द व्हिजिटर- अकृत्रिम नाट्य

हॉलीवूडचे स्वतःचे काही असे संकेत आहेत. व्यक्तिचित्रणात रंग भरण्यासाठी काय करावं? नाट्यपूर्णता अतिरंजीत ठेवूनही प्रेक्षकांच्या पचनी कशी पाडावी? संहितेच्या कितव्या पानावर अन् पडद्यावरच्या कितव्या मिनिटाला घटनाक्रमाला कलाटणी द्यावी? घटनांचा आलेख किती वर चढवावा? `हॅपी एन्डीन्ग`चा बेतीवपणा कसा लपवावा? या अन् अशा सर्व प्रश्नांना त्यांच्याकडे उत्तरे आहेत. ती अचूकपणे पानावर उमटवणारे कथाकार, अन् पडद्यावर आणणारे दिग्दर्शक आहेत. लार्जर दॅन लाईफ असून सामान्य माणसांचं कात़डं पांघरणारे नट आहेत. खेरीज या सा-याला एक प्रचंड प्रेक्षकवर्गही आहे, जो या सर्व मंडळींची मेहनत कारणी लावतो; अन् बदल्यात आपल्या स्वप्नाकांक्षांना पडद्यावर का होईना, पण पूर्ण होताना पाहण्याचं समाधान मिळवितो.
मात्र हॉलीवूड जे करतं, ते सगळाच अमेरिकन सिनेमा करतो, असं म्हणता येणार नाही. अमेरिकन इन्डिपेन्डन्ट चित्रपटांमध्ये अनेक दिग्दर्शक या संकेतांना टाळताना, पडद्यावरही जीवनाचं प्रतिबिंब शोधताना दिसतात. त्यांचा चित्रपट `ब्लॉक बस्टर` होण्याची शक्यताच नसते. पण जो अभिरुचीसंपन्न अन् स्वतःचा विचार करू शकणारा प्रेक्षक आहे, तो या चित्रपटांना निश्चित हजेरी लावतो. २००७ चा थॉमस मॅकार्थी लिखित-दिग्दर्शित `द व्हिजिटर` याच प्रकारचा चित्रपट आहे.
मी व्हिजिटर पाहिला, तेव्हा त्यातला प्रमुख अभिनेता रिचर्ड जेन्कीन्स ऑस्करच्या तर जेन्कीन्स आणि मॅकार्थी दोघेही इंडीपेन्डन्ट स्पिरीट अ‍ॅवॉर्डच्या नामांकनात होते, अन मॅकार्थी विजेता ठरला, यापलीकडे मला चित्रपटाविषयी काहीही माहिती नव्हती. एका परीने ते योग्यच झालं. चित्रपटाच्या सुरुवातीची वळणं त्यामुळे माझ्यासाठी अनपेक्षित ठरली.अन् नायक वॉल्टर व्हेल (जेन्कीन्स) या व्यक्तिरेखेत मी नकळत गुंतत गेलो.
व्हिजिटर नक्की कशाविषयी आहे, हे आपल्याला कळायला काही वेळ लागतो. त्याची पटकथा शेवटाची दिशा लवकर धरण्यासाठी लगेचच विषयाला हात घालत नाही, तर पुढल्या क्षणी काय घडेल हे माहिती नसलेल्या आयुष्याप्रमाणे थोडी बिचकत, थोडी रेंगाळत पुढे सरकते.
वॉल्टरची बायको वारल्यापासून त्याचं कशात लक्ष लागत नाही, पिआनिस्ट पत्नीच्या आठवणीसाठी तो पिआनो शिकण्याचा प्रयत्न करतो, पण तेही ध़ड जमत नाही. कॉलेजमध्ये शिकवण्याच्या रुटीनचा त्याला कंटाळा आलाय. लंडनमधल्या मुलाबरोबर त्याचा विशेष संपर्क नाही. एकूण आयुष्यापासून तो डिसकनेक्ट झालाय. एकदा कनेक्टीकट मधलं राहतं घर सोडून न्यूयॉर्कमध्ये एका कॉन्फरन्सला हजेरी लावण्याची जबाबदारी वॉल्टरवर येऊन पडते. मॅनहॅटनमध्ये असणा-या आणि बराच काळ बंद असलेल्या आपल्या फ्लॅटमध्ये शिरताच, तिथे कुणीतरी राहत असल्याचं त्याच्या लक्षात येतं. लवकरच कळतं की धर्माने मुस्लिम असणा-या तारेक (हाज स्लेमान) अन् झेनाब (दनाय जेकसाई गुरीरा) या अफ्रिकन जोडप्याला कुणीतरी फसवून ही जागा भाड्याने दिली आहे. लगोलग रस्त्यावर आलेल्या या दोघांना वॉल्टर काही दिवस राहू देण्याची तयारी दाखवितो, अन् ही वॉल्टर पुन्हा माणसात येऊ लागण्याची सुरुवात ठरते.
