प्रोमिथिअस - विज्ञान-भय-तत्वज्ञान-इत्यादी...

प्रीक्वल म्हणजे नक्की काय ? तर जे एखाद्या चित्रपटातल्या घटनाक्रमाच्या आधी घडणारी , त्याच्या कथानकाशी जोडलेली ,पण त्या चित्रपटात न सांगितलेली गोष्ट सांगेल. नवे दुवे जोडून मूळ चित्रपटाचं कथानक पूर्ण करेल. ’प्रोमिथिअस’ ,हे रिडली स्कॉटच्या अतिशय गाजलेल्या वैज्ञानिक भयपटाचं प्रीक्वल आहे किंवा नाही , हा प्रश्न मी टाळण्याचं कारण नाही, कारण ज्यांना या चित्रपटात पुरेसा रस आहे ,त्यांनी याविषयी आधीच माहिती करून घेतलेली आहे. तर या प्रश्नाचं उत्तर असं , की ते प्रीक्वल आहेही आणि नाहीही. कथानक मागे उलगडण्यापुरतं बोलायचं, तर हे प्रीक्वल नाही. ना ते एलिअन मधल्या पात्रांविषयी काही सांगतं , ना ते त्यातल्या घटनांना जोड देतं. एलिअन मधे अन त्याच्या इतर भागात दिसणारा, दहशत पसरवणारा प्राणीदेखील इथे केवळ पाहुणा कलाकार म्हणून दिसतो. असं असूनही, थीमॅटिक पातळीवर त्याला प्रीक्वल मानायला काहीच हरकत नाही. एक तर ते घडतं तो स्थळकाळ ,हा एलिअन मधल्या घटनांशी काही बाबतीत जोडलेला आहे. छोट्याशा ग्रहावर उतरल्यावर एलिअन मधल्या नोस्ट्रोमो यानातल्या  तंत्रज्ञांना जे दिसतं, त्याला एक प्रकारे प्रोमिथिअस मधल्या घटना जबाबदार आहेत असंदेखील म्हणता येईल.त्याखेरीज रचनेत आणि व्यक्तिरेखांमधेदेखील एक प्रकारचं साम्य आहे. कॉर्पोरेट स्पॉन्सरशिप असणारी आंतरग्रहीय कामगिरी, परग्रहवासीयांना कथेत येणारं महत्वाचं स्थान, नायिकाप्रधान मांडणी, महत्वाच्या पुरुष व्यक्तिरेखेचं मानव नसणं, विज्ञान आणि भय या दोन्ही घटकांचा वापर ( जरी एलिअन मधलं भयाचं पारडं जड होतं, तर इथे ते विज्ञानाचं आहे ) अशी अनेक साम्यस्थळं या दोन्ही ठिकाणी आपल्याला दिसतात.
’एलिअन’ची रचना हीच मुळात भयपटासारखी होती. एका बंदिस्त जागेत काहीतरी अमानवी अस्तित्व अवतरणं ,आणि या जागेत अडकलेल्या असहाय्य माणसांचा एकामागून एक बळी जाणं , या गोष्टीला त्यात महत्व होतं. मात्र इतर चार भयपटांप्रमाणे इथली जागा ही वस्तीपासून दूरवर रानात असणारं झपाटलेलं घर नव्हती तर ती होती एक अवकाशयान, नोस्ट्रोमो. ’प्रोमिथिअस’मधे स्कॉटने आपला अवाका सर्वच बाबतीत वाढवत नेला आहे. म्हणजे स्थळाच्या आकारापासून ,ते विषयाच्या व्याप्तीपर्यंत. प्रोमिथिअस हे या चित्रपटातलं मानवाचा निर्माता शोधण्याच्या मोहिमेवर निघालेल्या अवकाशयानाचं नाव ते धारण करणा-या ग्रीक दैवताच्या दंतकथांमुळे (ज्यात मानवाची निर्मिती आणि देवांकडून आग चोरून मानवजातीकडे देणं या दोन्ही गोष्टी अंतर्भूत आहेत आणि ज्ञानाचा ,विज्ञानाचा शोध अध्याऋत आहे) योग्य वाटणारं आहे मात्र या कथांच्या दुर्दैवी शेवटांमुळे ते कोणी या प्रकारच्या मोहिमेसाठी वापरेल असं वाटत नाही. (हे म्हणजे नव्या विमानकंपनीला इकॅरस नाव देण्याइतकंच शहाणपणाचं होइल). चित्रपटासाठी मात्र नाव चपखल आहे, काही प्रमाणात सूचक असलं तरीही.
