मेट्रोपोलिस (१९२७)

मेट्रोपोलिसला जर्मन एक्सप्रेशनिस्ट काळात सामावून घेता येणार नाही कदाचित, पण त्यातल्या प्रतिमा, आशय आणि वृत्ती, यांचा संबंध आपण एक्स्प्रेशनिस्ट संस्काराशी नक्कीच लावू शकतो. १९२७मधेच अमेरिकेत बनलेला मुर्नावचा `सनराईज` आणि जर्मनीत असणारा फ्रिट्झ लान्गचा `मेट्रोपोलिस` हे एकमेकांपासून खूप वेगळे असूनही, एकाच प्रकारच्या चित्रशैलीशी नातं सांगतात, हे लक्षात घेण्यासारखं. मुर्नाव प्रमाणेच पुढे लान्गने अमेरिकेत बस्तान हलवलं, मात्र ते नाईलाज झाल्यावर. नाझी हुकूमतीच्या ताब्यात आपल्या कामाचं नियंत्रण देण्याचं टाळण्यासाठी या दिग्दर्शकाने ते अखेरचं पाऊल उचललं. अमेरिकेतही लान्गने बरंच काम केलं, आणि फिल्म न्वार चळवळीच्या महत्त्वाच्या दिग्दर्शकांमध्ये तो गणला गेला. तरीही ज्या दोन चित्रपटांसाठी तो सर्वाधिक ओळखला जातो, ते म्हणजे मेट्रोपोलिस (१९२७) आणि एम (१९३१), हे दोन्ही जर्मनीतच तयार झाले.    
मेट्रोपोलिस हा वरवर विज्ञानपट आहे. वरवर अशासाठी की, त्याची दृश्यभाषा आणि तपशील हे विज्ञानकथेला सुसंगत आहेत. तो घडतो एका अतिशय प्रगत कल्पित समाजात. या समाजाचे दोन प्रमुख विभाग आहेत. जमिनीवर राहणारे, सुखासिन अद्ययावत आयुष्य जगणारे नागरिक, अन् भूगर्भातल्या वस्त्यांत राहणारे, मात्र पूर्ण शहरातल्या यंत्रसामुग्रीच्या सुरळीत वापरासाठी झटणारे कामगार. हे अद्ययावत शहर, तिथल्या टोलेजंग इमारती, इमारतींमधून उडणारी विमानं, यंत्रांचे विविध बारकावे आणि कामगारांचं यंत्रवत असणं हे मेट्रोपोलिस फार प्रभावीपणे दाखवितो. इतक्या, की आजदेखील विज्ञानपट आणि ग्राफिक नॉव्हेल्स यातल्या प्रतिमांचा आधार आपला आशय सांगण्यासाठी घेताना दिसतात. अनेकदा आपल्याला प्रतिमांचा मूळ स्त्रोत माहिती नसतो. मात्र वेळोवेळी विविध रूपात, विविध संदर्भात पाहून या प्रतिमा आपल्या डोक्यात पक्क्या बसलेल्या असतात. फ्युचरिस्टिक, अत्याधुनिक समाजासंबंधातल्या अशा प्रतिमांची खाणच आपल्याला इथे पाहायला मिळते.
यातल्या टॉवर आँफ बॅबलच्या दंतकथेचा आधार घेणारा अत्याधुनिक प्रचंड ट़ॉवर, घड्याळसदृश्य यंत्राच्या काट्यांशी झगडणारी मानवाकृती, यंत्रवत हालचाली करणारे जनसमुदाय, स्त्रीची प्रतिकृती असणारा यंत्रमानव अशा अनेक प्रतिमा, अथवा त्यांची बदललेली रूपं, आपण विविध ठिकाणी पाहतो. ब्लेड रनर, फिफ्थ एलिमेन्ट, डार्क सिटी अशा अनेक सिनेमांची दृश्य शैली मेट्रोपोलिसमधून स्फुरलेली आहे, `सुपरमॅन-मेट्रोपोलिस` नावाने परिचित ग्राफिक नॉव्हेलमध्ये या प्रतिमा वापरल्या आहेत. एम टीव्ही वरल्या दृश्यफितींमध्ये त्यांचा वापर असतो. सुप्रसिद्ध म्युझिक बँड `क्वीन`च्या रेडिओ गागा या गाण्याच्या व्हिडिओत मेट्रोपोलिसमधल्या दृश्यांना घेतलं गेलंय, अन् कदाचित सर्वाधिक लोकप्रिय उदाहरण म्हणजे `स्टार वॉर्स` मालिकेतला सी-3p0 हा यंत्रमानव म्हणजे मेट्रोपोलिसमधल्या यंत्रमानवाचीच पुरूष आवृत्ती होता.
दृश्यांच्या या स्वरूपावरून लक्षात येईल की, चित्रपटाचा बाज हा वैज्ञानिक असणार. मात्र या बाजापलीकडे पाहिलं, तर त्यातला आशय हा सामाजिक वळणाचा आहे. कामकरी समाजाचा गैरफायदा घेणा-या स्वयंघोषित उच्चभ्रू वर्गाबद्दल असलेल्या या चित्रपटाची निर्मिती नाझी जर्मनीच्या सुरूवातीच्या काळातली असणं, या योगायोग नाही.