तारेक हा ड्रमवादक असतो. वॉल्टरची अन् त्याची चांगली मैत्री होते. आणि हा अशा केवळ फीलगुड मैत्रीचा चित्रपट असल्याच्या भ्रमात आपण असतानाच तारेकला अटक होते. त्याचा गुन्हा संकेताप्रमाणे फार नाट्यपूर्ण नसतो, पण सामान्य माणसाचं जीवन बदलून टाकणारा. अमेरिकेत राहण्याचा परवाना नसल्याने तारेकला परत पाठवून देण्याची ही सरकारने चालवलेली तयारी असते.
व्हिजिटर हा प्रत्येक क्षणी शक्यतेच्या चौकटीतच विचार करताना दिसतो. त्यातले लोक अन्यायाने हतबल आहेत, पण हा अन्याय कुणा खलनायकाच्या हातून झालेला नसून निसर्ग, सरकारी यंत्रणा, सामाजिक भेदभाव अशा अधिक वास्तव गोष्टींमुळे तो ओढवलेला आहे. साहजिकच एका व्यक्तीचा काटा काढून या व्यक्तिरेखा सुखी होणार नाहीत हेही उघड आहे. त्यामुळे याप्रकारची सोपी अन् खोटी उत्तरं काढण्यापेक्षा व्हिजिटर खरंच अशा वेळी काय घडेल याचा विचार करतो.
सहवासाचं महत्त्व, हा या चित्रपटाच्या केंद्रस्थानी येणारा मुद्दा आहे. सहवास अन् ताटातूट याचा विविध पातळ्यांवर विचार येथे केला जातो. मृत्यूपासून डिपोर्टेशनपर्यंत अनेक रुपात यातलं संकट विषद होतं. मात्र यातली पात्रं हार मानताना दिसत नाहीत. अडचणींवर मात करून पुढे कसं जाता येईल याचा सकारात्मक विचारच त्यांच्या डोक्यात सुरु असतो.
काही वर्षांपूर्वी या प्रकारचा संदेश असणारा चित्रपट येणं शक्य होतं, मात्र त्याला खरी भेदकता आणून दिली, ती ११ सप्टेंबर २००१च्या घटनेने. ९/११ची एक गडद सावली या चित्रपटाला व्यापून राहिली आहे, जी यातल्या दृश्यभागात अन् संवादातही अधेमधे प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षपणे डोकावताना दिसते. मुस्लीम व्यक्तिरेखांची गळचेपी, शहरातलं असुरक्षिततेचं वातावरण, वर्ल्ड ट्रेड सेंटरचा उघडपणे येणारा उल्लेख, इमिग्रेशनचा मनमानी कारभार अशा स्वरुपात तो वेळोवेळी आपलं डोकं वर काढताना दिसतो.
शहराची वेगवेगळी रुपं आणि मूड्स मॅकार्थीने फार छान पकडले आहेत. स्ट्रीट म्युझिशिअन्सचं कल्चर, पार्कमध्ये वाजवणारे वादक. कॉन्फरन्स हॉल/ब्रॉड वे सारख्या गजबजलेल्या जागा, अन् त्याविरुद्ध डिपोर्टेशनसाठी लोकांना ठेवतात त्या जागेजवळचं निर्मनुष्य/निरुत्साही वातावरण या सगळ्यांचा कथानकाशी समांतर जाणारा विचार केला गेल्याचं लक्षात येतं.
प्रत्यक्ष संगीताचंही हेच म्हणता येईल. संगीत ही व्हिजिटरमधील एक व्यक्तिरेखाच असल्याप्रमाणे ते वेळोवेळी आपल्याला भेटत राहतं. पहिल्या प्रसंगातल्या वॉल्टरच्या फसलेल्या पिआनोवादनापासून अखेरच्या प्रसंगातल्या उद्रेकी वादनापर्यंत विविध छटा त्यात दिसून येतात. प्रत्यक्ष भावना पोचवण्यासाठीही त्याचा वापर होतो. वॉल्टर अन् तारेकची मैत्री वाढण्यातला संगीताचा वापर रेस्टॉरन्ट बॅन्ड, पार्कमधलं डब्या अन् ड्रम्सवरचं म्युझिक, तारेकची आई मोना (हिआम अब्बास) खिडकी पुसत असताना पार्श्वभूमीला येणारा वॉल्टरच्या पत्नीचा पिआनो अशा कितीतरी जागा इथे सांगता येतील. मिक्सिंगमध्ये त्याचं कमी जास्त होणं, इतर प्रसंगांवर झिरपणं हेही ऐकण्याजोगं. द व्हिजिटर कसलाही आव आणत नाही. सांगून सवरून केलेलं मनोरंजन त्याला नको आहे. सुखांताकडे जाणारे सोपे रस्ते तो टाळतो, पण पूर्ण शोकांतही त्याला पसंत नाही. एका आपल्याच कोषात अडकलेल्या माणसाचा तो फोडून बाहेर येण्याचा, जगाकडे पुन्हा एकदा नव्याने पाहायला लागण्याचा प्रयत्न या चित्रपटात दिसतो. हे नाट्य उसनं नाही, वास्तवातलंच, अकृत्रिम आहे. कोणालाही गुंतवून ठेवेल, असंच.

-गणेश मतकरी.