शटर आयलन्ड- २- एक मनोविश्लेषणात्मक चकवा

ऑर्सन वेल्स म्हणतो, ‘‘तुम्हाला जर शेवट सुखांत हवा असेल, तर तुम्ही कथानक कुठे संपवता, यावर ते अवलंबून राहील.’’ वरवर साध्या, अन् काहीशा गंमतीदार वाटणाऱ्या या वाक्यामागे ‘स्टोरी टेलिंग’बद्दलचं एक महत्त्वाचं सूत्र लपलेलं आहे.
कथाविष्काराशी संबंधित असणारं कोणतंही माध्यम हे ती कथा मांडणाऱ्याच्या नियंत्रणात कसं असू शकतं, ते इथे दिसून येतं. कथा सांगणारा ती कुठे सुरू करतो, कोणकोणते टप्पे घेतो, कोणत्या दृष्टीकोनातून ती कथा सांगतो, कोणता भाग सांगण्याचं टाळतो, अन अर्थातच शेवट कुठे योजतो हे त्या कथेला आकार देणारं ठरतं. त्या कथेला स्वत:ची विशिष्ट रचना, विशिष्ट दृष्टी देणं, हे कथा सांगणा-याने घेतलेल्या निर्णयावर संपूर्णपणे अवलंबून राहतं. तो या निर्णयांमध्ये चुकला, तर अपेक्षित वाचक-प्रेक्षकावर होणाऱ्या परिणामात जमीन अस्मानाचा फरक पडू शकतो.
या प्रकारचा विचार अतिशय तपशिलात जाऊन केलेला एक चित्रपट पाहण्याची संधी सध्या उपलब्ध झाली आहे, ती डेनिस लेहेनच्या कादंबरीवर आधारित मार्टिन स्कोर्सेसी दिग्दर्शित ‘शटर आयलन्ड’मुळे. ‘शटर आयलन्ड’चं पोस्टर हे उघडच एखाद्या भयपटाच्या जाहिरातीसारखं आहे. पोस्टरच्या वरच्या भागात लिओनार्दो डि काप्रिओचा आगकाडीच्या उजेडात अर्धवट उजळलेला चेहरा काळ्या पाश्र्वभूमीवर उठून दिसतो, तर खालच्या भागात दिसतं, चित्रपटाच्या नावातलं शटर आयलन्ड, तेही एखाद्या वादळी रात्री दिसणारं. पोस्टरवरची टॅगलाईन सांगते ‘सम वन इज मिसिंग’.
या पोस्टरपलिकडे जाऊन आपण मध्यवर्ती कल्पना ऐकली, तर तीदेखील भयपटाला साजेशीच आहे. काळ आहे १९५४ चा. यु.एस. मार्शल, टेडी डॅनिएल्स (लिओनार्दो डिकाप्रिओ) आणि त्याचा सहकारी चक (मार्क रफालो) यांना शटर आयलन्ड नामक बेटावर पाचारण करण्यात आलं आहे. चित्रपट सुरू होतो तो शटर आयलन्डकडे निघालेल्या बोटीवरच.

बेटावर धोकादायक मनोरुग्णांसाठी असलेलं इस्पितळ सोडून काही नाही. कडेकोट बंदोबस्त असणाऱ्या या इस्पितळातून, रेचेल सलान्डो या पेशन्टनं पळ काढलेला आहे. बाई तशी धोकादायकच, कारण तिने आपल्या तीन मुलांचा खून केलेला आहे.
रेचेलचं गायब होणं अधिकच रहस्यमय आहे, कारण ती कशी पळाली हे कोणालाच कळलेलं नाही. बंद खोलीतून, अनेक लोकांच्या पहा-यातून तिचं अदृश्य होणं, हे मार्शल्ससाठी आव्हान ठरणारं आहे. त्यातल्या त्यात बरी गोष्ट म्हणजे इस्पितळाचे संचालक डॉ. कॉली (बेन किंग्जली) यांनी दाखवलेली पूर्णपणे सहकार्य करण्याची तयारी.