तर एका विशिष्ट ग्रहसमूहाकडे निर्देश करणारे काही प्राचीन शीलालेख आणि केव्ह पेन्टिंग्ज पाहून आखलेली मोहीम घेउन प्रोमिथिअस हे यान त्या समूहातल्या एका उपग्रहापर्यंत पोचतं जो वरवर पाहाता बराच पृथ्वीसारखा आहे. मोहिमेचा उद्देश असतो तो मानवजातीच्या निर्मितीला कारणीभूत असणार््या परग्रहवासीयांची गाठ घेणं अन आपल्या अस्तित्वामागच्या रहस्याचा उलगडा करुन घेणं. मोहिमेचं नेतृत्व करणारे शास्त्रज्ञ असतात एलिझबेथ शॉ ( नूमी रापेस) आणि चार्ली हॉलोवे (लोगन मार्शल-ग्रीन). मोहिमेचे स्पॉन्सर असणा-या वेलन्ड कॉर्पोरेशनतर्फे हजर असलेल्या मेरेडिथचा (चार्लीज थेरॉन) यातल्या कशावरच विश्वास नसतो, मात्र वेलन्डचा मानसपुत्र असणारा अतिशय हुषार अँन्ड्रॉइड डेव्हिड 8 ( मायकेल फासबेन्डर) मात्र मोहिमेत हिरीरीने भाग घेतो. ग्रहावर उतरताच कुठल्यातरी प्रकारचं जीवन तिथे निदान कधीकाळी असल्याचे पुरावे लगेचच मिळायला लागतात.लवकरच मानवसदृश पण आकाराने मोठ्या प्राण्यांचे अवशेषदेखील सापडतात, पण जर हेच आपले निर्माते असले तर त्यातलं कोणीच आता जिवंत असल्याच्या खूणा दिसत नाहीत. आणि मग अचानक कोणाचंतरी अस्तित्व जाणवायला लागतं. हे जीव माणसासारखे बिलकूल नसतात आणि त्यांच्यापुढे माणसांचा टिकाव लागणही कठीण दिसायला लागतं.
प्रोमिथिअस ही बिग बजेट, थ्री-डी ,काहीशी जेनेरिक असूनही खूपच विचार करणारी आणि करायला लावणारी फिल्म आहे.तिचा विषय मानवाच्या उत्पत्तीशी संबंधित आहे आणि ती त्या विषयाला पुरेशा गंभीरपणे घेते. मानवजात कशी अस्तित्वात आली हे रिडली स्कॉट आणि त्याच्या लेखकांना माहीत असण्याची शक्यता नाही हे तर उघडच आहे. त्यामुळे त्यावर थातूरमातूर उत्तरं शोधत बसण्यापेक्षा चित्रपट अधिक मूलभूत आणि तात्विक मुद्द्यांची चर्चा, त्यांचा तात्विकपणा पुरेसा जाणवू न देता करतो. उदाहरणार्थ निर्माता आणि निर्मिती यांतल्या परस्परसंबंधाची चर्चा जी मानवाची निर्मिती आणि मानवाने केलेली निर्मिती अशी डेव्हिडच्या अँन्ड्रॉइड असल्याचा संदर्भ देत आकाराला येते. त्याखेरीज माणूसपण म्हणजे नक्की काय, उत्क्रांतीवादाच्या संकल्पना, श्रध्दा विरुध्द विज्ञान अशा अनेक पैलूंवर चित्रपट प्रत्यक्षपणे वा अप्रत्यक्षपणे भाष्य करतो. मोहिमेचा वरवरचा उदात्त हेतू, आणि त्यामागे असणारा वेलन्डचा व्यक्तिगत अजेन्डा हीदेखील माणसाच्या कोत्या मनोवृत्तीवर केलेली टिकाच आहे.
चित्रपटाच्या पटकथेवर काही समीक्षकांनी ताशेरे ओढल्याचं मी ऐकून आहे. ती मधे संथ होते, वेग घेत नाही, वगैरे. व्यक्तिश: मला तसं वाटलं नाही. त्यांना तसं वाटण्यामागे एक संभाव्य कारण म्हणजे चित्रपटाला जेनेरिक चौकटीत अडकवणं , आणि त्याने त्याच चौकटीत राहावं अशी अपेक्षा ठेवणं. प्रोमिथिअस हा केवळ अँक्शनपट, केवळ भयपट वा केवळ विज्ञानपट नाही . त्यामुळे त्याने अमुकच पध्दतीने पुढे जावं ,अशी अपेक्षा निरर्थक आहे. त्याचं जे रसायन आहे, त्या रसायनाला ही गती योग्य असल्याचं माझं मत आहे.
थ्री-डी चित्रपटांचं सध्या जे स्तोम आहे त्यातले मोजकेच चित्रपट हे या माध्यमाचा खराखुरा ,चांगला आणि आवश्यक वापर करतात असं दिसतं. अवतार, हे त्यातलं सर्वात उघड उदाहरण. स्कोर्सेसीचा ह्यूगो मी स्वत: टु-डीच पाहीला पण तोही त्याच ताकदीचा असल्याचं ऐकून आहे. लवकरच येणारा नवा स्पायडरमॅन देखील याच वर्गात बसेल असं ट्रेलरवरून तरी वाटतंय. प्रोमिथिअसदेखील या चित्रटांप्रमाणेच थ्री-डीचा उत्तम उपयोग करतो. अवकाश, ग्रहावरली विस्तिर्ण निसर्गदृश्य आणि एका टेकडीसारख्या वास्तूमधल्या गुहा यांमधे बराचसा चित्रपट घडतो आणि या सर्व जागा दाखवताना थ्री-डी मुळे दृश्यांना आलेली खोली फारच परिणामकारक आहे. हे गिमिक नसून ही गरज आहे हे प्रोमिथिअस पाहाताना लगेच लक्षात येतं.
प्रोमिथिअसचा शेवट खूप इन्टरेस्टिन्ग आहे. अशासाठी, की तो म्हंटलं तर समाधानकारक शेवट असूनही सीक्वलसाठी शक्यता तयार करणारा आहे आणि ’एलिअन’ ला गरजेपुरता सेट अप लावून देवूनही तो कथेसाठी त्यावर अवलंबून नाही. करमणूकीच्या प्रांतात हाय कॉन्सेप्ट , विचारांना चालना देणारे चित्रपट मिळणं कठीण असतं. रिडली स्कॉट ते देउ शकतो हाच त्याचा मोठेपणा.
- गणेश मतकरी