मेट्रोपोलिसची पटकथा स्वतः लान्ग आणि त्याची पत्नी थिआ व्हॉन हार्बो या दोघांची आहे. मुळात स्वतंत्र असली, तरीही त्यावर एलिता (१९२४) या रशियन चित्रपटाचा प्रभाव आहे. चित्रपटातल्या कम्युनिस्ट धर्तीच्या कल्पनांचं हे एक स्पष्टीकरण असू शकेल. चित्रपटाचा नायक आहे फ्रेडर (गुस्टाव फ्रॉहिल्क) हा इथल्या नगरप्रमुखाचा मुलगा. नगरप्रमुख फ्रेडरसन (आल्फ्रेड एबल) ला केवळ आपला वर्ग अन् त्यांचं समाधान सोडता इतरांची पर्वा नाही. एका प्रसंगी फ्रेडर, मारिया (ब्रिजेट हेल्म) या कामगार वस्तीत काम करणा-या शिक्षिकेला पाहतो आणि तिच्या प्रेमात पडतो.
या प्रसंगातून उदभवणारी बंडाळी टाळण्यासाठी फ्रेडरसन रोटवॅन्ग (रूडॉल्फ क्लाईन रोग) या शास्त्रज्ञाची मदत घेतो आणि शिक्षिकेच्या जागी तिची यंत्रप्रतिकृती कामगार वस्तीत धाडून देतो. ही प्रतिकृती मूळच्या सदाचारी मारिआची जागा घेते. अन् कामकरी वर्गाला भलत्याच मार्गाला लावते.
मेट्रोपोलिसची कथा ही मुळात एका छोट्याशा कल्पनेचा विस्तार आहे.जर सरकार हे समाजाच्या डोक्याच्या जागी असेल अन् कमगार हे हाताच्या, तर दोघांमध्ये समतोल साधायला हृदयाची आवश्यकता आहे, असं चित्रपट सांगतो. अर्थातच समाजाच्या भल्यासाठी या समतोलाची आवश्यकता आहे, असं तो मानतो. या कल्पनेचा विस्तार हा आशयाच्या पातळीवर फार प्रभावी ठरत नाही, कारण पटकथेची रचना ही तशी ढोबळ, सर्व वळणं प्रेक्षकाला अपेक्षित ठेवणारी आहे. मात्र त्याने फरक पडत नाही. कारण दृश्य पातळीवरलं कथेचं उलगडणं हे पुरेसं थक्क करून सोडणारं आहे.
या चित्रपटाच्या निर्मितीबद्दल सांगितलं जातं की, आपल्या हाताखालच्या लोकांकडून दिग्दर्शकाची असलेली अपेक्षा आणि त्याने या लोकांना दिलेली वागणूक ही मेट्रोपोलिसमधल्या फ्रेडरसनने त्याच्या प्रजेला दिलेल्या वागणुकीपेक्षा फार वेगळी नव्हती. अक्षरशः हजारो एक्स्ट्राजचा चित्रपटातल्या भव्य दृश्यांसाठी वापर करणा-या लान्गने जनसमुदायाला केवळ वस्तूसारखं वापरून घेतलं असं म्हणतात. मात्र केवळ कलेच्या पातळीवर पाहता, त्याने या बदल्यात साकारून घेतलेली दृश्य ही या प्रकारच्या अन्यायाकडे डोळेझाक करायला लावणारी आहेत. आज चित्रपटात असलेलं तंत्रज्ञान संगणकाच्या कृपेने कुठल्याकुठे पोहोचलेलं आहे, अन् दिग्दर्शकाच्या मनात आलेली कोणतीही गोष्ट तो विश्वसनीय पद्धतीने, वास्तवाच्या परिघात बसवून मांडू शकतो. असं असतानाही आज मेट्रोपोलिसमधले स्पेशल इफेक्ट्स हे कालबाह्य वाटत नाहीत. प्रत्यक्ष कलावंत आणि मिनिएचर्स यांना एकत्ररित्या चित्रित करून उभं राहणारं हे राक्षसी शहर आजही आपल्या भव्यतेने पाहणा-याला भारावून टाकतं.
जर्मन दिग्दर्शकांच्या कामात, बहुधा त्यांच्या अवकाश आणि सावल्या यांच्या सततच्या वापरामुळे असेल, पण वास्तुकलेची जाण आपल्याला दिसत राहते. छाया प्रकाशाचा खेळ, नेपथ्यातले वास्तुकलेचे प्रभाव, माणसं अन् त्यांनी व्यापलेला अवकाश यांमधे असणारी प्रमाणाची संगती हे जर्मन चित्रपटात नेहमीच दिसतं. फ्रित्झ लान्गच्या कामात तर खासच.
मेट्रोपोलिसच्या नेपथ्यात आर्किटेक्चरमधल्या मॉर्डन आणि आर्ट डेको या दोन शैली एकत्रितपणे वापरण्यात येतात, मात्र त्यांना पडद्यावर आणताना केलेला प्रमाणाचा किंवा स्केलचा वापर हा लान्गचा खास स्वतःचा आहे. वास्तूकलेच्या विद्यार्थ्यांनी केवळ या नेपथ्यासाठी जरूर बघण्यासारखाच हा चित्रपट.
मेट्रोपोलिस हा सर्वाधिक खर्चिक मूकपट होता, मात्र .या खर्चातून त्याने जे साध्य केलं, त्यासाठी या काळाच्या पुढे असणा-या चित्रपटाला, वेगळे पुरावे देण्याची गरज नाही. दृश्य माध्यमाची ताकद ख-या अर्थाने प्रेक्षकांपुढे पोहोचवणारे जे मोजके महत्त्वाचे चित्रपट आहेत, त्यात या चित्रपटाचं नाव आजही घेतलं जातं, अन् यापुढेही घेतलं जाईल.
-गणेश मतकरी.