बेटावर येण्यामागे टेडीचा आणखी एक हेतू आहे. आपल्या पत्नीच्या मृत्यूला जबाबदार असलेल्या अँड्रय़ू लेडीसची भरती याच इस्पितळात असल्याचं त्याला कळून चुकलेलं आहे. या लेडीसचा छडा लावणं, अन् वरवर ‘सब ठीक’ वाटणाऱ्या इस्पितळाचा पर्दाफाश करणं अशी टेडीची योजना आहे. मात्र आपला बेत तडीला नेणं किती अवघड आहे याची टेडीला कल्पनाच आलेली नाही.
आता थोडक्यात पाहायचं तर चित्रपट भयपटाचे बरेच संकेत पाळताना दिसून येतो. दृश्य संकल्पनांपासून व्यक्तिचित्रणापर्यंत, अंधारं, गुदमरणारं वातावरण, अधेमधे दचकवणारे क्षण, रेचेल सलांडोचं बंद खोलीतून नाहीसं होण्यासारखं उघडच अतिंद्रिय शक्यता असणारं गुपित, वादळी रात्र, काहीतरी लपवत असणारी डॉक्टर मंडळी, वास्तव अन् आभासाच्या सीमेवर असणारा नायक, असं बरंच काही या संकेतांशी थेट नेऊन जोडता येतं. मात्र हा भयपट आहे का? या प्रश्नाचं उत्तर नकारात्मक आहे.
‘कन्व्हेक्शन्स’ आणि ‘स्टिरीओटाईप्स’ हे दोन प्रमुख घटक ‘शहर आयलन्ड’मध्ये मुबलक प्रमाणात आहेत. मात्र चतुराई आहे, ती गोष्ट सांगणाऱ्यांनी, म्हणजे आधी कादंबरी लिहिणाऱ्या डेनिस लेहेननी अन् मग दिग्दर्शक मार्टिन स्कोर्सेसीनी, ते ज्याप्रकारे वापरले आहेत त्यात. हा चित्रपट भयपटाचा एक ढाचा आपल्या रचनेच्या मुळाशी ठेवतो, मात्र या ढाच्याच्या मर्यादेला कशी बगल द्यायची, ते लेहेन अन् स्कोर्सेसी चांगले जाणून आहेत.
लेहेनच्या साहित्यातला जवळपास अर्धा भाग हा डिटेक्टिव्ह फिक्शन लिहिण्यात खर्ची पडला आहे. केन्झी आणि जनारो या डिटेक्टिव्ह जोडीच्या कारवायांची त्याची पुस्तकं सर्वाधिक प्रसिद्ध आहेत. मात्र या कादंबऱ्यादेखील केवळ रहस्याच्या उलगडय़ावर समाधान मानणाऱ्या नाहीत. समाजाचा एक विशिष्ट वर्ग, काळाचा संदर्भ, मनोविश्लेषणात्मक मुद्दे, सत्यासत्य/भलंबुरं यांच्या सांकेतिक संकल्पनांना आव्हान देण्याची तयारी या सगळ्याचा अंतर्भाव त्याच्या लिखाणात दिसून येतो. एका विशिष्ट आराखडय़ाचा त्याच्या चौकटीबाहेर जाणारा वापर या साहित्यातही स्पष्ट आहे. त्याच्या कादंबऱ्यांवर आधारित क्लिन्ट इस्टवूड दिग्दर्शित ‘मिस्टीक रिव्हर’, बेन अ‍ॅफ्लेक दिग्दर्शित ‘गॉन, बेबी, गॉन’ (केन्झी-जनारो कथा) या चित्रपटांमध्येही लेहेनचा उद्देश केवळ ‘हूडनीट्स’ लिहून वाचकांना खूष करण्याचा नसून त्यापलीकडे जाणारा आहे. शटर आयलन्डमध्येही याच प्रकारचा प्रयत्न दिसून येतो. इथला ढाचा मात्र रहस्यकथेचा नसून भयकथेचा, गूढकथेचा आहे.
