच्या लेखकांच्या व्यक्तिमत्त्वातून. त्यांनी या कथानकांना ज्याप्रकारे फुलवलं, त्यामधून. लॉर्ड ऑफ द रिंग्जची एक जवळपास ऐतिहासिक वळणं आणि तपशील असलेली महाकादंबरी झाली, तर अ‍ॅलिसने विनोदाचा प्रगल्भ वापर केला तो एका चमत्कृतीने भरलेल्या जगाचं विक्षिप्त तर्कशास्त्र रचण्यासाठी.
मुलांसाठी केलेली रचना म्हणून आपल्या साहित्याचा बाळबोध वापर, या लेखकांनी केला नाही. त्यामुळेच त्यांचं आकर्षण लहान मुलांप्रमाणेच मोठ्यांमधेही टिकून आहे.
अ‍ॅलिस इन वन्डरलॅण्डचं जग आभासाचं आहे. मूळ कादंबरीत छोट्या अ‍ॅलिसला पडलेल्या स्वप्नात तिची वन्डरलॅण्डची सफर होते. या सफरीचं स्वरुपही कथानकाला चढत्या क्रमाने उत्कर्षबिंदूपर्यंत नेण्यापेक्षा अ‍ॅलिस, अन या जगातल्या एकापेक्षा एक चमत्कारिक व्यक्तिरेखा, यांच्यातल्या भेटीगाठीचं, सुसंवाद-विसंवादाचं चित्रण असल्यासारखं आहे. वास्तवापलीकडल्या छुप्या कल्पित विश्वाचा इथे असणारा संदर्भ या कादंबरीतून अजरामर झालेला आहे.
ख-याखु-या ड्रग कल्चरपासून, साहित्य-चित्रपटांपर्यंत अ‍ॅलिस इन वन्डरलँडची टर्मिनॉलॉजी वापरलेली दिसून येते. चित्रपटातलं त्याचं त्यामानाने हल्लीचं लोकप्रिय उदाहरण म्हणून मेट्रीक्सचं नाव घेता येईल, ज्यात वन्डरलॅन्डचे अनेक संदर्भ विखुरलेले पाहायला मिळतील.

टिम बर्टनने अ‍ॅलिस इन वन्डरलॅन्डचं हे मुलांसाठी अन् मोठ्यांसाठी एकत्रितपणे असलेलं मिश्र व्यक्तिमत्त्व जपण्याचा छान प्रयत्न केला आहे. त्यासाठी त्याने दोन महत्त्वाचे बदल केले आहेत. पहिला आहे तो अ‍ॅलिसचं वय मोठं करण्याचा. इथली अ‍ॅलिस आहे १९ वर्षांची. कादंबरीप्रमाणे शाळकरी नाही. दुसरा बदल आहे तो चित्रपटाला सिक्वल म्हणून संकल्पित करण्याचा, जेणेकरून मूळ कादंबरीतल्या घटनांचा संदर्भ टिकवल्यासारखंही होईल, अन् बर्टन तसंच पटकथाकार लिन्डा वुल्व्हरटन कथानकात हवे ते बदल करण्यासाठी मोकळे राहतील. पहिला बदल समजण्यासारखा आहे. अ‍ॅनिमेशन अन् वास्तवचित्रण (तेही बर्टनेस्क शैलीतलं) यात खूप फरक पडतो. कदाचित सतत लहान नायिकेचा वापर चित्रपटाच्या गडद इमेजबरोबर गेला नसता, अन् परिणामी प्रेक्षकांवरला प्रभाव योग्य त्या प्रमाणात झाला नसता. दुसरा बदल मात्र पूर्णपणे अनावश्यक वाटतो. डिस्नेच्या मूळ चित्रपटाप्रमाणेच इथेही ``अ‍ॅलिस इन वन्डरलॅण्ड``तथा त्याच्या पुढच्या भागाचे ``थ्रू द लुकींग ग्लास``चे संदर्भ वापरले आहेत; मात्र इथे मोठ्या अ‍ॅलिसचं वन्डरलॅन्डला पोहोचणं नुसतं पोहोचणं नसून पुनरागमन आहे. कथेप्रमाणे लहान वयात अ‍ॅलिसची सफर झालेलीच आहे, मात्र ती त्या सगळ्या प्रकाराला स्वप्न समजते आहे. आता वयात आलेल्या अ‍ॅलिसचं (मिआ वासीकोव्स्का) एका बावळट श्रीमंत मुलाशी लग्न होण्याच्या बेतात आहे. या मोक्याच्या प्रसंगी पुन्हा एकदा अ‍ॅलिसची गाठ घड्याळ घेऊन धावणा-या सुप्रसिद्ध पांढ-या सशाशी पडते अन् साहसाला सुरुवात होते.