स्कोर्सेसीला या प्रकारच्या ‘ढाच्यांच्या’ वापराचं आकर्षण मुळातच आहे. स्वत:चे असे नियम आखून अमेरिकन चित्रसृष्टीने रूढ केलेली जॉनरं (पद्धती), अन् स्वतंत्रपणे सर्जनशील दिग्दर्शकांनी या फॉम्र्युलांच्या मर्यादा ताणून आपला वैशिष्टय़पूर्ण सिनेमा साकारण्याचा केलेला प्रयत्न, हा त्याच्या चित्रपट अभ्यासातला विशेष प्रिय भाग आहे. त्याच्या स्वत:च्या कामातही प्रामुख्याने गँगस्टर फिल्म्सच्या फॉम्र्युलाला त्याने वेगवेगळ्या प्रकारे वापरलेलं दिसतं. (उदाहरणार्थ, मीन स्ट्रीट्स, गुड फेलाज, कॅसिनो, द डिपार्टेड इत्यादी), त्याखेरीज म्युझिकल (न्यूयॉर्क, न्यूयॉर्क), कॉमेडी (द किंग ऑफ कॉमेडी), बायोपिक (द एव्हिएटर) अशा इतर चित्रप्रकारांचा अंतर्भावही त्याच्या कामात दिसून येतो. ‘भयपट’ मागे त्याच्या केप फिअरच्या रिमेकमध्ये काही प्रमाणात डोकावला होता. इथे मात्र त्याचा अधिक विस्तृत आविष्कार दिसून येतो. स्कोर्सेसीच्या चित्रपट इतिहासावरच्या प्रेमाचा अन सखोल अभ्यासाचा बहुधा या साहित्यकृतीच्या निवडीपासूनच फायदा झाला असावा. कारण शटर आयलन्डचंच रहस्य हे एका गाजलेल्या जर्मन एक्स्प्रेशनिस्ट चित्रपटाची खूपच आठवण करून देणारं आहे. त्याचं नाव मात्र मी सांगणार नाही, कारण त्यामुळे चित्रपट जाणकारांना शटर आयलन्डचा शेवट सांगून टाकल्यासारखंच होईल.
शटर आयलन्डची कथा ज्या दृष्टिकोनातून मांडली जाते तो खास आहे, अन् चित्रपटाच्या चकव्यासाठी महत्त्वाचाही आहे. ‘अनरिलाएबल नॅरेटर’ ही अनेक रहस्यपटांमध्ये वापरली जाणारी चतुर संकल्पना. या प्रकारचे चित्रपट प्रेक्षकाला मुळातच काही गोष्टी गृहीत धरायला भाग पाडतात अन् कालांतराने या मूळच्या बैठकीबद्दलच प्रश्न उपस्थित करतात. डेव्हिड कोपचा ‘सिक्रेट विन्डो’, क्रिस्टोफर नोलानचा ‘मेमेन्टो’ आणि श्यामलनचा ‘सिक्स्थ सेन्स’ ही या प्रकारच्या बेभरवशाच्या निवेदनाची सुप्रसिद्ध उदाहरणं. ‘शटर आयलन्ड’मधल्या रहस्यात या तीनही चित्रपटांच्या छटांचा समावेश आहे. मात्र थेट नक्कल नाही.
शटर आयलन्डमधलं रहस्य प्रभावी जरूर आहे. मात्र लेहेन किंवा स्कोर्सेसी यांना या रहस्यापलिकडल्याही गोष्टी अभिप्रेत आहेत. लेहेनचा भर आहे तो अधिक व्यक्तिसापेक्ष.‘टेडी डॅनिएल्स’च्या मनोविश्लेषणात त्याला अधिक रस आहे. चित्रपटातला गुन्हा, गुन्हेगार अन् परिस्थितीने साधलेला क्रूर विनोद हे त्याच्या दृष्टीने कथेचं केंद्रस्थान आहे. तर स्कोर्सेसीच्या दृष्टीने या कथानकाच्या स्थलकालाला अधिक महत्त्व आहे. चित्रपटाचा १९५४ चा काळ, महायुद्धाची छाया, समाजातली असुरक्षिततेची भावना, मानसशास्त्रात अन् मानसोपचारात या काळात होत असणारे बदल- प्रायोगिक दृष्टीकोन अन् अंधश्रद्धा हा दिग्दर्शकीय फोकस आहे. एक काळ तपशीलात उभा करणं हे स्कोर्सेसीच्या अनेक चित्रपटांना मध्यवर्ती ठरणारं आहे, त्यामुळे इथेदेखील तीच योजना असणं, हे सुसंगत आहे.
ज्या मंडळींना पटकथेत रस आहे, त्यांनी ‘शटर आयलन्ड’ एकापेक्षा अधिक वेळा जरूर पडावा. प्रथमदर्शनी आपण ज्या दृष्टीकोनातून चित्रपट पाहतो, तो यातल्या रहस्याच्या उकलीनंतर इतका बदलतो, की अगदी बारीकसारीक गोष्टींचा अर्थदेखील त्याबरोबर बदलून जातो. पात्रांच्या चेहऱ्यावरचे आविर्भाव, छोटय़ा-मोठय़ा वाक्यांचे संदर्भ, इथपासून ते व्यक्तिरेखांच्या विशिष्ट प्रकारे वागण्याच्या कारणमीमांसेपर्यंत प्रत्येक गोष्ट इथे दुहेरी अर्थानं पाहणं शक्य आहे. अगदी पोस्टरवरचं ‘सम वन इज मिसिंग’ हे वाक्यही त्याला अपवाद नाही. समोर उघडपणे दिसणारं रहस्य लपवण्याची इथली चलाखी अभ्यासण्याजोगी म्हणावी लागेल.
या वैशिष्टय़पूर्ण पटकथेसाठी स्कोर्सेसीने चित्रणशैलीतला प्रयोग आणि ध्वनी यांचा फार उत्तम प्रकारे उपयोग केलेला दिसून येतो. चित्रण शैली क्वचित वास्तववादी पण बरेचदा एक्स्प्रेशनिस्ट अन सररिअलस्टिक वळणाची दिसून येते. खासकरून प्रत्यक्षातल्या काळोखी गडद छटा, ऊन आभासी स्वप्नांमधली कृत्रिम आकर्षक प्रकाशयोजना यांच्यातला विरोधाभास लक्षात राहाण्यासारखा. बदलत्या अवकाशाबरोबर ध्वनी अन् प्रकाशयोजनेत पडणारा फरकदेखील पाहण्यासारखा.
मुख्य वॉर्डमध्ये घडणारे प्रसंग, धोकादायक पेशंट असणाऱ्या सी वॉर्डमधले वीज गेल्यानंतरचे प्रसंग किंवा कॉलींचं घर अशा प्रत्येक स्थळासंबंधात बदलत जाणारा ऑडिओ व्हिज्युअल विचार दिग्दर्शकाचं अदृश्य पण तरबेज नियंत्रण अधोरेखित करतो. ‘शटर आयलण्न्ड’ला ट्विस्ट एन्डिंग असणार हे उघड आहे. मात्र यातला ट्विस्ट दुहेरी आहे. कादंबरीतला धक्का चित्रकर्त्यांनी तसाच ठेवून वर स्वत:चा एक नवीन धक्का आणून जोडला आहे. तोही संवादात केवळ एका वाक्याची भर टाकून. केवळ हे एक वाक्य देखील पटकथाकार लाएटा कालोग्रिदीसची निवड योग्य असल्याचं सिद्ध करतं. या वाक्याने चित्रपटाला रहस्यापलिकडला पल्ला गाठायला मदत होते. चित्रपटाचा शेवट एका नव्या टप्प्यावर पोहोचतो.
ऑर्सन वेल्सचं वाक्य सुखांताइतकंच शोकांतालाही लागू पडतं, त्याचा हा पुरावाच मानायला हवा.


- गणेश मतकरी

(रविवार लोकसत्तामधून)