ज्यांनी मूळ कादंब-या वाचल्या आहेत अन् डिस्नेची १९५१ची निर्मिती पाहिली आहे, त्यांच्या लक्षात येईल की अ‍ॅलिसचं पुनरागमन दाखविण्याचा फार फायदा बर्टनने उठवलेलाच नाही. प्रसंग हे बरेचसे दोन कादंब-या अन् डिस्नेचे चित्रपट यांचा बारकाईने अभ्यास करूनच योजले आहेत. नाही म्हणायला गरज नसताना, अन् केवळ जॉनी डेप अभिनेता म्हणून उपलब्ध झाल्याने मॅड हॅटरची भूमिका अव्वाच्या सव्वा वाढविलेली आहे. पण केवळ या एका बदलासाठी अ‍ॅलिसचं स्टेटस रिमेकवरून सिक्वलवर आणून टाकणं फार हुशारीचं लक्षण नाही. हा एक गोंधळ सोडता अ‍ॅलिसमध्ये नाव ठेवण्याजोगं दुसरं काही सापडू नये.
अ‍ॅलिसचं वय बदलल्याने एक चांगली गोष्ट येथे करता आली आहे. अन् ती म्हणजे अ‍ॅलिसचा केवळ भासमय अनुभव अशा स्वरुपापेक्षा अ‍ॅलिसचं व्यक्तिमत्व घडवणारा, तिच्यात सकारात्मक बदल आणणारा अनुभव असं स्वरूप तिच्या सफरीला मिळालं आहे, अन् हा एक वेगळ्या प्रकारचा ``कमिंग ऑफ एज `` चित्रपट झाला आहे. गंमत म्हणजे मेट्रीक्समध्ये जसे अ‍ॅलिसचे संदर्भ आहेत, तशा अ‍ॅलीसच्या व्यक्तिमत्त्वाचा आलेख मेट्रीक्समधल्या निओच्या आलेखावरून स्फुरलेला, किंवा निदान त्याच्याशी स्पष्ट साम्य दाखविणारा दिसतो.
आपल्या वास्तवापलीकडे जाणारं छुपं जग असण्याची जाणीव, त्या जगात जाताच तिथला सेव्हीअर/मसीहा हे पद बहाल होणं, काही जणांनी या पदाबद्दलची घेतलेली शंका, नायक/नायिकेची आपण सेव्हीअर नसल्याबद्दल होणारी खात्री, अन् अखेर साक्षात्कार, हे टप्पे आपल्याला दोन्ही व्यक्तिरेखात आढळून येतात. हा ग्राफ ओळखीचा वाटला, तरी तो नायिकेचं व्यक्तिमत्व अधिक खोलात जाऊन उभं करतो, आणि नायिकेला केवळ छान दिसण्यापलीकडे जाऊन काम करण्यासाठी शक्यता तयार करतो.
१९५१चा चित्रपट आठवणा-यांना त्यातल्या ब-याच व्यक्तिरेखांची नवी रुपं इथे पाहायला मिळतील. बर्टनने त्यात रॅडीकल बदल करणं टाळलं आहे. वास्तवाची झाक अन् तांत्रिक सफाई या गोष्टी मात्र आवर्जून आणलेल्या आहेत. व्हाईट रॅबीट, लाल राणी (हेलेना बोनहॅम कार्टर) अन् तिचं पत्त्यांचं सैन्य, चेशायर कॅट, टि्वडल डी/टि्वडल डम, मॅड हॅटर (डेप) चा कंपू , या जुन्या पाहुण्यांबरोबर पांढरी राणी अन् तिचं बुध्दीबळाच्या प्याद्यांचं सैन्य, ड्रॅगनसदृश्य जॅबरवॉकी राक्षस अशा मंडळींचीही हजेरी आहे. ही थ्रू द लुकींग ग्लासमधून उगवलेली इतर पात्रं ही संघर्ष वाढवत नेण्यासाठी अन् ग्रॅन्ड फिनाले घडविण्यासाठी आणण्यात आली आहेत. हे शेवटावर लक्ष देत अ‍ॅक्शन चढवत राहणं काही प्रमाणात कन्व्हेन्शनल प्रेक्षकांची सोय पाहणारं असलं, तरी फसवं म्हणता येणार नाही. अ‍ॅलिसच्या व्यक्तिमत्त्वात होत जाणारा बदल, जो ख-या अर्थाने जुन्या अन् नव्या चित्रपटांमधला वेगळेपणा आहे, तो या संघर्षातूनच अधोरेखित होत गेलेला आहे.
रिमेक किंवा सीक्वल्स यांच्याकडे पाहून मला नेहमीच याची गरज होती का? 'असा प्रश्न पडतो. बर्टनने आपला विक्षिप्तपणा नियंत्रणात ठेवूनही अ‍ॅलिसकडे एका नव्या दृष्टीकोनातून यशस्वीपणे पाहून दाखवलंय. त्यामुळे या रिमेक कम सीक्वलबाबत तरी त्या प्रश्नाचं उत्तर होकारार्थी देता येईल.


-गणेश मतकरी.